Jaap Riemens De lange weg van de Zutphense vlag Wie geynformeerd wil worden over de vlag van de gemeente Zutphen, komt terecht bij de afdeling Voorlichting van de gemeente Zutphen. Op een flyer in kleur staat informatie over wapen en vlag. De vlag komt er bij die beschrijving wat bekaaid af. Alleen wat technische gegevens. Niets over de geschiedenis ervan, zoals bij het wapen. Dat is niet alleen een tekort, zoals soms blijkt wanneer mensen zich op het Stadsarchief vervoegen om die informatie alsnog te verkrijgen, het is ook jammer. Want die geschiedenis is boeiend en grappig. De eerste gegevens over de gemeentevlag dateren uit 1938. In een brief van Gedeputeerde Staten van Gelderland wordt gevraagd of Zutphen ook een gemeentevlag voert, en of er ook bijzonderheden over die vlag te melden zijn. Het antwoord is kort, maar helder: "... dat de gemeente Zutphen geen speciale gemeentevlag voert". Toch vertegenwoordigt wethouder Koerselman de gemeente Zutphen in dat jaar bij de manifestatie ter gelegenheid van het 40-jarig regeringsjubileum van koningin Wilhelmina, met een gemeentevlag! Hoe men ineens aan die vlag gekomen is, vermeldt de historie echter niet. Hoe men daarna over deze vlag heeft gedacht, is niet bekend. Dat deze toch wel enige waarde heeft, mag blijken uit het feit dat burgemeester C.C. de Jonge de vlag op 11 april 1945 aanbiedt aan de commandant van het Regiment de la Chaudière, een van de legeronderdelen die de stad enkele dagen eerder bevrijdden. We hebben (g)een vlag... Het blijft zes jaar stil rond de vlag. Pas in 1951 wordt de draad weer opgepakt. De Dokkumer Vlaggen Centrale vraagt om een afbeelding van de gemeentevlag en van het gemeentewapen. Wat met de vraag gedaan is, wordt niet duidelijk. Het antwoord ontbreekt namelijk. Wanneer een jaar later de Westfaalse stad Vreden vraagt, binnen het kader van de Hanzedagen en het zoveeljarig bestaan van de stad, of Zutphen gedurende die festiviteiten de stadsvlag beschikbaar wil stellen, komt er wel reactie. Op die brief staan twee aantekeningen, één van de burgemeester en één van de gemeentesecretaris. Duidelijk wordt dat de gemeente geen vlag heeft en dat, als ze er een zouden hebben, ze deze niet naar het buitenland zouden sturen. Die situatie - geen vlag - kan overigens niet lang geduurd hebben, want bij de opening van het nieuwe Provinciehuis wappert op verzoek van het provinciebestuur, tussen de 1 12 vlaggen van de Gelderse gemeenten, ook die van Zutphen. De vlag meet 1.50 bij 2.25 meter. Nog steeds wordt niet vermeld welke kleuren deze vlag heeft. In 1958 doet de B.B.-commandant uit Arnhem een dergelijk verzoek. Ook daarop wordt positief gereageerd. Gemeentelijke nota Tien jaar later produceert de afdeling Algemene Zaken een notitie met betrekking tot de gemeentevlag. Gesteld wordt dat de gemeentevlag, "bestaande uit twee horizontale banen, resp. blauw en wit, niet bij een formeel raadsbesluit is vastgesteld." De heer W. van de Merendonk van deze afdeling zegt dat niet bekend is hoe men aan de kleuren blauw en wit komt, men
zou eerder rood en wit verwacht hebben, zo gaat hij verder. Hij baseert zich daarbij op de kleuren die in het gemeentewapen voorkomen. De vlag van Zutphen gaat niet alleen mank aan historisch gegroeide zinvolle waarden, maar het vlagsymbool is ook niet inspirerend. Daar kan nog aan toegevoegd worden dat er minstens zeven gemeenten zijn die een dergelijke vlag hebben. De kleur wit is als eindkleur heraldisch niet verantwoord. Vraag het maar bij hef archief... De gemeentesecretaris is het maar ten dele eens met de notitie. Hij heeft wel een verklaring voor de kleuren blauw en wit. "Het blauw en wit van de vlag moet enige eeuwen geleden zijn ontleend aan het wapenschild der gemeente, waarvan het bovenste deel van "lazuur" (hemelsblauw) is en het onderste gedeelte van "zilver". Hij heeft geen probleem met een officiële vaststelling van de gemeentevlag door de raad, als daarbij het blauw en wit maar intact worden gelaten. "Overigens til ik aan dit alles niet zo zwaar als de echte heraldicus", besluit hij de kanttekening. Toch wordt, en zo hoort het ook, de gemeentearchivaris ingeschakeld. Die informeert de afdeling Algemene Zaken. Bij het antwoord zit een afschrift van een gedeelte van de stadsrekening van 144511 446. Dat zou helderheid kunnen verschaffen. In die passage wordt gesproken over een stadswapen, bestemd om vóór of op de herbergen te plaatsen waarin Zutphenaren verbleven. De tekens bestonden uit twee rode kruisen op een wit veld. De ontdekking van het kruis... Met deze kennis wordt op genoemde afdeling een nieuwe notitie gemaakt. Hierin wordt opnieuw gezegd dat men rood en wit verwacht zou hebben bij de stedelijke vlag, daarbij verwijzend naar de kleur van het gemeentewapen. Een nieuw aspect wordt gevormd door het an- kerkruis. Hiervan wordt opgemerkt: "het ankerkruis, aangebracht onder in het schild, schijnt het eigenlijke stedelijke embleem te zijn geweest in de oorspronkelijke stadskleuren: rood en wit. De plaats van dit ankerkruis moet worden toegeschreven aan het verkrijgen van een onderscheid van de wapens van andere Gelderse steden, die eveneens de Gelderse leeuw voeren en daaraan dan een andere figuur toevoegen. Hierdoor heeft het blauwlwit een accent gekregen, dat meer uit de drang der omstandigheden is voortgekomen." Bekend is, dat in de Middeleeuwen de krijgsbanier, waarmee men ten aanval toog, in onze stad een "root cruyce" op wit doek vertoonde." De geciteerde woorden komen uit de stadsrekening van 1445146. Een vlag met rood en wit? De heer Van de Merendonk bepleit het invoeren van een roodlwitte vlag, al dan niet voorzien van een ankerkruis. Dát zijn de kleuren die raakvlak hebben met het verleden van de stad, blauwlwit heeft dat niet. De enige reden die men kan bedenken om hiervan af te zien, zal financieel van aard zijn. "Wordt echter vastgehouden aan de kleuren blauwlwit, dan is het beter de bestaande situatie te handhaven en deze vlag niet officieel te doen vaststellen." Daarmee zou ook het ankerkruis niet in beeld komen. De gemeentesecretaris noteert in potloodschrift: "Ik zou willen herhalen wat ik onder de nota van 13 november 1968 heb geschreven". Met andere woorden: hij ziet geen heil in de nota, toen niet en nu niet. Dit keer trekt de afdeling Algemene Zaken echter aan het langste eind. Dat blijkt wanneer in de zomer van 1969 een voorstel wordt ingediend om de gemeentevlag officieel vast te stellen. In de aan het college gerichte brief staat deze passage: "Zoals onze vlag tot dusver wordt gevoerd, mist zij voldoende onderscheidend vermogen, omdat een zelfde vlag ook door verschillende andere gemeenten is bepaald.
Het verdient aanbeveling in onze vlag het ankerkruis, dat ook in ons gemeentewapen voorkomt, op te nemen, en wel op de witte baan. Voordat een gemeenteraad een vlag vaststelt, moet voorafgaand advies aan de Hoge Raad van Adel worden gevraagd. Dit advies ware in te winnen." Advies met gevolgen Het college gaat niet over één nacht ijs. Pas op 3 november wordt groen licht gegeven. Men zoekt dan contact met een expert op heraldisch terrein, mr. G.A. Bontekoe, oud-burgemeester van Ooststellingwerf. Deze adviseert de banen blauw en wit te vervangen door een witte baan, zowel van boven als van onderen begrensd door een blauwe baan. Het ankerkruis kan dan op het witte veld worden geplaatst, liever niet in het midden, maar op een vierde van de vlaglengte, gemeten vanaf de broekzijde. Aardig detail van deze brief is de opmerking over het Zutphense gemeentewapen: "Het Zutphense wapen is oeroud en een voorstel om het te wijzigen zou bijna heiligschennis zijn. Dat kunt u van mij dus ook niet verwachten. Maar de tekening die u mij toezendt, klopt niet met de beschrijving die de Hoge Raad van Adel in 181 6 redigeerde." De heer Bontekoe wijst vervolgens op 5 fouten. Het is geen staande, maar een klimmende leeuw (l), de leeuw is dubbelstaartig (2), de leeuw is gekroond met een gouden kroontje van drie bladeren (3), de leeuw zal vermoedelijk een rode tong en rode nagels moeten hebben (4) en de schildhoudende leeuwen zijn aanziend en ook gekroond met gouden kroontjes van drie bladeren (5). De oud-burgemeester adviseert bij de Hoge Raad van Adel een nieuw wapendiploma aan te vragen. De Zutphense gemeentevlag.
Een tweede fout, waar deze adviseur op wijst, is de frankeerzegel. Deze is voorzien van een gaande leeuw, "zonder meer fout!" Opnieuw wordt niet zwaar getild Wat doet men in Zutphen? Het advies van de afdeling Algemene Zaken bestaat uit twee gedeelten. Het eerste is: advies vragen aan de gemeentearchivaris, het tweede is de volgende kanttekening: "Aan een wijziging van de wapenbeschrijving tillen wij niet zo zwaar. Zo er iets gewijzigd moet worden, dan het wapen zelf." Verwezen wordt naar een brief van de secretaris van de Hoge Raad van Adel van 31 augustus 1957. Het is intussen 12 januari 1970. De gemeentearchivaris, mevrouw drs. M.M. Doornink-Hogenraad, brengt advies uit. Zij heeft bezwaar tegen de verhouding van de blauwe banen ten opzichte van de witte baan. Ze bepleit een verhouding van 1 :2:1. Ook het voorgestelde ankerkruis moet anders, daar zijn voorbeelden genoeg van. Verder gaat het antwoord in op het wapen van de gemeente Zutphen. Dat valt buiten het kader van dit artikel. Anderen (zie de literatuur) hebben zich daar in het verleden al uitputtend mee beziggehouden. Een verdeeld college Het college is verdeeld. Dat blijkt uit een brief aan de Hoge Raad van Adel (31 juli 1970) waarin men twee opties voorlegt. Men wil òf een vlag bestaande uit drie gelijke horizontale banen (blauw, wit, blauw) òf een vlag, bestaande uit twee blauwe, smalle, horizontale banen, respectievelijk aan de boven- en onderkant, en een witte middenbaan. Het antwoord van de Hoge Raad is dat de gemeente zich met deze vlag niet onderscheidt van bijvoorbeeld Almelo, Diemen en Zwammerdam. Het zijn geen Gelderse gemeenten, maar ze hebben toch de blauwlwit combinatie. Het voorstel van de Hoge Raad is tweeledig: of drie banen van blauw en wit (verhouding 1 :3:1) met op het midden een rood ankerkruis òf drie banen (zelfde verhouding) met een rood ankerkruis met armen van gelijke lengte. De gemeente Hasselt heeft een vlag die drie even hoge banen van blauw en wit kent, maar daar tilt de Hoge Raad nu weer niet aan, om het op z'n Zutphens te zeggen. Er wordt een "rose hemd" gemaakt, een raadsvoorstel. Gekozen wordt voor de tweede mogelijkheid. Het duurt dan nog tot het najaar van 1974 eer Zutphen z'n vlag krijgt. Een vlag conform het voorstel van de Hoge Raad van vier jaar daarvoor aan het gemeentebestuur. Als de vlag wat slapjes hangt De officiële vaststelling door de raad - 25 november 1974 - is geen hamerstuk geworden, zoals verwacht mocht worden na zoveel discussie vooraf. Enkele raadsleden vragen het woord omdat ze de plaats van het ankerkruis maar vreemd vinden. Als de wind stevig waait, ligt het voor de hand dat je het ankerkruis beter ziet als het meer naar rechts (dus verder van de mast verwijderd) wordt geplaatst. Historisch gezien, vindt een ander raadslid, zou meer op de symmetrie gelet moeten worden. De burgemeester antwoordt dat, wanneer de vlag wat slap hangt, het ankerkruis dan nog te zien zal zijn. Als dat niet het geval is, zie je alleen maar blauw en wit, en dat hebben al zo'n zeven gemeenten. Hij vindt "dat het goed is om het kruis zo dicht mogelijk bij de mast te plaatsen, zodat, bij enige wind, er toch nog iets roods te zien is. Omdat het een vlag is en geen wapen, heeft men het niet symmetrisch geplaatst. Er zijn, zo zegt een derde raadslid, geen politieke motieven geweest, die geleid hebben tot het schuiven van het kruis naar links. Op 5 mei 1975 wappert voor het eerst de nieuwe gemeentevlag. Stellig náást de nationale driekleur uiteraard. Want het is bevrijdingsdag.
Het nieuwe stadswapen van Zutphen. Bronnen en literatuur Archief van de gemeente Zutphen, 1920-1 980, dossiers over de vaststelling van de gemeentevlag. Mw. Drs. M.M. Doornink-Hogenraad, "Het wapen van de gemeente Zutphen", in: Archief, orgaan van de Oudheidkundige Vereniging "De Graafschap", VI (1 960) 197-200. Drs. C.O.A. baron Schimmelpenninck van der Oije, "Het gewijzigde wapen van de gemeente Zutphen", in: Gelders mengelwerk, Korte bij- dragen tot de geschiedenis van Gelderland (Zutphen 1979) 145-1 49. Drs. C.O.A. baron Schimmelpenninck van der Oije, "Het wapen van de gemeente Zutphen", in: De gemeentewapens van Achterhoek en Liemers, Jaarboek Achterhoek en Liemers 1982 (V) (Zutphen 1982) 159-1 63, 170. Op laatstgenoemde pagina wordt in vier regels ingegaan op de gemeentevlag. Het artikel op blz. 159vv is gelijk aan de bijdrage in Gelders mengelwerk.