1 Mantelzorg in Valkenburg aan de Geul Wat is mantelzorg? Er is een essentieel verschil tussen mantelzorgers en vrijwilligers: mantelzorg overkomt je als het ware, terwijl vrijwilligerswerk een bewuste keuze is. Mantelzorg is geen weloverwogen of vrijblijvende keuze, maar iets waar men, vanzelfsprekend, inrolt. Een ziek kind of echtgeno(o)te laat je niet in de steek. Je gaat ervoor en cijfert jezelf totaal weg. Mantelzorgers zijn de steunpilaren van de zorgsector. Zonder mantelzorg zouden veel meer hulpbehoevenden een beroep moeten doen op de professionele zorg. Door de toenemende vergrijzing zal het beroep op mantelzorgers toenemen. Mantelzorg overstijgt de zogenoemde gebruikelijke zorg, cie wel van gezinsleden mag worden verlangd en waarvoor geen professionele zorg wordt geïndiceerd. Het geven van mantelzorg kan tot gevolg hebben dat mensen in een isolement raken. Borging mantelzorg nu en in de toekomst Nu Mantelzorg is nu geborgd in prestatieveld 4 van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) namelijk het ondersteunen van mantelzorgers en vrijwilligers. De gemeente dient zorg te dragen voor de ondersteuning in dit geval van mantelzorg. De gemeente heeft hierin een grote beleidsvrij. Het is des gemeentes om de wijze waarop mantelzorgers worden ondersteund te kiezen. Toekomst: Wmo 2015 Mantelzorger en cliënt in één plan In het voorstel van wet Wmo 2015 wordt onder mantelzorg verstaan hulp ten behoeve van zelfredzaamheid, participatie, beschermd wonen op opvang, rechtstreeks voortvloeiend uit een tussen personen bestaande sociale relatie en niet wordt verleend in het kader van een hulpverlenend beroep. De ondersteuning van mantelzorgers is lange tijd apart beschouwd van de behoefte van de zorgvrager. Terwijl het er vaak om gaat hoe ze samen de situatie aan kunnen. In de Wmo 2015 beoogt hierin een omslag waarin de gemeente eerst kijkt naar de cliënt die zorg en ondersteuning vraagt, de mantelzorger die informele zorg en ondersteuning biedt, de sociale omgeving van beiden en welke mogelijkheden er zijn voor vrijwillige inzet. Dit komt ten goede aan de kwaliteit van de ondersteuning. Ook in het gesprek kan worden gesproken over wat te doen bij dreigende overbelasting van de mantelzorger. De gemeente en de cliënt bezien in samenspraak of en zo ja welk arrangement tot een passende ondersteuning leidt. Dit kan leiden tot een aanvraag om een maatwerkvoorziening waar de gemeente een besluit op treft. Hierin wordt ook de inzet van de mantelzorger meegenomen. Door het met regelmaat gezamenlijk beschouwen van dit soort situaties wordt echt maatwerk mogelijk. Omdat de draagkracht en draaglast van een cliënt en netwerk (inclusief de mantelzorger) gedurende de tijd kan verschillen, kan namelijk soms (tijdelijk) meer en soms tijdelijk minder nodig zijn aan ondersteuning. Dit heeft weer invloed op de kosten. Daarnaast moeten mantelzorgers erop kunnen vertrouwen dat, als het nodig is, ze tijdig een beorep kunnen doen op ondersteuning voor henzelf en op zorg voor hun naasten. Denk hierbij aan de inzet van het Steunpunt Mantelzorg. Ondersteuning mantelzorgers In artikel 2.1.2 is voor de gemeente de opdracht weggelegd dat de gemeenteraad periodiek een plan vaststelt waarin onder andere is beschreven de ondersteuning van mantelzorgers en andere vrijwilligers. Dit stond ook in prestatieveld 4 van de oude Wmo. Het is alleen explicieter weergegeven. Wanneer de ondersteuning van mantelzorgers goed is gegeregeld, voorkomt dit vaak zwaardere zorg omdat mantelzorgers dan langer en beter in staat blijven de mantelzorg vol te houden. Als mantelzorgers tijdelijk of permanent niet meer in staat zijn om de mantelzorg te leveren, zal de gemeente vaak via een maatwerkvoorziening maatschappelijke ondersteuning moeten leveren. Dat is vrijwel altijd duurder dan het leveren van ondersteuning aan een mantelzorger. Het
2 Rijk legt het college de verplichting op om in ieder geval algemene voorzieningen te treffen die mantelzorgers ondersteunen en het verlenen van mantelzorg bevorderen. Denk hierbij aan de organisatie van scholing en lotgenotencontacten, het beschikbaar stellen van een mantelzorgmakelaar. Het is van belang om ook de zorg voor de mantelzorger integraal te bekijken in relatie tot de zorg voor de cliënt. Ook hier geldt één gezin, één plan, één regisseur. Een cliënt heeft een probleem nooit alleen. Mantelzorgers wonen niet altijd in dezelfde gemeente als degene voor wie ze zorgen. De gemeente waar de cliënt woont aan wie de mantelzorger hulp biedt is verantwoordelijk voor de ondersteuning van de mantelzorger. Uiteraard kan de mantelzorger als ingezetene van een gemeente ookgebruik maken van daar bestaande algemene voorzieningen. Waardering voor mantelzorgers In artikel 2.1.6 is het volgende opgenomen met betrekking tot mantelzorg: Bij verordening wordt bepaald op welke wijze het college zorg draagt voor een jaarlijkse blijk van waardering voor de mantelzorgers van cliënten in de gemeente. Op dit moment bestaat de waardering voor mantelzorgers uit het mantelzorgcompliment. Op grond van deze regeling komt iemand in aanmerking voor het mantelzorgcompliment als de client een langdurige extramurale AWBZ-indicatie heeft. Deze extramurale AWBZ-indicaties verdwijnen met de inwerkingtreding van de nieuwe Wmo en de herziening van de AWBZ. Hierdoor vervalt ook het mantelzorgcompliment. Daarom is expliciet in de nieuwe wettekst opgenomen dat de gemeente een jaarlijkse blijk van waardering dient te organiseren voor mantelzorgers. De gemeente waar de cliënt woont is ook hier weer verantwoordelijk voor de waardering van deze mantelzorger, ook als deze in een andere gemeente woont. Deze waardering kan bestaan uit een geldbedrag maar ook uit een waardering in natura. Het budtet dat beschikbaar is voor het mantelzorgcompliment wordt toegevoegd aan Het Gemeentefonds. Het is nog niet bekend hoe hoog dit budget is. Huidige stand van zaken mantelzorg Valkenburg aan de Geul Meer dan ooit wordt en zal er een beroep worden gedaan op actief burgerschap. Dit voort uit het feit dat de zelfredzame burger centraal staat in de Wmo. Het minimale niveau gaat uit van zelfredzame burgers en organisaties die daartoe ondersteunend zijn voor zover noodzakelijk en niet meer. Deze zelfredzame burger zal als hij het zelf niet meer kan redden eerst een beorpe moeten doen op zijn eigen netwerk (mantelzorgers) en daarna op vrijwilligers uit zijn eigen kern of buurt. Ter ondersteuning van mantelzorger heeft de gemeente een subsidie-relatie met het Steunpunt Mantelzorg. Het Steunpunt Mantelzorg biedt ondersteuning aan mantelzorgers, hulpvragers en zorgvrijwilligers. Zij proberen een bijdrage te leveren aan de kwaliteit van leven van mensen die zorg vragen en van mensen die zorg bieden. Behoudvan zelfstandigheid en zelfregie vormt hierbij de leidraad. Het werkgebied bestaat uit de volgende gemeenten: Maastricht, Meerssen, Eijsden-Margraten, Valkenburg aan de Geul, Gulpen-Wittem en Vaals. Het Steunpunt Mantelzorg biedt laagdrempelige, individuele en groepsgerichte mantelzorgondersteuning en (ondersteuning) intensieve vrijwilligerszorg. Het Steunpunt Mantelzorg bestaat uit een team van 13 beroepskrachten en 260 zorgvrijwilligers. Het professionele team voor de ondersteuning van mantelzorgers bestaat uit 4 mantelzorgconsulenten en een mantelzorgmakelaar (een mantelzorgmakelaar ondersteunt mantelzorgers in de uitvoering van regeltaken of neemt deze, indien nodig, over). De consulent gaat op huisbezoek of maakt een afspraak op kantoor. Daarnaast vinden er ontmoetingen plaats met mantelzorgers tijdens de bijeenkomsten van het Steunpunt Mantelzorg. Via presentaties, gastcolleges, scholingen en deelname aan keten- en netwerkbijeenkomsten informeert het Steunpunt Mantelzorg andere (toekomstige) hulpverleners over mantelzorg(ondersteuning) zodat zij hulpvragen van mantelzorgers
3 signaleren, hun kunnen ondersteunen en indien nodig kunnen doorverwijzen naar het steunpunt. Op deze manier probeert het Steunpunt Mantelzorg de belasting van mantelzorgers direct te verlagen. Overigens heeft het Steunpunt Mantelzorg onze gemeente ondersteunt bij het opzetten van het Netwerk Zorg en Welzijn Valkenburg aan de Geul. Hier komen formele en informele zorg twee keer per jaar bij elkaar om elkaar te ontmoeten, te inspireren, te netwerken en actuele zaken te bespreken. Mantelzorgers kunnen bij het Steunpunt terecht voor: Informatie: over bijvoorbeeld zorg en voorzieningen, ziektebeelden en wet- en regelgeving Advies en begeleiding: bij boorbeeld het opzetten van een eigen sociaal netwerk, het organiseren van zorg en andere hulp en het realiseren van de combinatie arbeid en mantelzorg Praktische hulp: bijvoorbeeld overname van regeltaken door de mantelzorgmakelaar en ziekenhuisbegeleiding door zorgvrijwilligers Respijtzorg: tijdelijke overname van de zorg door deskundige, geschoolde zorgvrijwilligers Educatie: themabijeenkomsten, trainingen en cursussen Emotionele steun: door mantelzorgconsulent of tijdens groepsactiviteiten gericht op ontmoeting en ontspanning Mantelzorger en verwijzers worden geïnformeerd via de Nieuwsbrief (op papier en digitaal), via de website, door middel van folders, persberichten in de regionale kranten en informatie op onze StadHuisPagina en website. Met de wetenschap dat mantelzorgers zelf niet gauw met een hulpvraag komen, en zich daarnaast vaak niet herkennen in het feit dat ze mantelzorger zijn, investeert het Steunpunt Mantelzorg veel tijd in het informeren en samenwerken met hulpverleners en organisaties die de mantelzorgers in een vroeg stadium in beeld brengen Er zijn nauwe contacten tussen het Steunpunt Mantelzorg en het Wmo-loket. Daarnaast is het Steunpunt Mantelzorg één van de deelnemers in VIA Valkenburg. De mantelzorgconsulent houdt hier elke 4 e donderdag van de maand spreekuur. Zij organiseert ook regelmatig themabijeenkomsten, zoals vakanties met zorg en waardig levenseinde. Ook wordt in VIA Valkenburg regelmatig overleg gevoerd en worden er individuele ondersteuningsgesprekken met mantelzorgers gevoerd. Het Steunpunt Mantelzorg biedt de mantelzorger een luisterend oor, hun deskundigheid erkennen, waardering uiten voor de zorg en indien nodig doorverwijzen voor extra ondersteuning. Het mes snijdt hierbij aan twee kanten: als anderen zich meer bewust worden van de positie van mantelzorgers nemen ze eerder signalen van (dreigende) overbelasting waar, bieden ze waar mogelijk zelf ondersteuning aan mantelzorgers, verloopt de samenwerking met mantelzorgers beter en verwijzen ze de mantelzorgers voor aanvullende ondersteuning naar bijvoorbeeld het Steunpunt Mantelzorg. Cijfers mantelzorgers Cliëntcijfers tot en met derde kwartaal 2013 Steunpunt Mantelzorg Kerntaak: ondersteuning mantelzorgers Cliënten Aantal per 1 e kwartaal 2 e kwartaal 3 e kwartaal 4 e kwartaal 311212 226 233 236 240 0 Nieuwe cliënten 13 17 28 0
4 Uitgeschreven 6 7 15 0 cliënten Mantelzorgers 188 196 197 201 0 Nieuwe 11 13 20 0 mantelzorgers Uitgeschreven mantelzorgers 3 4 7 0 N.B. Onder cliënten wordt in deze verstaan alleenstaande hulpvragers. Het Steunpunt mantelzorg ondersteunt enkel alleenstaande (alleenwonende) hulpvragers die door hun ziekte en/of beperking ondersteuning nodig hebben en deze niet ontvangen van mantelzorgers. Vaak hebben zij geen mantelzorgers (in sommige situaties is zelfs geen contactpersoon te benoemen) of wonen mantelzorgers te ver weg. De alleenstaande hulpvragers maken gebruik van vervangende mantelzorg en ziekenhuisbegeleiding door middel van zorgvrijwilligers wordt gerealiseerd. Geslacht mantelzorgers 135 Vrouw 61 Man Leeftijd 25 26-65 66 Onbekend 12 59 54 71 Arbeidsparticipatie mantelzorgers Werkzaam Niet Onbekend werkzaam 8 14 174 Respijtzorg Aantal koppelingen tussen zorgvrijwilligers en hulpvragers/mantelzorgers Aantal 311212 1 e kwartaal 2 e kwartaal 3 e kwartaal 4 e kwartaal 23 13 16 19 0 Zorgvrijwilligers Hospice, thuiszorg en ziekenhuisbegeleiding Aantal 311212 1 e kwartaal 2 e kwartaal 3 e kwartaal 4 e kwartaal 17 18 16 15 0 Geslacht zorgvrijwilligers 11 vrouw 4 man Leeftijd zorgvrijwilligers 25-65 10 66 5 In de Regionale Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 zijn op basis van de uitkomsten van de seniorenmonitor de volgende cijfers beschikbaar over mantelzorgers in Valkenburg aan de Geul Ruim één op de dertien 55-plussers ontvangt mantelzorg Van de 55-plussers heeft 7,7 % in het jaar voorafgaand aan het onderzoek (2009) mantelzorg ontvangen. In Zuid-Limburg is dit gemiddeld 9,9%. Met het stijgen van de leeftijd neemt het aantal
5 mensen dat mantelzorg krijgt, sterk toe. Het is een algemeen gegeven dat relatief meer laag opgeleide ouderen mantelzorg ontvangen. Van de volwassen Valkenburgers heeft 4,5% mantelzorg ontvangen; in Zuid-Limburg is dit gemiddeld 3,4 %. Het betreft aanzienlijk meer vrouwen dan mannen. Veel Valkenburgse 55-plussers zijn zelf ook mantelzorger (12%). Dit percentage is bijna gelijk aan het Zuid-Limburgse gemiddelde. De grootste groep mantelzorgers bevindt zich in de groep 55-65 jarigen (18%), maar ook op hoge leeftijd 85 jaar wordt nog mantelzorg gegeven (4,5%). Van de volwassenen geeft 12% mantelzorg; dit zijn voornamelijk vrouwen. Mantelzorg wordt meestal gegeven aan ouders of partners maar soms ook aan kinderen, buren of vrienden. Eén op de vijf volwassenen is belast door mantelzorg Driekwart van de zorg die mensen thuis krijgen, wordt verricht door mantelzorgers. Van de Valkenburgse mantelzorgers van 55 jaar en ouder is 3% belast; een percentage dat ver beneden het Zuid-Limburgse gemiddelde van 19% ligt. Bij de volwassen mantelzorgers (17-64) is het percentage (20%) hoger dan het regionale percentage (13%). Financiering ondersteuning mantelzorg Het Steunpunt Mantelzorg ontvangt jaarlijks een (ex-awbz) subsidie van onze gemeente (in regionaal verband). In 2012 bedroeg deze subsidie 50.651,--. Daarnaast financiert de gemeente de jaarlijkse Dag van de Mantelzorger met 908,--. Toekomstig beleid Door de inzet van de eigen kracht en de eigen verantwoordelijkheid van de burger wordt de rol van de mantelzorger nog groter. Het aantal mantelzorgers zal groeien en daarmee ook de gevraagde ondersteuning. Naast het Steunpunt Mantelzorg zal ook gekeken moeten worden naar andere informele zorgorganisaties zoals ziekencomité s en de Zonnebloem. Ook zij kunnen een rol vervullen in het ondersteunen van mantelzorgers. Informele zorg en formele zorg zullen meer en meer op elkaar moeten worden afgestemd. Hierbij is ondersteuning nodig. Vooral de informele zorg heeft behoefte aan voorlichting en deskundigheidsbevordering. Het netwerk Zorg en Welzijn Valkenburg aan de Geul kan hierbij een hulpmiddel zijn. Wensen en behoeften van mantelzorgers zijn nog niet voldoende in kaart gebracht. Het jaarlijkse verplichte Wmo-onderzoek kan hierbij uitkomst bieden. Ook in onze eigen gemeentelijke organisatie werken mantelzorgers. Hoe kunnen zij zorg en arbeid met elkaar combineren? Zijn onze gemeentelijke personeelsregels afgestemd op hun situatie? Gemeentelijk beleid in deze zou het goede voorbeeld geven aan andere werkgevers in onze gemeente. Tot slot. In onze regio Maastricht Heuvelland werken wij vanaf 1 september 2013 intensief samen op het gebied van het sociaal domein. Werkgroepen op het gebied van de Participatiewet, de Jeugdzorg en de Wmo worden op dit moment ingericht. Mantelzorgbeleid (c.q. beleid ten aanzien van de informele zorg) leent zich uitstekend om dit in regionaal verband op te pakken en hier een werkgroep voor in te richten. Deze samenwerking gebeurt nu ook al in het kader van de huidige Wmo en dan niet alleen ten aanzien van mantelzorgers maar ook voor andere doelgroepen in de informele zorg. Maastricht heeft hierin een voortrekkersrol. Het doel van deze samenwerking is om in gezamenlijkheid deze voorzieningen ten behoeve van de ondersteuning informele zorg teversterken en het bereik te vergroten. Insteek is een effectieve en efficiënte inzet van aansturing van deze organisaties.
6 Mantelzorg en Wonen Het plaatsen van een mantelzorgwoning wordt een stuk eenvoudiger. Dat blijkt uit een brief van heeft minister Schultz van Haegen, eind oktober dit jaar aan de Tweede Kamer heeft geschreven. In bepaalde gevallen is niet langer een omgevingsvergunning nodig. Op dit moment geldt ook nog dat een woning die voorziet in een tijdelijke behoefte slechts vijf jaar aanwezig mag zijn. Deze termijn wordt verruimd tot tien jaar om ook meer mogelijkheden te creëren. De realisatie van een mantelzorgwoning wordt onder meer makkelijker door het opnemen ervan op de planologische kruimellijst om langdurige ruimtelijke procedures te voorkomen. De plannen worden concreter en het ligt in de verwachting dat medio 2014 de voorstellen worden omgezet in regelgeving. Het is dan dus mogelijk zonder vergunning een mantelzorgwoning in de achtertuin te bouwen of om een bestaand bijbehorend bouwwerk om te bouwen tot mantelzorg woning, waarbij het gaat om het zorg verlenen aan iemand in het hoofdgebouw, of het zorg verlenen door iemand vanuit het hoofdgebouw. Duidelijk is dat hier behoefte aan is in een tijd dat we weer meer in familieverband voor elkaar moeten gaan zorgen (de participatie samenleving). Op het gebied van handhaving wordt dit natuurlijk een heel lastig en complexe regel. Vanuit de regio Maastricht en Mergelland wordt het belang van de integratie van wonen en zorg (ook in het licht van de leefomgeving) binnen het container begrip volkshuisvesting ook steeds beter onderkent. Vanuit de regionale samenwerking op dit gebied zal daarom de band met de collega s op de deze taakvelden en het maatschappelijk middenveld, de komende tijd steeds intensiever worden. Ook op Provinciaal niveau wordt deze integratie van taakvelden met het oog op de veranderende samenleving onderkent en ondersteunt. Aanbevelingen Versterken en ondersteunen van de informele zorg door inzet van het netwerk Zorg en Welzijn Valkenburg aan de Geul Het onderzoeken van de wensen en behoeften van mantelzorgers in 2014 door de inzet van het verplichte Wmo-onderzoek via BMC in samenwerking met de Wmo-raad Valkenburg aan de Geul. Opstellen personeelsbeleid in relatie tot mantelzorgers. Gemeenten kunnen hiervoor het keurmerk Mantelzorgvriendelijke gemeente aanvragen mits zij aan de eisen die hiervoor worden gesteld voldoen. Continuering regionale samenwerking op het gebied van de informele zorg waarbij een werkgroep informele zorg zou kunnen worden ingericht. Volgen van de ontwikkelingen op het gebied van mantelzorgwoningen en waar nodig/mogelijk al contacten leggen met bv. corporaties om hun rol in dit traject te kunnen bespreken. Samen met de Regio en Provincie de integratie van volkshuisvesting in de participatie opgaven borgen binnen afspraken met corporaties en maatschappelijk middenveld. Valkenburg aan de Geul, 8 november 2013 Marion Janssens, Afdeling Wonen en Leven. Aanvulling Mantelzorg en Wonen, 21 november 2013 Ad Keulers Hoofd Afdeling Strategie en Ontwikkeling