Waarden van fosfaatrechten - achtergrondnotitie Natuur & Milieu 1 februari 2016

Waarden van fosfaatrechten - achtergrondnotitie Natuur & Milieu 1 februari 2016 1 Aanleiding en samenvatting In 2015 heeft toenmalig staatssecretaris Dijksma van EZ fosfaatrechten voor de melkveehouderij aangekondigd. Fosfaatrechten, kunnen net als pluimvee- en varkensrechten, vrij worden verhandeld of via een door de overheid beheerde fosfaatbank worden overgedragen. Natuur & Milieu pleit samen met ruim twintig andere natuur- en milieuorganisaties voor de invoering van een door de overheid beheerde fosfaatbank. Juridisch is dat goed mogelijk. Bovendien zorgt een fosfaatbank er voor dat de regelgeving voor melkveehouders aanzienlijk wordt vereenvoudigd. Daarnaast kent de invoering van de fosfaatbank nog een aantal andere praktische- en milieuvoordelen. Een fosfaatbank maakt sturen op de door sector en maatschappelijk gewenste grondgebonden ontwikkeling veel eenvoudiger. Uit de analyse van de financiële waarden en consequenties van invoering van vrij verhandelbare fosfaatrechten (deze notitie) blijkt dat verhandelbare rechten op basis van recente prijs van melkquotum ongeveer 5.000 euro per melkkoe (incl. jongvee) waard zullen worden. Maar een waarde tot 16.000 euro - per melkkoe afgeleid van de prijs van melkquotum in het begin van deze eeuw kan niet worden uitgesloten. Bij een waarde van 5.000 euro per melkkoe groeit het eigen vermogen van melkveehouders met een megastal met 250 koeien in één keer met 1,25 miljoen euro. Dat van een melkveehouder met 40 koeien met 200.000 euro. Als vrij verhandelbare fosfaatrechten worden ingevoerd, wordt in totaliteit ongeveer 8 miljard euro eigen vermogen aan de sector toegevoegd. Doordat extra eigen vermogen kunnen melkveehouders gemakkelijker geld lenen bij de bank. Daarbij geldt: hoe meer eigen vermogen, hoe groter de lening kan zijn en hoe lager de rente. Uit de berekeningen in deze notitie valt te concluderen dat een melkveehouder die 30% wil groeien en daarvoor geld wil lenen, te maken krijgt met een hogere kostprijs tot van 1 tot 2 cent per liter melk voor rente en aflossing 1. Die kosten zijn fiscaal aftrekbaar. Met de huidige lage melkprijs kan een hogere kostprijs een belemmering zijn voor banken om melkveebedrijven te financieren. Als de melkprijs toeneemt, of naar verwachting toeneemt, wordt die belemmering weggenomen. Een boer met een megastal met 250 koeien kan zijn veestapel dus zonder veel extra kosten voor rente en aflossing uitbreiden met 75 koeien. Een melkveehouder met 40 koeien, kan 12 extra koeien financieren zonder veel extra kosten voor rente en aflossing. Uitgaande van voldoende eigengrond en voldoende ruimte in de stal. Het gevolg zal volgens Natuur & Milieu zijn dat er nog meer koeien in een megastal komen te staan, in plaats van in de wei van een familiebedrijf. 1 Uitgaande van gelijkblijvende omstandigheden voor voer, mest en bestaande ruimte in de stal. 1

2 Wat is de te verwachten waarde van fosfaatrechten in de melkveehouderij? In 2015 heeft toenmalig staatssecretaris Dijksma van EZ fosfaatrechten voor de melkveehouderij aangekondigd. In deze notitie gaan we in op de vraag wat de marktwaarde van deze fosfaatrechten zal zijn en wat dit betekent voor de financiële positie van melkveebedrijven als deze fosfaatrechten vrij verhandelbaar zullen worden Om een indicatie te krijgen van de mogelijke prijs van fosfaatrechten baseren we ons op de volgende informatie: De prijs van melkquotum in het verleden De prijs van dierrechten in de pluimvee- en varkenshouderij nu en in het verleden Deze punten werken we hieronder verder uit. 1.1. De prijs van melkquotum Figuur 1 geef de prijs van melkquotum weer in de periode 2000 tot januari 2013 (bron: Luijt & Voskuilen, 2013). Figuur 1. Prijs melkquotum (euro/kg vet) per maand (Luijt & Voskuilen, 2013). In de loop der tijd varieerde de prijs van melkquotum van circa 15 euro per kg vet tot circa 45 euro per kg vet. We gaan in deze analyse uit van een gemiddelde melkproductie per koe van 8500 kg melk met een vetpercentage van 4,34%. In tabel 1 staat weergegeven wat dit betekent voor de prijs per kg fosfaat. Hierbij is aangenomen dat in het recht dat melkquotum geeft, ook het recht zit om bijbehorend jongvee te houden. Tabel 1. Overzicht van fosfaatprijs in vergelijking met quotumprijs. Quotumprijs Prijs / kg fosfaat 15,-/kg vet 103,- 45,- /kg vet 309,- 2

Dit betekent dat voor de fosfaatrechten van een melkkoe met bijbehorend jongvee in totaal minimaal ruim 5.500,- en maximaal ruim 16.000,- zou moeten worden betaald. Zie hiervoor tabel 2 waarin deze omrekening naar de prijs per melkkoe staat weergegeven. Tabel 2. Overzicht fosfaatexcretie per melkkoe en omrekening naar kosten van fosfaatrechten per melkkoe bij een prijs van 103,- per kg fosfaat. Fosfaatexcretie (kg fosfaat/jr) Prijs fosfaat / kg Prijs / melkkoe + jv Melkkoe 8500 kg 42,0 jongvee 0-1 jaar 10,2 jongvee > 1 jaar 23,5 Totaal melkkoe incl. 35% jongvee 53,8 103,00 5.540,89 1.2. De prijs van dierrechten Wat zijn dierrechten? Binnen de varkens- en pluimveehouderij gelden dierrechten. Varkens- en pluimveerechten worden uitgedrukt in eenheden. Varkensrechten zijn ingesteld op 1 september 1998. Het aantal varkenseenheden verschilt per diercategorie. Een vleesvarken komt overeen met 1 varkenseenheid. Een fokzeug komt overeen met 2,74 varkenseenheid. Varkenseenheden zijn oorspronkelijk gebaseerd op de uitscheiding van fosfaat in mest. Uitgedrukt in fosfaat komt 1 varkenseenheid overeen met 7,4 kg fosfaat. Per 1 januari 2001 zijn pluimveerechten ingesteld. Een leghen komt overeen met 1 pluimvee-eenheid, een vleeskuiken met 0,48 pluimvee-eenheid. Uitgedrukt in fosfaat komt 1 pluimvee-eenheid overeen met 0,5 kg fosfaat. Een varkensrecht is het recht om een varkenseenheid (VE) te mogen houden en een pluimveerecht is het recht om een pluimvee-eenheid (PE) te mogen houden. De fosfaatexcretie van een VE en een PE is in de loop der tijd verminderd door verbeterd technisch rendement, etc. In de berekeningen van de fosfaatprijs gaan we dan ook niet uit van de oorspronkelijke hoeveelheid fosfaat die hoorde bij 1 VE en 1 PE, maar van de fosfaatexcretie van 2014. In dat jaar bedroeg de fosfaatexcretie van 1 VE 4,45 kg fosfaat en van 1 PE 0,41 kg fosfaat. De prijs van dierrechten De prijs van dierrechten in het verleden wordt niet centraal geregistreerd. Op de websites www.pluimveerechten.nu en www.varkensrechten.nu is wel de prijs van de dierrechten in het afgelopen jaar weergegeven. Zie figuur 2. Daarnaast worden in de literatuur prijzen genoemd variërend van 6 euro voor pluimveerechten in 2012 (Van Horne, 2013) tot 115 euro voor de prijs van varkensrechten in 2011 (Hoste, 2013) 3

Figuur 2. Prijsontwikkeling van varkens- en pluimveerechten in 2015 In tabel 3 staat weergegeven wat dit zou betekenen voor de prijs van fosfaatrechten in de melkveehouderij als deze globaal eenzelfde prijs zouden hebben als varkensrechten of pluimveerechten. Tabel 3. Overzicht van fosfaatprijs in vergelijking met de prijs van varkens- of pluimveerechten. Prijs varkens- of Prijs / kg fosfaat pluimvee-eenheid Prijs VE laag 50,- 11,- Prijs VE hoog 100,- 22,- Prijs PE laag 6,- 15,- Prijs PE hoog 15,- 37,- Uit tabel 2 blijkt dat de prijs van varkens- en pluimveerechten per kg fosfaat duidelijk lager is dan de fosfaatprijs op basis van melkquotum (tabel 1). De prijzen in tabel 2 betekenen dat voor de fosfaatrechten van een melkkoe met bijbehorend jongvee in totaal minimaal 600,- en maximaal circa 2.000,- zou moeten worden betaald. 4

1.3. De prijs van fosfaatrechten in praktijk Bovengenoemde cijfers geven een indicatie van de prijs van fosfaatrechten voor de melkveehouderij. De uiteindelijke prijs van fosfaatrechten zal ook worden beïnvloed door: De melkprijs en de marktsituatie op dat moment; zo zal een hoge melkprijs melkveehouders meer financiële ruimte geven om fosfaatrechten aan te kopen. Dit kan de prijs doen toenemen. De wijze van invulling van fosfaatrechten. Als een bedrijfsspecifieke invulling mogelijk is, kunnen bedrijven de productie ook uitbreiden door de fosfaatefficiëntie te verhogen. De vraag naar fosfaatrechten op de vrije markt zal hierdoor afnemen. Dit heeft een prijsdrukkend effect. Naast deze fosfaatrechten zal de melkveehouder mogelijk ook nog grond moeten aankopen om deze uitbreiding te mogen doen (vanwege de AMvB grondgebonden groei). Deze kosten worden binnen dit overzicht niet weergegeven; we beperken ons tot de kosten als gevolg van de invoering van fosfaatrechten. In de volgende paragraaf gaan we uit van een ondergrens van 30,- per kg fosfaat en een bovengrens van 300,- per kg fosfaat. Daarnaast nemen we een waarde van 100,- per kg fosfaat mee. In tabel 4 staat weergegeven wat dit betekent voor de waarde van de totale productierechten van de huidige Nederlandse melkveestapel op basis van forfaitaire excretienormen. Tabel 4. Totale waarde van de fosfaatrechten binnen de melkveehouderij. Prijs fosfaatrecht per kg fosfaat Waarde fosfaatrechten totale melkveehouderij 30,- 2.600.000.000,- 100,- 8.800.000.000,- 300,- 26.000.000.000,- 2 Wat zijn effecten van waarde van fosfaatrechten voor bedrijven? Er is gerekend aan de effecten van de aankoop van fosfaatrechten als bedrijven hebben uitgebreid sinds 2 juli 2015 (referentiedatum fosfaatrechten) of nog gaan uitbreiden. Daarbij is uitgegaan van een prijs voor fosfaatrechten van 30, 100 en 300 euro per kg fosfaat. De primaire vraag in dit onderzoek ligt bij de financierbaarheid van bedrijven. Gekeken is naar de effecten op solvabiliteit (Eigen Vermogen / Totale Vermogen) en kostprijs. Om enige bandbreedte in de berekeningen te krijgen is de door BINternet gehanteerde grootte indeling aangehouden. Deze staan voor enkele kengetallen in onderstaande tabel. 5

Tabel 5. Kengetallen melkveebedrijven ingedeeld naar grootte klasse (bron BINternet). Bedrijfsomvang (in euro SO) Alle bedrijven < 150.000 150.000 250.000 250.000 500.000 > 500.000 Melkkoeien 95,1 26,9 53,7 96,1 208,9 Oppervlakte 56,7 21,7 33,5 58,8 113,4 Koeien/ha 1,68 1,24 1,60 1,63 1,84 Eigen Vermogen 2.031.400 1.332.400 1.354.100 2.059.100 3.601.100 Vreemd Vermogen 1.037.300 88.800 408.600 1.072.400 2.645.400 Totaal Vermogen 3.068.700 1.421.200 1.762.700 3.131.500 6.246.500 Solvabiliteit 66% 94% 77% 66% 58% De solvabiliteit van melkveebedrijven is gemiddeld 66%, met een variatie tussen de grootteklassen van 58% tot 94%, en daarmee in vergelijking tot andere agrarische sectoren erg gunstig. 2.1 Effect fosfaatrechten op solvabiliteit Na de invoering van fosfaatrechten hebben melkveebedrijven die deze rechten krijgen toebedeeld een extra (boekhoudkundige) waarde. Die wordt bepaald door de prijs waarvoor rechten kunnen worden gekocht en verkocht; de eerder genoemde 30 tot 300 euro per kg fosfaat. Afhankelijk van de omvang van het bedrijf en de prijs van de fosfaatrechten, zorgt de invoering dit stelsel voor een aanzienlijke verhoging van de eigenvermogenspositie van melkveebedrijven. Op basis van een hoeveelheid jongvee die past bij een jaarlijkse vervanging van 35% van de melkveestapel, is de toename van het eigen vermogen berekend. Deze staan voor verschillende bedrijven in tabel 6. Tabel 6. Totale waarde fosfaatrechten afhankelijk van bedrijfsomvang en prijzen. Bedrijfsomvang (melkkoeien) 60 90 120 180 240 Waarde fosfaatrechten 30,- per kg 96.831 145.247 193.662 290.493 387.324 100,- per kg 322.770 484.155 645.540 968.310 1.291.080 300,- per kg 968.310 1.452.465 1.936.620 2.904.930 3.873.240 Uitgaande van een prijs voor fosfaatrechten van 100,- per kg fosfaat, neemt de waarde van een gemiddeld melkveebedrijf met ca. 90 melkkoeien toe met bijna een half miljoen euro. Deze waarde kan worden bijgeschreven bij het eigen vermogen van het bedrijf, waardoor de solvabiliteit van het bedrijf aanzienlijk toeneemt. Naast deze toename van het eigen vermogen zijn er bedrijven die na 2 juli 2015 meer dieren zijn of willen gaan houden dan waarvoor zij fosfaatrechten krijgen toegewezen. Deze bedrijven zullen fosfaatrechten moeten aankopen, waardoor het vreemde vermogen van het bedrijf toeneemt en daarmee de solvabiliteit juist afneemt. In onderstaande figuur zijn de effecten van een toename van het eigen en vreemde vermogen voor het gemiddelde melkveebedrijf (tabel 4) weergegeven als bedrijven 0% tot 100% extra fosfaatrechten aankopen. 6

Figuur 3. Solvabiliteit gemiddelde melkveebedrijf bij aankoop van 0% tot 100% extra fosfaatrechten tegen een waarde van 30,- tot 300,- per kg fosfaat. Voor bedrijven die tot 50% extra fosfaatrechten willen verwerven, dus 50% meer dieren willen houden dan hun referentie op 2 juli 2015 toestaat, heeft de invoering van het stelsel van fosfaatrechten geen negatief effect op de solvabiliteit. Bedrijven die nog meer dieren extra willen gaan houden, moeten rekenen op een (lichte) afname van de solvabiliteit. Die afname speelt het sterkst bij een zeer hoge prijs van fosfaatrechten; 300 per kg omgerekend ca. 15.000 per melkkoe incl. jongvee. Het eigen vermogen van het gemiddelde bedrijf blijft dan nog steeds aanzienlijk. Bij bedrijven met een relatief ongunstige uitgangspositie kan de afname van de solvabiliteit een rol spelen bij de financiering van een grote hoeveelheid aan te kopen fosfaatrechten. Naast de aankoop van fosfaatrechten zal een groeiend bedrijf ook moeten investeren in huisvesting en/of gronden. De effecten van die investeringen op de solvabiliteit zijn niet meegenomen in deze analyse omdat deze zich enkel richt op de aanvullende verplichtingen voortkomend uit het stelsel van fosfaatrechten. 2.2 Effect fosfaatrechten op kostprijs Naast effecten op de solvabiliteit heeft de aankoop van fosfaatrechten ook effect op de kostprijs van melk. Om een beeld te krijgen van de bandbreedte van dit effect is gerekend met enerzijds de verschillende prijzen voor de fosfaatrechten en anderzijds met verschillende rente- (2%, 3% en 4%) en afschrijvingspercentages (5%, 7% en 10%). Die resultaten staan in figuur 4. 7

Figuur 4. De stijging van de kostprijs van melk in relatie tot de benodigde extra fosfaatrechten, bij verschillende prijzen en rente- en aflossingspercentages Als een bedrijf extra fosfaatrechten aankoopt tegen een prijs van 300,- per kg fosfaat, dan neemt daardoor de kostprijs van melk heel snel en heel sterk toe. Zie de rode lijnen in de figuur. Bij 30% extra fosfaatrechten stijgt de kostprijs al met ruim 3 tot meer dan 6 cent per kg melk. Bij een gematigde prijs van 100,- per kg fosfaat (nog altijd ruim 5.000,- per melkkoe incl. jongvee) leidt een uitbreiding met 30% fosfaatrechten tot een meerprijs van hooguit 2 cent per kg melk. En als de waarde van fosfaatrechten niet veel hoger is dan die voor varkens- en pluimveerechten ( 30,- per kg fosfaat), dan zorgt uitbreiding van een melkveebedrijf met 50% voor een kostprijs stijging van minder dan 1 cent per kg melk. Ten tijde van de melkquotering hadden melkveebedrijven tot wel 5 cent per kg melk aan quotumkosten. De laatste jaren zijn die kosten teruggelopen door de aangekondigde afschaffing van de melkquotering en de relatief lage melkprijzen. Beide effecten drukten de waarde van het melkquotum. Bij een gunstige melkprijs zouden de prijs en daarmee de kosten voor fosfaatrechten de komende tijd sterk kunnen oplopen. Toch is het niet waarschijnlijk dat bedrijven deze hoofdprijs voor fosfaatrechten gaan betalen, omdat bedrijven na afschaffing van de melkquotering aanzienlijk meer kosten moeten maken voor de afzet van dierlijke mest en de grondgebondenheid van het bedrijf. 8

2.3 Conclusie effect fosfaatrechten op solvabiliteit en kostprijs De beschikbaarheid van fosfaatrechten en het aantal bedrijven dat (meer of minder) fosfaatrechten wil kopen, zal de uiteindelijke prijs bepalen. Daarom is in deze studie een grote bandbreedte gehanteerd voor de prijs van fosfaatrechten. Het effect van het stelsel van fosfaatrechten op de solvabiliteit van bedrijven is voor de meeste bedrijven gunstig. Dit komt doordat de rechten die zij krijgen toebedeeld een economische en daarmee ook boekhoudkundige waarde hebben, hetgeen zorgt voor een ruimer eigen vermogen. Maar als bedrijven meer dan 50% extra fosfaatrechten willen (of moeten) verwerven, neemt de solvabiliteit van het bedrijf af. Dit kan bij bedrijven met een ongunstige uitgangspositie een rol gaan spelen in de financiering van het gehele bedrijf. Belangrijker voor de continuïteit van het melkveebedrijf is het effect van het stelsel van fosfaatrechten op de kostprijs. Hoge prijzen voor fosfaatrechten zorgen voor een aanzienlijke stijging van de kostprijs wanneer bedrijven meer dan ca. 10-20% extra fosfaatrechten nodig hebben. Gezien het effect op de kostprijs is het reëel te veronderstellen dat bedrijven alleen bij (zeer) lage prijzen van fosfaatrechten meer dan 20-30% extra fosfaatrechten kunnen verwerven. Bronnen Horne, P.L.M. van (mei 2013) Concurrentiekracht van de Nederlandse pluimveesector. LEI-rapport 2013-037. Hoste, Robert (april 2013) Productiekosten van varkens. Resultaten van InterPIG over 2011. LEI-rapport 2013-030 Luijt, Jan en Martien Voskuilen (mei 2013) Agrarische grondmarkt. Eerste kwartaal 2013. LEI Wageningen UR www.pluimveeerechten.nu www.varkensrechten.nu www.agrimatie.nl 9