Slachten volgens de Islamitische ritus tijdens het Offerfeest 2009

Slachten volgens de Islamitische ritus tijdens het Offerfeest 2009 Informatie voor slachthuizen Voedsel en Waren Autoriteit September 2009 Voor meer informatie: Meldlijn VWA 0800-0488 mail info@vwa.nl internet www.vwa.nl

INHOUD INHOUD... 2 1. INLEIDING... 3 2. MELDING VAN SLACHTHUIZEN VOOR RITUEEL SLACHTEN TIJDENS HET OFFERFEEST... 3 3. HANDLEIDING VOOROVERLEG OFFERFEEST... 3 3.1. ORGANISATIE IN HET SLACHTHUIS... 3 3.2. WELZIJN SLACHTDIEREN... 6 3.2.1. IMMOBILISEREN... 6 3.2.2. SLACHTEN... 7 3.3. KEUREN... 8 3.4. NALEVING VAN VOORSCHRIFTEN EN TOEZICHT... 8 4. VWA ADRESSEN... 9 2

1. INLEIDING Deze folder geeft informatie aan slachthuizen waar geslacht gaat worden tijdens het Offerfeest. Welke voorbereidingen moet u zelf treffen en wat kunt u verwachten van de VWA? De datum waarop het Offerfeest begint, is afhankelijk van het tijdstip waarop de eerste nieuwe maan in de twaalfde maand (de maand van de Hadj) verschijnt. In 2009 vindt het Offerfeest plaats in de periode van 27, 28 en 29 november 2009. 2. MELDING VAN SLACHTHUIZEN VOOR RITUEEL SLACHTEN TIJDENS HET OFFERFEEST Door de wijziging van de Gezondheids- en Welzijnswet voor Dieren is in 2006 de Ministeriële aanwijzing van de slachthuizen die willen slachten zonder bedwelming komen te vervallen, evenals de behoefteverklaring van de moslim groepering. Om verzekerd te zijn van keuring moet u echter wel tijdig (uiterlijk 30 oktober 2009) melden bij het hoofd TPB van de VWA regio waarin uw bedrijf is gevestigd dat u wilt deelnemen aan het Offerfeest en voor hoeveel dieren van welke soort u keuring aanvraagt. Dit geldt ook voor slachthuizen die voor het Offerfeest slachten, maar de dieren bedwelmen. Slachhuizen waar voor het eerst geslacht wordt zonder bedwelming of waar meer dan 1 jaar geleden geslacht is zonder bedwelming, moeten zich via een apart meldformulier slachthuis ritueel slachten aanmelden bij de regionale VWA. Het formulier is te downloaden van www.vwa.nl zoek meldformulier. De VWA houdt bij alle deelnemende slachthuizen rapporten bij over de gang van zaken tijdens het Offerfeest; diverse belanghebbende organisaties adviseren daar ook bij. Wanneer bij die rapportage bepaalde afwijkingen in positieve of negatieve zin opvallen, dan kan dat gevolgen hebben bij de aantallen, die het betreffende slachthuis het jaar daarop mag slachten tijdens het Offerfeest. Dit kan bijvoorbeeld betekenen dat een slachthuis het volgende jaar een groter aantal dieren mag slachten dan in voorgaande jaren. Het kan echter ook tot gevolg hebben dat u minder dieren mag slachten.het is in ieder geval van belang dat het Offerfeest in uw slachthuis goed is georganiseerd. De VWA houdt bij het rapporteren over de organisatie van het Offerfeest in uw slachterij rekening met de gang van zaken betreffende de onderwerpen zoals genoemd in paragraaf 3. 3. HANDLEIDING VOOROVERLEG OFFERFEEST Een goede organisatie tijdens het Offerfeest is afhankelijk van een goede voorbereiding. De VWA adviseert u om de voorbereiding minimaal 6 weken voor het Offerfeest te starten. Een zeer essentieel onderdeel van de voorbereiding is een vooroverleg tussen vertegenwoordigers van alle betrokken officiële instanties en organisaties. Hierbij kunt u denken aan: - De Voedsel en Waren Autoriteit (Regiokantoor VWA) i.v.m. planning personeel, dierenwelzijn, slachthygiëne; - Vertegenwoordigers van de plaatselijke moskeeorganisaties (i.v.m. hoeveelheid te slachten dieren en logistieke aspecten); - Een plaatselijke politiefunctionaris (i.v.m. de openbare orde); - Een vertegenwoordiger van de gemeente (i.v.m. de openbare orde); Van u wordt verwacht dat u dit vooroverleg organiseert en duidelijke afspraken maakt met de lokale VWA en de moslimorganisatie(s) over de hierna te noemen onderwerpen. 3.1. ORGANISATIE IN HET SLACHTHUIS Slachtdata Kom tijdig tot overeenstemming over de data waarop de rituele slachtingen plaatsvinden. Openingstijden slachthuis Alle aanwezigen moeten tijdens het vooroverleg exact weten wanneer er wordt geslacht. Deze slachttijden worden bepaald in overleg met de locale VWA-vertegenwoordiger, omdat er alleen onbedwelmd geslacht mag worden als er keuring en toezicht plaatsvindt door de VWA. 3

De VWA begint op de dagen van het Offerfeest niet vroeger dan 06.00 uur met de keuring vóór het slachten; de keuring na het slachten zal uitgevoerd worden tot uiterlijk 18.00 uur. Als dieren al op de dag voorafgaande aan het Offerfeest de keuring vóór het slachten ondergaan hebben dan zal op de dag van het Offerfeest niet vroeger met het slachten begonnen worden dan 06.00 uur. Parkeergelegenheid Creëer voldoende parkeergelegenheid. Slachtprijzen Maak vooraf duidelijke afspraken met de moslims/moslimvertegenwoordigers over de gehanteerde prijzen en tarieven. Slachten Om tot een zorgvuldige manier van slachten van schapen/geiten te komen, hanteert de VWA de volgende richtlijn met betrekking tot het maximum aantal te slachten dieren per uur: maximum 20 schapen/geiten per uur per verbloedingplaats, als deze dieren in de burrie verbloeden; maximum 30 schapen/geiten per uur per verbloedingplaats, als deze dieren hangend kunnen verbloeden. Een alternatieve methode die een beter of gelijkwaardig resultaat oplevert kan worden toegestaan. Dit ter beoordeling van de lokale VWA. Altijd moet rekening worden gehouden met een wettelijk verplichte wachttijd van 30 seconden na het aanbrengen van de halssnede. Tijdens deze wachttijd mogen geen verdere slachthandelingen worden verricht. Bij het slachten van runderen moet rekening worden gehouden met een wettelijk verplichte wachttijd van 45 seconden na het aanbrengen van de halssnede alvorens verdere slachthandelingen mogen worden verricht. Kalveren vallen onder de categorie runderen. Het slachten van runderen en schapen moet met het oog op een goede planning en organisatie geheel gescheiden plaatsvinden. Dat wil zeggen, vermeden moet worden dat genoemde diersoorten op dezelfde plaats door elkaar worden geslacht. Bezoekers in slachthal Om te voorkomen dat de ordelijke gang van zaken bij het slachten in gevaar komt - dierenwelzijn, slachthygiëne en ongevalrisico - wordt slechts één toeschouwer toegestaan aanwezig te zijn bij het voorsnijden. Tijdens het vervolg van het slachtproces zijn geen toeschouwers toegestaan in de slachthal. De toeschouwer bij het voorsnijden moet zich houden aan de wettelijke hygiënevoorschriften die voor iedereen in de slachthal gelden. Deze hygiënevoorschriften moet u vooraf bekend maken. Houd rekening met diverse wensen van verschillende moslimgroeperingen als op één dag voor verschillende etnische groeperingen wordt geslacht. Eén en ander uiteraard in goed overleg met de betreffende groeperingen. Handhaving openbare orde Maak goede afspraken te maken met lokale politie en gemeente-ambtenaren over procedure/werkwijze als er een dreigende situatie ontstaat die de openbare orde kan verstoren. Volgnummers Door de grote toeloop van personen en dieren is het raadzaam dat u enkele dagen van tevoren volgnummers uitreikt. Deze nummers dienen dan tevens ter identificatie van het slachtdier, mits het dier van een zelfde nummer is voorzien. Hiermee kan ook een planning worden gemaakt van het te verwachten slachttijdstip. Op die slachtplaatsen waar in voorgaande jaren gebruik gemaakt werd van dit systeem, verliepen de slachtingen over het algemeen zonder noemenswaardige problemen. Merking (gevolgen onjuiste merking) Volgens de Regeling Identificatie en Registratie van dieren moeten runderen, schapen en geiten zijn voorzien van een in de Regeling voorgeschreven (oor)merk. 4

Bemonstering van schapen Het is verplicht om 10% van alle schapen die ouder zijn dan 18 maanden of waarbij meer dan twee blijvende snijtanden door het tandvlees zijn gebroken te bemonsteren op TSE. Probeer daarom alleen schapen te slachten voor het offerfeest waarbij niet meer dan twee blijvende snijtanden door het tandvlees gebroken zijn of die jonger zijn dan 18 maanden. Schapen, waarbij meer dan twee blijvende snijtanden door het tandvlees gebroken zijn, lopen 10% kans te worden bemonsterd in het kader van het TSE onderzoek.. De karkassen en organen van dieren die in onderzoek worden genomen, kunnen niet direct worden meegenomen. Pas nadat de uitslag bekend en negatief is, kunnen de karkassen en organen worden vrijgegeven. Dit kan leiden tot teleurstelling. Bereid de klanten er op voor! Doorkappen van schapen en geiten Vanaf 1 september 2009 wordt 20% van de schapen en geiten > 12 maanden doorgekapt om te controleren of het ruggenmerg voldoende verwijderd is na het slachten. Bij gunstige resultaten wordt het percentage verlaagd tot 10%. Houd er rekening mee dat het doorkappen enige vertraging van het slachtproces kan veroorzaken. Bemonstering runderen Sinds 1 januari 2001 is het verplicht om alle runderen ouder dan 48 maanden op BSE te onderzoeken 1. Slacht daarom alleen runderen voor het Offerfeest die jonger zijn dan 48 maanden. De runderen die niet of onvoldoende geïdentificeerd/geregistreerd zijn en/of waarbij blijkt dat de leeftijd niet klopt, kunnen niet worden geslacht en dus niet worden gekeurd, waardoor zij tot specifiek risico materiaal verklaard worden. Runderen die ouder zijn dan 48 maanden moeten verplicht in BSE-onderzoek en kunnen dus niet direct worden meegenomen. Dit kan leiden tot teleurstelling. Bereid de klanten er op voor. Maak aan de mensen die bij u een dier laten slachten bekend dat het karkas wordt aangehouden en in uitgebreid onderzoek wordt genomen als er niet aan de voorschriften wordt voldaan. De kosten hiervan zijn aanzienlijk (en zijn voor uw rekening!) en het vlees is dan niet beschikbaar tijdens het Offerfeest. Destructiemateriaal en gespecificeerd risicomateriaal (categorie 1) Een punt van aandacht vormt ook de opslag en de afvoer van het destructiemateriaal. Extra voorzieningen zijn meestal noodzakelijk, om de volgende redenen: Het grotere aanbod van slachtdieren dan bij reguliere slachtdagen; De grotere hoeveelheid destructiemateriaal die ontstaat per slachtdier sinds in 2000 de wetgeving is gewijzigd. Deze wetgeving bepaalt nu dat bij runderen : van alle leeftijden: het darmpakket inclusief het darmscheil en de amandelen; ouder dan 12 maanden: de schedel(exclusief de onderkaak, inclusief hersenen en ogen), het ruggenmerg; ouder dan 30 maanden de wervelkolom, exclusief de staartwervels en de dwarsuitsteeksels en de doornuitsteeksels van de hals-, lenden- en borstwervels, de kam van het heiligbeen en de uitsteeksels van het heiligbeen,maar inclusief de achterwortelganglia; en bij schapen/geiten : van alle leeftijden: milt en de kronkeldarm; ouder dan 12 maanden of waarbij één van de blijvende snijtanden door het tandvlees is gebroken: schedel inclusief hersenen en ogen, amandelen en ruggenmerg Gespecificeerd Risico Materiaal (SRM) is en verwijderd moet worden. De genoemde organen en weefsels van runderen, schapen en geiten worden gespecificeerd risicomateriaal genoemd (in het dagelijks gebruik ook wel specifiek risicomateriaal (SRM). Dit SRM moet apart worden verzameld, gekleurd en gewogen, omdat het uiteindelijk moet worden verbrand in een verbrandingsinstallatie. 1 NB. Runderen afkomstig uit de nieuwe lidstaten van de EEG moeten vanaf een leeftijd > 30 maanden op BSE bemonsterd worden. 5

Dit betekent dat u de islamitische klanten moet melden dat sommige delen van het slachtdier niet kunnen worden meegenomen na de slacht. 3.2. WELZIJN SLACHTDIEREN De wetgever heeft regels opgesteld voor de bescherming van slachtdieren bij het vervoer, onderbrengen, slachten en doden. Voor het ritueel slachten is dit vastgelegd in het Besluit ritueel slachten en het Besluit doden van dieren van de Gezondheids- en Welzijnswet voor Dieren. Voor nadere voorschriften wordt daarin verder nog verwezen naar de EG-richtlijn (93/119/EG) over de bescherming van dieren bij het slachten of doden. In het kader van het vooroverleg is het ook van belang om de volgende twee onderwerpen te bespreken: Vervoer slachtdieren Alleen gezonde dieren die zich zelfstandig zonder pijn kunnen voortbewegen mogen vervoerd worden naar het slachthuis. Het vervoer van slachtdieren mag geen pijn of letsel veroorzaken bij deze dieren, dan wel de gezondheid of het welzijn van de slachtdieren benadelen. Vervoer van dieren mag slechts plaatsvinden in hiervoor geschikte (geregistreerde) vervoermiddelen. U moet eigenaren, vervoerders en afnemers van slachtdieren die mogelijk niet op de hoogte zijn van genoemde regels hierover te informeren. Voorzieningen voor slachtdieren bij het slachthuis Als dieren moeten overnachten op het slachthuis moet u er voor zorgdragen dat ze worden gedrenkt en gevoederd. De stalling van de dieren moet voldoende bescherming geven onder alle klimatologische omstandigheden. 3.2.1. IMMOBILISEREN Immobiliseren van runderen Het neerleggen, immobiliseren en het aanbrengen van de halssnede vereist een zorgvuldig optreden van de betrokken personen. Zij moeten de nodige kennis en vaardigheden bezitten om hun taken diervriendelijk en doeltreffend uit te voeren. Voor het immobiliseren van runderen, gelden de onderstaande bepalingen: a) runderen moeten, voordat de halssnede wordt toegebracht, in een goed functionerend fixatietoestel worden gebracht om daarin te worden geïmmobiliseerd; b) daarna moet direct bij het geïmmobiliseerde rund door middel van een vlijmscherp mes de halssnede worden toegebracht; dit mag niet vertraagd worden door het uitspreken van het gebed; c) het toestel moet zodanig worden gebruikt dat de dieren elke vermijdbare opwinding of pijn, elk vermijdbaar lijden of verwondingen of kneuzingen wordt bespaard; d) het toebrengen van de halssnede moet gebeuren door een persoon die niet tevens is belast met het fixeren van het dier; e) na het toebrengen van de halssnede moet het rund minstens 45 seconden geïmmobiliseerd (gefixeerd) blijven, voordat er verdere slachthandelingen worden verricht. Ook het inkorten van de halsslagaderen in deze periode is niet toegestaan. De genoemde fixatietijd moet worden bereikt met een tijdmechanisme dat na inschakeling gedurende 45 seconden onmogelijk maakt de fixatie op te heffen. Immobiliseren van schapen en geiten Ook het immobiliseren van schapen en geiten moet op een voor de te slachten dieren correcte en doeltreffende wijze plaatsvinden. Om de dieren elke vermijdbare opwinding of pijn, elk vermijdbaar lijden of verwondingen of kneuzingen te besparen, zijn de volgende voorwaarden van belang: a) bij het immobiliseren van schapen en geiten moet gebruik worden gemaakt van een zogenaamde burrie of van een fixatietoestel; b) het is verplicht, bij gebruik van de burrie, dat 2 personen het dier immobiliseren; c) bij gebruik van een fixatietoestel volstaat één persoon voor het fixeren van het dier; 6

d) het toebrengen van de halssnede moet gebeuren door een persoon die niet tevens belast is met het fixeren van het dier; e) de halssnede moet direct na aanvang van de fixatie worden toegebracht door middel van een vlijmscherp mes; dit mag niet vertraagd worden door het uitspreken van het gebed; f) na het toebrengen van de halssnede moet het schaap/de geit minstens 30 seconden geïmmobiliseerd (gefixeerd) blijven, voordat er verdere slachthandelingen worden verricht. Ook het inkorten van de halsslagaderen in deze periode is niet toegestaan. Het is aan te raden, dat dezelfde personen zich steeds belasten met het immobiliseren. In verband met eventuele calamiteiten moet altijd binnen handbereik een gebruiksklaar schietmasker dan wel een andere (volgens de wet toegestane) bedwelmingsmogelijkheid in de slachtruimte aanwezig zijn. 3.2.2. SLACHTEN Het mes Het mes, waarmee de halssnede wordt toegebracht, moet voldoende lang en vlijmscherp zijn. De toezichthouder van de VWA houdt hierop toezicht, evenals op het neerleggen van het slachtdier en het toebrengen van de halssnede. Het gebruik van ongeschikt materiaal wordt nooit getolereerd. De halssnede De islamitische voorsnijder die de halssnede verricht, moet vakbekwaam zijn. U moet ervoor zorgen dat de betreffende Islamitische organisatie voor uw slachterij hiervoor tenminste twee personen aanwijst die de toezichthouder van de VWA kunnen aantonen dat zij de nodige kennis en vaardigheden bezitten om de halssnede humaan en doeltreffend uit te voeren. Als er in uw slachterij veel dieren zullen worden geslacht wordt u aangeraden om in overleg met de plaatselijke Islamitische organisatie(s) ook reserve-voorsnijders te laten aanwijzen. Een voorsnijder moet in staat zijn de halssnede zodanig uit te voeren dat elk vermijdbaar lijden (opwinding, pijn, letsel) de dieren wordt bespaard. Het is absoluut niet toegestaan om te zagen, de nek te breken, te onthoofden en het ruggenmerg aan te prikken. Het verdient aanbeveling om de schapen te scheren, eventueel alleen de keel en de borst. Dit heeft een positieve invloed op het correct toepassen van de halssnede en op de hygiëne. Schapenwol is veelvuldig veroorzaker van bezoedeling van karkassen tijdens het slachtproces. Indirect heeft de wol een nadelige invloed op het welzijn van de dieren. Snijden op of door wol zorgt ervoor dat de messen snel bot worden. De consequentie van werken met botte messen is dat dieren onnodig lijden bij het voorsnijden. Botte messen leiden bovendien sneller tot vermoeidheid van het personeel. Hierdoor neemt de concentratie en de aandacht voor de persoonlijke hygiëne af. Ook dit leidt tot zichtbare en niet zichtbare bezoedeling van het vlees. Met nadruk wordt u gewezen op de verplicht voorgeschreven aanwezigheid van een keuringsambtenaar van de VWA tijdens deze verrichtingen. De slachters/voorsnijders moeten de aanwijzingen van deze keuringsambtenaar (keuringsdierenarts of zijn assistent), zowel vóór, tijdens als na het slachten opvolgen. Tijdens het vooroverleg met de organisaties moet nogmaals worden benadrukt, dat alleen voorsnijders die vakbekwaam zijn, de halssnede mogen toebrengen. Het slachten U als exploitant van het slachthuis bent er voor verantwoordelijk dat tijdens het Offerfeest vakbekwame slachters worden ingezet. De vaardigheden wat betreft het onthuiden (het uitstoten van de schapen) en het uithalen van het maag/darmpakket zijn de voornaamste aandachtspunten. Het tempo van het slachtproces dient zodanig te zijn dat dit op een hygiënische manier kan plaatsvinden. Tijdens het slachtproces dient u controles uit te voeren op hygiënisch slachten en voert indien nodig correcties uit. 7

3.3. KEUREN Als daartoe aanleiding bestaat, kunnen slachtdieren bij de keuring worden afgekeurd of aangehouden voor nader onderzoek. Ook kunnen bepaalde gedeelten van het slachtdier, bijvoorbeeld niet-gereinigde maag /darm - pakketten van schapen of geiten, worden afgekeurd. Bij schapen en geiten is het laatste stuk van de dunne darm, de kronkeldarm, gespecificeerd risicomateriaal (SRM) en moet dus in alle gevallen worden verwijderd. Als in uw slachthuis geen ruimte en voorzieningen zijn om maag-/darmpakketten van schapen of geiten te spoelen en te reinigen en de kronkeldarm te verwijderen, mogen deze organen niet worden meegenomen om geconsumeerd te worden. Het gehele darmpakket inclusief het scheil van runderen is altijd gespecificeerd risicomateriaal (SRM). Om al te grote teleurstelling te voorkomen, dient u de moslimorganisaties hierop vooraf te wijzen. Verder heeft de overheid uit oogpunt van volksgezondheid in verband met Bovine Spongiform Encephalopathy (BSE) bepaald dat: schedels (inclusief hersenen en ogen), tonsillen en ruggenmerg van alle schapen en geiten van één jaar en ouder, en de milt en de kronkeldarm van alle schapen en geiten (ongeacht de leeftijd) gespecificeerd risicomateriaal (SRM) zijn en dus worden afgekeurd; schedels (exclusief de onderkaak, maar inclusief hersenen en ogen) en ruggenmerg van alle runderen van één jaar en ouder, de wervelkolom van runderen ouder dan 30 maanden en de tonsillen en het darmpakket van runderen van alle leeftijden (van twaalfvingerige darm tot en met endeldarm ionclusief het scheil) gespecificeerd risicomateriaal zijn en dus worden afgekeurd. De koppen kunnen dus niet voor consumptie worden meegegeven (behalve gekeurde koppen van schapen en geiten jonger dan één jaar). Wervelkolommen waarvan het ruggenmerg is verwijderd door middel van zuigen of blazen kunnen wel worden meegenomen. Karkassen en bijbehorende slachtafvallen van schapen die moeten worden bemonsterd voor het TSE programma, mogen het bedrijf niet verlaten voor de uitslag bekend en negatief is! Indien de uitslag negatief is mag de kop als gespecificeerd risicomateriaal (SRM) weg, indien de uitslag positief is moet de kop worden opgestuurd naar CVI-Lelystad en moet het karkas en bijbehorende slachtafvallen tot gespecificeerd risicomateriaal (SRM) worden bestemd. Vanaf 1 september 2009 worden 20% van de schapen- en geitenkarkasen gesplitst om te controleren dat het ruggenmerg voldoende verwijderd is na het slachten. Bij gunstige resultaten wordt het percentage te splitsen schapen- en geitenkarkassen velaagd tot 10%. Slachthuisexploitanten worden geacht hun islamitische klanten hier op te wijzen. 3.4. NALEVING VAN VOORSCHRIFTEN EN TOEZICHT Met betrekking tot voorkomen van verstoring van de openbare orde is het van belang dat u Burgemeester en Wethouders van de betreffende gemeenten goed informeert over de organisatie van het komende Offerfeest. De ervaring heeft geleerd dat, zeker wanneer er een grote toeloop van mensen op de slachtplaats wordt verwacht, de gang van zaken rond het slachthuis ordelijker kan verlopen met het inzetten van enkele surveillerende politieagenten. Ook houden de politie, de AID toezicht op het vervoer (c.q. aanvoer). De slachthuisexploitant is verantwoordelijk voor de hygiëne van het slachtproces en voor de controle daarop. Tevens is hij ook verantwoordelijk voor het ordelijke verloop van alle activiteiten om het slachtproces heen in de slachterijen op het slachthuisterrein.. De keuringsdierenarts van de VWA of zijn vervanger is verantwoordelijk voor de keuring van de slachtdieren, het toezicht op het dierenwelzijn vóór en tijdens het slachten en het toezicht op de controle van de hygiëne tijdens het slachten. De VWA heeft de bevoegdheid op ieder moment bindende aanwijzingen te geven vóór, tijdens en na het slachten. 8

4. VWA ADRESSEN Algemene Directie VWA Prinses Beatrixlaan 2 2595 AL s Gravenhage Postbus 19506 2500 CM s Gravenhage tel. 070-4484848 fax 070-4484747 Regio Noord Groningen, Friesland, Drenthe, Overijssel Paterswoldseweg 1 9726 BA Groningen Postadres: Postbus 465 9700 AL Groningen Telefoon (050) 588 60 00 Fax (050) 588 61 00 E-mail nd@vwa.nl Regio Zuid Limburg, Noord-Brabant Veldmaarschalk Montgomerylaan 500 5623 LE Eindhoven Postadres: Postbus 2168 5600 CD Eindhoven Telefoon (040) 291 15 00 Fax (040) 291 16 00 E-mail zd@vwa.nl Regio Oost Gelderland, Flevoland De Stoven 22 7206 AX Zutphen Postadres: Postbus 202 7200 AE Zutphen Telefoon (0575) 58 81 00 Fax (0575) 58 82 00 E-mail ot@vwa.nl Regio Zuidwest Zeeland, Zuid-Holland Westelijke Parallelweg 4 3331 EW Zwijndrecht Postadres: Postbus 3000 3330 DC Zwijndrecht Telefoon (078) 611 21 00 Fax (078) 611 22 00 E-mail zw@vwa.nl Regio Noordwest Noord-Holland, Utrecht Hoogte Kadijk 401 1018 BK Amsterdam Telefoon (020) 524 46 00 Fax (020) 524 47 00 E-mail nw@vwa.nl 9