Visie en Actieprogramma Routekaart Vlees

Visie en Actieprogramma Routekaart Vlees Op weg naar een duurzame vleesverwerkingsketen www.routekaartvlees.nl

Samen komen we verder! Deze brochure beschrijft de kansen voor energiebesparing en verduurzaming tot 2030 voor vlees, vleeswaren en snacks kortweg vleessector genoemd in dit document. Op de pagina hiernaast is een aantal voorbeelden opgenomen waar bedrijven individueel mee aan de slag kunnen. Aanvullend op deze kansen voor bedrijven is in deze brochure een voorstel uitgewerkt voor een sectoraal actieprogramma. Het actieprogramma van de Routekaart beschrijft voorstellen voor samenwerking. Het besparingspotentieel van de beschreven technologieën ligt ruim boven de doelstelling van 30%. Er valt nog veel winst te behalen. Behalve voor bedrijven uit de vleessector en de koepelorganisaties uit deze sector is dit document ook bedoeld voor externe experts, kennis-instellingen en toeleverende bedrijven (en afnemers). Om kansen in de vleessector te realiseren zijn collectieve acties noodzakelijk. Hieronder is kort aangegeven op welke wijze deze brochure van belang is voor de verschillende partijen. Sectoren en brancheorganisaties Veel perspectieven komen pas in beeld indien er collectief met externe partijen ingezet wordt op kennis- en techniekontwikkeling. Het actieprogramma bevat projecten die niet of lastig door individuele bedrijven uitgevoerd kunnen worden. Er is een belangrijke rol weggelegd voor de sectoren en brancheorganisaties om deze gezamenlijke acties te initiëren en om kennisuitwisseling en kennisontwikkeling te faciliteren. Individuele vleesbedrijven Individuele bedrijven kunnen de brochure gebruiken om snel overzicht te krijgen op kansrijke (innovatieve) technologieën die bijdragen aan de verduurzaming van hun bedrijfsvoering en mogelijk een belangrijke kostenbesparing oplevert. In de rapportage worden technologieën beschreven die bedrijven direct op eigen kracht kunnen implementeren. Daarnaast worden bedrijven opgeroepen te kiezen aan welke sectorale trajecten zij een actieve bijdrage willen leveren. Externe partijen Externe partijen zoals toeleveranciers en afnemers van de vleessector kunnen de rapportage gebruiken om aanknopingspunten voor samenwerking te identificeren bij de verdere ontwikkeling van technologieën en concepten voor verduurzaming. Ook kunnen ze deelprojecten selecteren die passen bij de eigen ambities. Daar waar sprake is van een gemeenschappelijke ambitie nodigen we partijen uit om bij te dragen aan innovatieprojecten uit het actieprogramma. Communicatie Acties en projecten worden opgezet vanuit de Kennis en Innovatie Structuur Routekaart Vlees (KIS). De communicatie over technieken, concepten, samenwerking en projecten verloopt via de KIS website www.routekaartvlees.nl. Om de ontwikkelingen op de voet te volgen en om zelf een bijdrage te leveren, kunnen inlogcodes worden opgevraagd via info@routekaartvlees.nl. Samenwerking is nodig Deze brochure maakt ambities van de sector kenbaar. Op veel punten is samenwerking van bedrijven binnen en buiten de vleessector, ketenpartners en andere partijen cruciaal om deze ambities/innovaties waar te kunnen maken. Werkgroepen, netwerkbijeenkomsten, platforms en digitale media geven vorm aan deze samenwerking en vormen de basis voor kennisopbouw en kennisuitwisseling. Op tal van plaatsen zijn innovaties mogelijk. Om stappen te zetten is een stapsgewijze aanpak met o.a. externe partijen nodig. De brancheorganisaties zullen sturing geven aan deze processen en bieden facilitaire ondersteuning via de KIS, of door waar gewenst procesbegeleiding te organiseren. Voor de beschreven trajecten zullen op basis van de samenwerking verschillende vormen van cofinanciering worden uitgewerkt. Groepen van bedrijven kunnen ook onderling samenwerken. De Kennis en Innovatie Structuur (op www.routekaartvlees.nl) is bedoeld om elkaar te kunnen vinden en gezamenlijke processen te initiëren. Oproep De Stuurgroep Routekaart Vlees ziet op grond van de uitkomsten nadrukkelijk kansen voor de vleessector om in de periode tot 2030 grote slagen te maken. In de eindrapportage zijn veel perspectiefvolle invalshoeken beschreven. Dit is een keuzepallet waar ieder bedrijf zijn eigen kansen uit kan halen. Voor een groot aantal zaken is samenwerking, bijvoorbeeld in de vorm van coalities met externe partijen, nodig om kennis op te bouwen en uit te wisselen. De Stuurgroep roept bedrijven op om kenbaar te maken met welke thema s zij aan de slag willen gaan. Aan de hand hiervan kan een collectieve aanpak georganiseerd worden. Daarnaast nodigt de stuurgroep kennis- en ketenpartners en andere partijen uit om hun ambities kenbaar te maken, zodat vanuit een gezamenlijke doelstelling nieuwe initiatieven op elkaar aangesloten kunnen worden. U kunt uw wensen voor deelname en participatie kenbaar maken via emailadres: info@routekaartvlees.nl Namens de stuurgroep, Jos Goebbels Voorzitter COV en VNV Zoetermeer, maart 2012

Snel aan de slag Inhoud 3 Hieronder zijn een aantal kansen opgenomen waarmee bedrijven individueel mee aan de slag kunnen. Meer informatie over deze onderwerpen is terug te vinden in de deelrapportages. Energie-efficiency Inkoop efficiënte apparaten Slimme LED verlichting Toepassing warmtepompen Gelijkstroomnet bij nieuwbouw en grootschalige renovatie Warmtebuffers Flexibilisering van ruimtegebruik (bij nieuwbouw) Vergisting maag-darmpakketten Restwarmte uit ovens benutten Absorptiedrogers in droogkamers Pick to Light order picking Vacuüm- in plaats van persluchtsystemen Conserveren MAP-verpakkingen Vacuüm & skin verpakkingen Makkelijk te openen verpakkingen Hersluitbare verpakkingen High care productie-omgeving met - persoonlijke hygiëne en werkhygiëne - hygiënesluizen, - adequate luchtbehandeling. - hygiënisch adequate routing van hulp-middelen, gereedschappen en verpakkingen Verkleinde productieruimte 1. Inleiding 4 2. Visie 6 2.1. Energie-efficiency 8 2.2. Koelen en vriezen 10 2.3. Conserveren 12 2.4. Keteninnovatie 14 2.5. Nevenstromen 15 2.6. Overzicht verbeterpotentieel 16 3. Actieprogramma 17 3.1. Actieprogramma Energie-efficiency 18 3.2. Actieprogramma Koelen en vriezen 19 3.3. Actieprogramma Conserveren 20 3.4. Actieprogramma Keteninnovatie 21 3.5. Actieprogramma Nevenstromen 22 3.6. Actieprogramma KIS 23 Koelen en Vriezen Efficiënte koelcyclus Efficiënte fans, pompen en compressoren AKM (absorptie met warmtekracht) Deurverlies reductie Sproei koelen met waternevel Hoge temperatuur warmtepompen Vervanging van R22 Optimaliseren van de besturingssystemen en daarmee de praktijk van meten = weten verder vorm geven Keteninnovatie Inzet van LZV s in de pluimveesector Doorkoelen tijdens transport (op basis van de huidige ruimte in het vergunningstelsel) 4. Prestaties 25 5. Acties voor 2012 27 Colofon 28

1. Inleiding Aanleiding In 2010 en 2011 hebben de leden van de vijf brancheorganisaties in de vleessector, AKSV, COV, KNS, NEPLUVI en VNV de routekaart opge steld. Deze routekaart geeft aan hoe de sector tot aan 2030 stappen kan zetten om tot een meer duurzame vleesverwerkingsketen te komen. Als werkhypothese is uitgegaan van het ambitieniveau om een energie-efficiencyverbetering van 30% te behalen in 2030 t.o.v. 2008. Aanvullend wil de sector dat 20% van de gebruikte energie in 2030 uit duurzame bronnen is gewonnen. Belangrijk uitgangspunt daarbij is dat de sector in 2030 tevens economisch sterk is en op effectieve wijze tegen internationaal concur rerende prijzen een grote diversiteit aan hoog waardige kwaliteitsproducten levert. De routekaart is opgesteld in het kader van de Meerjarenafspraken Energie-efficiëntie (MJA) waarin afspraken zijn gemaakt over energie-efficiencyverbetering. Het traject is voor een belangrijk deel gefinancierd door het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, en ondersteund door Agentschap NL. Het andere deel is door de participerende overkoepelende organisaties/bedrijven gefinancierd. Meer in formatie over Meerjarenafspraken Energie-effi ciency en de voorstudies en routekaarten kunt u vinden op: www.agentschapnl.nl/programmas-regelingen/routekaarten-mja Werkwijze In 2010 heeft de sector een visie ontwikkeld en een uitgebreide analyse uitgevoerd rond ener gie- en kostenbesparing. Tijdens dit traject zijn vijf thema s benoemd die verder uitgewerkt zijn in de Routekaart Vlees 2030: Energie-efficiency Koelen en Vriezen Conserveren Nevenstromen Keteninnovatie. Energieverbruik Huidige situatie 1 Doelstelling voor 2030 (t.o.v. 2008) Besparingsdoel in TJ (t.o.v. 2008) Energie-efficiency 3992 TJ 30% efficiënter 1198 TJ Duurzame Energie 171 TJ 2 20% 798 TJ Totale besparing 3992 TJ 50% efficiënter 1996 TJ Tabel 1: Energiedoelstelling Vleesverwerking Prestatiemaat Huidige situatie Doelstelling voor 2030 Prestatiedoel Transport vee (aanvoer) 386 TJ 10% efficientieverbetering 40 TJ Logistiek (afzet van vlees) 1104 TJ 10% efficientieverbetering 110 TJ Multimodaal transport 0% 50% 50% Doorlooptijdverkorting Beperkt mogelijk Verkorten doorkoelen mogelijk Derving in de keten 10% 5% 6 PJ Houdbaarheid vers vlees 10 dagen 50% - 100% verlenging 15-20 dagen Houdbaarheid vleeswaren 17 dagen 50% - 100% verlenging 25-34 dagen Besparing op arbeid in productie - 67 % 3 Waterverbruik Beperkt waterhergebruik 50% 50% Inzet nevenstromen Verbranding levert energie Hoogwaardige inzet Extra inkomsten en extra afzetkanalen Tabel 2: Overige duurzaamheidsdoelen Routekaart Vlees 1 bron: Q&A Vleessector, KWA, getallen gebaseerd op MJA monitoringscijfers uit 2008 2 Inzet van duurzame energie is opgebouwd uit 70 TJ zelf opgewekt uit biomassa (reststromen) en 101 TJ ingekochte groene stroom (bron: MJA resultatenbrochure 2010). 3 vermindering van arbeidsinzet op plaatsen waar robots menselijke inzet kunnen vervangen

5 Het routekaartproject is uitgevoerd door de projectgroep en gecoördineerd door de stuur groep. Per deelproject zijn inventariserende studies uitgevoerd om kansen te inventariseren. In sectorbijeenkomsten met kennispartners zijn de uitkomsten gedeeld en getoetst op draagvlak. De uitkomsten zijn vertaald naar een visie per thema met een actieprogramma. Via sectorbij eenkomsten, web-enquêtes, interviews en stuur groep-/ projectgroep bijeenkomsten is het draagvlak getoetst voor het actieprogramma. Om de routekaart op te stellen en draagvlak binnen de sector te organiseren zijn de volgende zaken georganiseerd: startbijeenkomst 11 inventariserende studies 17 workshops (in totaal hebben 60 sector vertegenwoordigers, 40 kennispartners deelgenomen) 2 web enquêtes slotbijeenkomst De resultaten van de inventariserende studies, de workshops, alsmede de routekaartrapporten zijn gepubliceerd op www. routekaartvlees.nl. Bedrijven uit de sector en keten en kennispart- ners kunnen inlogcodes opvragen om de resulta ten te bekijken, de ontwikkelingen op de voet te volgen en om zelf een bijdrage te leveren. Tezamen leveren deze twee doelstellingen een besparing van de inzet van fossiele brandstoffen op van 50% in 2030 ten opzichte van 2008. In deze rapportage wordt het woord besparing daarom zowel gebruikt voor energiebesparingen door efficiencyverbetering, als mede besparingen op de inzet van fossiele brandstoffen door de inzet van duurzame energie. Naast deze centrale doelstelling is breder geke ken naar duurzaamheid. Daarom zijn aanvullend doelen opgenomen voor: reductie van derving in de keten en de verlenging van de houdbaarheid logistieke optimalisatie (o.a. energiebespa ring in de keten, verkorten van de door looptijd in de keten, betere ketensamen werking en de inzet van multimodaal transport) reduceren van het waterverbruik in de productieomgeving optimale inzet en verwaarding van neven stromen Tijdens het opstellen van de routekaart is de aanzienlijke besparing op arbeid die de inzet van robots voor specifieke processen mogelijk maakt als extra prestatieverbetering toegevoegd. In de tabellen 1 en 2 zijn de doelen voor de Routekaart Vlees omschreven. Afbakening van de keten In de voorstudie is bekeken welke prestatieverbeteringen de vleesverwerkende sector kan realiseren. Juist omdat deze studie zich richt op de vleesverwerkende industrie (de groen gekleurde stappen) vallen de (pluim)veehouderijen buiten de scope van deze studie. Daarmee valt het verbruik bij huishoudens, retailers en horeca bedrijven buiten de scope van deze studie. In deze studie is gekeken naar de keten vanaf de toelevering van vee tot en met de levering van de verwerkte eindproducten. Figuur 1 geeft in groen de ketenonderdelen weer die binnen de scope van deze studie vallen. Aanvullend zijn in de deelstudies Keteninnovatie en Conserveren ook de effecten in de keten voor logistieke optimalisatie en derving in de keten meegenomen. In figuur 1 is dit aangegeven door een groene asterisk (*). De impact van conserverings- en verpakkingstechnieken op de houdbaarheid en productuitval in de keten vallen daarmee binnen de scope van dit project. Doelstelling Routekaart De centrale doelstelling voor deze routekaart richt zich op energiebesparing. De nadruk van deze studie ligt daarom op energie-efficiencyverbetering en kansen voor het op wekken van duurzame energie. Als centraal uit gangspunt voor de routekaart is een werkhypo these aangehouden voor minimaal 30% energieefficiencyverbetering in 2030 ten opzichte van 2008. Aanvullend heeft de sector het streven om in 2030 haar energie voor 20% uit duurzame bronnen te winnen. Veehouderij Aanvoer vee Figuur 1: Scope voor de Routekaart Vlees Slachten/ uitsnijden * * Vleesverwerking Logistiek Retail/horeca Consumptie

2. Visie Inleiding Op basis van de inventariserende studies zijn kansrijke technologieën geselecteerd. Voor de meest kansrijke technieken is het besparingspotentieel bepaald in de deelprojecten. Per technologie is het besparingspotentieel bepaald voor het energieverbruik. Om het besparingspotentieel voor de sector te berekenen is gebruik gemaakt van MJA monitoringscijfers (bron: KWA), van beschikbare gegevens bij onderzoekers en een ketenanalyse om ontbrekende gegevens te achterhalen. Bij het berekenen van de haalbare energiebesparing op sectorniveau is een inschatting gemaakt van de inzetbaarheid van de maatregel bij bedrijven. Op basis van het besparingspotentieel en de inschatting van kennispartners en sectorvertegenwoordigers is per thema een visie opgesteld waarin de belangrijkste ontwikkelingen zijn opgenomen. Hiernaast zijn de visie-elementen voor de 5 thema s opgenomen. In de paragrafen 2.1 t/m 2.5 worden deze toegelicht. In paragraaf 2.6 is het totale potentieel voor energiebesparing en de te behalen prestatieverbeteringen uiteengezet. Energie-efficiency 2012 2015 Energie-efficiënte apparaten Warmtepompen LED (Slim licht) Logistieke oplossingen Warmtebuffers Zuinige Sterilisatiesystemen Vergisting organische reststromen 2015 2020 Gelijkstroom netten Waterhergebruik Vuilafstotende materialen / watersnijders Warmte cascadering en warmtewisselaars Andere gaar en kookmethoden Functionele bouwbesluiten 2020 2030 Aardwarmte benutten in clusters Warmte-/koudenetten op bedrijfsterreinen Grootschalige inzet zon-pv Grootschalige inzet zon-thermisch Windenergie (nachtkoeling / buffering) Stoomketels met stoomexpansie (WKK) Hoge temperatuur buffering (zeoliet) Koelen en Vriezen 2012 2015 Efficiënte koelcyclus motoren, fans, pompen etcetera Kennisuitwisseling en fact sheets ondersteunen bij realiseren van quick wins. Intensief gebruik van regelsystemen. Uitfaseren R22 2015 2020 Schone productie Product koelen en koelen o.b.v. producttemperatuur met: - ketenbreed regelsysteem - Excellente decentrale, modulaire systemen - Contactloos meten en besturen Inzet slurries bij voorverpakte producten Innovatieplatform met VGI 2020 2030 Koude netten met LNG terminals. Brede implementatie van productkoeling, Slimme meet en regelsystemen Phase Changing Materialen in wanden, kratten Geïntegreerde hybride koelsystemen van WKK met absorptie-koeling Volledige warmteterugwinning Efficiënte minikoelsystemen voor snackbars, slachters en consument Innovatieplatform

7 Conserveren 2012 2015 Hygiënisch werken Retail: betere koeling en schapinformatie Brede inzet skin-vacuüm verpakkingen en verpakkingen met zuurstof arme beschermde atmosfeer voor vers vlees Actieve bijdrage aan ketenprojecten rond duurzame voedselketen en derving 2015 2020 Keten brede monitorsystemen met dynamische houdbaarheid informatie. Integrale aanpak derving. Individuele bedrijven zetten nieuwe conserverings- en verpakkingstechnologieën succesvol in voor productinnovatie Verkleinde productie ruimtes Nieuwe concepten voor reinigen en ontsmetten Brede toepassing Cleaning in Place 2020 2030 Interactie monitorsystemen Duurzame en herbruikbare verpakkingen Recycleconcepten. High care couveuse Brede inzet slimme multi functionele robots High care couveuse Milde conservering Oppervlaktebehandelingstechnieken Zuurstofabsorbers Kleurspectrumverlichting Keteninnovatie 2012 2015 Invoering GS1 systemen Ketenborging (Rund en Varken) - Doorkoelen tijdens transport - Aanpassen 2 uur beperking - Optimalisatie koelketen voor orgaanvlees Monitoring in de keten LZV (lange en zware vrachtwagens) voor pluimveesector Vervoer op korter afstand (horizontale ketensamenwerking) 2015 2020 Samenwerking via Regiecenters ECR (Efficient Consumer Response) Continuous Replenishment Op Tijd levering Verticale logistieke samenwerking 2020 2030 Opschaling Multimodaal export Service Logistiek Internationale regiecenters Verregaande logistieke automatisering en ketensamenwerking (IT) Nevenstromen Bevolkings- en welvaartgroei leidt tot grondstoffen schaarste Duurzame ketens en bio-based economy Grote diversiteit aan raffinageconcepten en technologieën Hoogwaardige verwaarding nevenstromen uit vleessector Gericht verkennen markt Actief volgen van de technologische ontwikkelingen. Collectieve acties maken vleesbedrijven waardevolle gesprekspartner en verbeteren imago

2.1. Energie-efficiency Werken aan energie-efficiency is niet alleen vanuit klimaat- en milieudoelstelling van belang. De stijgende energieprijzen, samen met de wereldwijd toenemende vraag naar vleesproducten leiden in de komende decennia tot toenemende druk op de prijs van vlees. Tegelijkertijd neemt het bewustzijn en de vraag naar duurzame en gezonde voeding toe. De beschikbaarheid van grondstoffen, politieke, economische & sociale trends en technologische drivers stimuleren en/of dwingen de vleessector om zich te verduurzamen en om innovaties door te voeren. In deze paragraaf zijn verwachte technologische ontwikkelingen beschreven die bijdragen aan de energie-efficiencyverbetering in de slachterijen, uitsnijderijen en vleesverwerkers. Per techniek is in tabel 3 het besparingspotentieel opgenomen. Korte termijn (2012-2015) Energie-efficiënte apparaten Stijgende energieprijzen, strengere wetgeving en eisen van afnemers en derden zorgen er voor dat bedrijven in toenemende mate aandacht besteden aan energie-efficiency. Via benchmarking zoeken bedrijven de meest efficiënte uitvoerings- en toepassingsvormen van apparatuur. Afnemers gaan de dialoog aan met leveranciers en apparaatbouwers over de prestatie-eisen van apparaten. Cocreatietrajecten leiden tot slimmere en efficiëntere apparatuur. Warmtepompen Warmtepompen besparen tot 40% energie en zijn rendabel inzetbaar. De inzet van warmtepompen maakt het mogelijk om hoogwaardige warmte op te wekken (zelfs tot meer dan 80 graden), deze technologie concurreert daarmee met centrale, gasgestookte warmwatervoorzieningen. LED verlichting Nieuwe LED technologieën vervangt oudere technologieën en voorkomt de productie van warmte in gekoelde ruimtes. Logistieke oplossingen De interne logistiek wordt verder geautomatiseerd (met name bij nieuwbouw). Hierdoor wordt het mogelijk om slimmer gebruik te maken van opslagruimte en om deurverliezen zo veel mogelijk te voorkomen. Warmte buffers Tijdelijke opslag van warmte lost de mismatch in tijd op tussen warmtevraag en aanbod. Hierdoor kan meer warmte worden benut. Een overschot aan warm water uit bijvoorbeeld WKKinstallatie en schroeiovens kan in een warmwatertank gebufferd worden om de volgende dag de broeibakken mee te vullen. Zuinige Sterilisatiesystemen De huidige apparatuur is storingsgevoelig en kan efficiënter uitgevoerd worden. Via cocreatietrajecten kunnen betere en zuinigere ontwerpen ontwikkeld worden. Vergisting van reststromen Vergisting van maag-darmpakketen levert biogas en energie uit hernieuwbare grondstoffen op. Middellange termijn (2015-2020) Gelijkstroomnetten Het aantal componenten op gelijkstroom neemt verder toe. Gelijkstroomnetten voorkomen decentrale transformatorverliezen. In de toekomst kunnen zon-pv systemen de gelijkstroomnetten direct en efficiënt voeden. Waterhergebruik Lokaal filteren van water maakt het mogelijk om bijvoorbeeld schoonmaak water te hergebruiken. Omdat het water warmer (20 40 C) teruggewonnen wordt, bespaart deze maatregel naast water ook energie. Vuilafstotende materialen / watersnijders Keramische materialen en andere nieuwe materialen met zeer lage hechtingseigenschappen zijn eenvoudiger en efficiënter te reinigen. Warmtecascadering en -wisselaars Slimme warmte- en waterontwerpen met warmtewisselaars maken het mogelijk om warmte opnieuw in te zetten voor laagwaardigere warme processen. Zo kan restwarmte gebruikt worden voor gaarprocessen op lage temperaturen (bijvoorbeeld op 60 graden). Andere gaar en kookmethoden Industrial Slow Cooking of het garen op lagere temperaturen is energie-efficiënter, maakt de inzet van restwarmte mogelijk en levert hoogwaardige voorgegaarde producten op. Functionele bouwbesluiten De sector en overheden werken samen aan het verlagen van drempels in bouwbesluiten om bijvoorbeeld on-site slimme combinaties te maken voor benutting van de reststromen (vergisten, of hoogwaardigere toepassingen zoals al-genkweek, etc.). Lange termijn (2020-2030) Aardwarmte benutten De inzet van diepgeothermische energie maakt het op bedrijfsniveau mogelijk om in circa 80% van de warmtevraag te voorzien. Alleen voor zeer warme processen zijn nog verbrandingstechnieken nodig.

9 Warmte en Koude netten De trend naar een duurzame energievoorziening is ook zichtbaar in de ontwikkeling van lokale warmte en koude netten. Naast warmte kunnen bedrijven op bedrijfsterreinen ook materialen en logistieke diensten uitwisselen. Lokale uitwisseling van energie en materialen beïnvloedt de locatiekeuze van bedrijven. Inzet zon-pv, zon-thermisch en wind Tussen 2020 en 2030 worden duurzame energiebronnen ook voor middelgrote en grote energieverbruikers rendabel. De brandstofheffing speelt daarin een belangrijke rol. Kleinverbruikers betalen een veel grotere heffing (factor 10) waardoor deze opties voor deze partijen eerder rendabel zijn. Op basis van de aangenomen prijsontwikkeling in de toekomstverkenning hebben zon-pv- en zon-thermische systemen in 2030 een TVT van tussen de 8 en 16 jaar( bron: KWA). De levensduur van beide systemen bedraagt 25 jaar. Zon-PV- en zon-thermische systemen worden dan ook op grote schaal toegepast. Ook windenergie is rendabel inzetbaar op bedrijfsniveau. Overschotten aan windenergie kunnen in vrieshuizen worden opgeslagen in de vorm van kou. Stoomketels met stoomexpansie Daar waar hoge temperaturen en stoom nodig zijn worden stoomketels ingezet die net als WKK installaties via stoomexpansie elektriciteit opwekken. Hierdoor worden zeer hoge rendementen behaald uit de warmte. Hoge temperatuur buffering Nieuwe materialen (zoals zeoliet) maken het mogelijk om warmte op hoge temperaturen zeer geconcentreerd op te slaan. Hierdoor wordt een extra efficiency slag mogelijk voor warmtebuffering. VB BE Energie-efficiencyverbetering Technologieën korte termijn TJ TJ 2015 2020 2030 Energie-efficiënte apparaten 1563 469 4% 18% 8% Warmtepompen 261 104 5% 20% 15% LED (Slim licht) 130 65 20% 30% - Logistieke oplossingen 781 39 2% 3% - Warmtebuffers 131 10 2% 4% 2% Zuinige Sterilisatiesystemen 17 7 10% 30% - Automatisering 52-21 -10% -30% - Vergisting organische reststromen 1 0,8 nvt nvt nvt nvt Technologieën middellange termijn Gelijkstroom netten 520 16 2% 1% Waterhergebruik 131 13 6% 4% Vuilafstotende materialen / watersnijders 104 12 8% 4% Warmte cascadering en warmtewisselaars 30 2 6% 2% Functionele bouwbesluiten - nb nb nb nb Technologieën lange termijn Aardwarmte benutten in clusters 131 105 80% Warmte-/koudenetten op bedrijfsterreinen 781 39 2% 3% Grootschalige inzet zon-pv 781 31 4% Stoomketels met stoomexpansie (WKK) 522 26 5% Grootschalige inzet zon-thermisch 392 24 6% Windenergie (nachtkoeling / buffering) 130 10 8% Hoge temperatuur buffering (zeoliet) 131 5 4% Tabel 3: Technieken Energie-efficiency 1 Aanvullend potentieel t.o.v. de inzet van reststromen in 2010 VB = Energieverbruik in de sector waarop de efficiencyverbetering van toepassing is BE = Besparingspotentieel voor de betreffende techniek Energie-efficiencyverbetering = de geschatte energiebesparing (% van het totale verbruik VB) die haalbaar is in de genoemde periode

2.2. Koelen en Vriezen Korte termijn (2012-2015) Efficiëntere koelcyclus motoren, fans, pompen Door een goede werking van de koelinstallaties, het instellen van een hoge Te door de operator en door optimalisatie van de werktemperaturen is de koelcyclus in alle bedrijven efficiënt ingericht. Daarnaast zorgen betere condensor ontwerpen (door koelinstallateur) en het gebruik van economizers voor efficiënte processen. Motoren, fans en pompen worden vervangen door systemen, die goed zijn ingepast in een proces of installatie. Het uitstekende onderhoud van de koel- en vriesinstallaties en de aandacht voor het tijdig ontdooien zorgen voor een vermindering van het energiegebruik. Kennisuitwisseling en fact sheets ondersteunen bedrijven bij het realiseren van Quick wins Bedrijven in de vleessector gaan energieverspilling tegen door te focussen op mogelijke quick wins. Ondersteund door een uitstekende kennis- en innovatie structuur (KIS) is het voor individuele bedrijven eenvoudig om best beschikbare oplossingen te identificeren en op logische momenten te implementeren. Fact sheets, referentieprojecten en gebruikersgroepen voorzien TD-ers optimaal van kennis. Intensief gebruik van regelsystemen. Bedrijven worden bij het identificeren van de oplossingen en het optimaliseren van koelprocessen ondersteund, door informatie uit de regelsystemen. De systemen zijn optimaal afgestemd op de productieprocessen. Realisatiegegevens worden frequent geanalyseerd en waar nodig worden instellingen aangepast. Hierdoor worden de beloftes van de technologieën ook daadwerkelijk gerealiseerd. Uitfasering van R22 Het keuzeproces bij de R22 uitfasering is maatwerk. Steeds meer bedrijven kiezen voor natuurlijke koude middelen zoals NH3 of een NH3 gekoppelde schakeling met een ander koelmiddel omdat het rendement duidelijk beter is dan voor de HFK alternatieven. Sommige bedrijven durven de stap naar NH3 echter niet te maken. Ze houden het bij toepassing van andere HFK s. Met de keus voor natuurlijke koude middelen (NH3) lopen de bedrijven vooruit op de verwachte aanscherping van het EU klimaatbeleid die de toepassing van HFK s met hoge GWP s aan banden zal leggen. Middellange termijn (2015-2020) Schone productie verlengd houdbaarheid De aandacht voor kwaliteit en schone productie zet door en leidt tot een verdere afname van derving in de keten. Koelen product en o.b.v producttemperatuur Door de betere afstemming van de koelprocessen en de koelvraag in de keten is verder onderzoek naar de toepassingsmogelijkheden van product koelen mogelijk. Hierdoor neemt de koelvraag en het energieverbruik voor het koelen en vriezen af. Ook heeft dit een positieve invloed op de kwaliteit van de producten omdat effectieve bijsturing mogelijk is. De overgang naar product koelen en koelen o.b.v. product temperatuur is mogelijk door de ontwikkeling en implementatie van: Uitstekende keten brede regelsystemen Flexibele geïntegreerde koel- & vriessystemen Contactloos meten en besturen met geluid en/of infrarood Excellente decentrale modulaire systemen Kleine compacte, hoog rendement koelinstallaties, die als module ontworpen zijn, kunnen flexibel bijgeplaatst of verwijderd worden. De regeling van de installaties wordt volledig afgestemd op een individueel koelproces. Inzet slurries bij voorverpakte producten Individuele bedrijven koelen en vriezen met folies verpakte producten in met slurries. Dit leidt tot een efficiëntere warmteafvoer. Ook wordt het contact met ijs vermeden waardoor het gevaar voor contaminatie verminderd. Innovatieplatform met andere VGI sectoren De sector intensiveert de relatie met ontwerpers en leveranciers van koel- en vriesinstallaties. Samen zorgen zij dat beschikbare technologieën (bijvoorbeeld uit andere VGI-sectoren) geschikt gemaakt worden voor implementatie in de vleessector. De vleessector initiërent en stuurt via gezamenlijk opgestelde programma s van eisen voor excellente decentrale installaties en modulair opgebouwde systemen en voor nieuwe duurzame koude middelen. In deze fase investeert de sector in onderzoek naar slimmere besturingssystemen en koude uit expansiestations. Lange termijn (2020-2030) Koude netten met LNG expansiestation Energiebedrijven hebben een fijnmazig net van LNG expansiestations opgebouwd. Rond die stations is een groot overschot van koude, die ook partijen in de vleessector kunnen gebruiken. Dit levert extra kansen om aan goedkope koude te komen. Bedrijven houden bij nieuwbouw expliciet rekening met die mogelijkheden. Phase Changing Materials Er zijn veel mogelijkheden om een overschot aan koude (of warmte) tot 24 uur tijdelijk op te slaan in de wanden van koel- en vriesgebouwen, vrachtwagens, pallets en kratten. Dit overschot wordt tijdelijk opgeslagen in phase changing materials (PCM). Bij een bepaalde temperatuur wordt PCM vloeibaar en absorbeert het warmte.

11 Slimme regelsystemen en product koeling Slimme meet- en regelsystemen leiden tot een brede toepassing van productkoeling in de gehele keten. Goede afspraken met ketenpartners en een uitstekende monitoring en analyse van gegevens leiden tot een continue optimale afstelling van de koelprocessen. Nieuwe duurzame koude middelen Nieuwe duurzame koudemiddelen, indirecte systemen en slurries, worden vanuit ecologisch en kostenperspectief breed ingezet. Hybride WKK met absorptie-koeling De totale energie efficiency is verhoogd door de toepassing van een WKK in combinatie met een absorptiekoelmachine (AKM) met koudeopwekking op -40 C. Nieuwe generaties AKM zijn volledig geïntegreerd in hybride koelsystemen. De onderdelen zijn excellent op elkaar afgestemd. Efficiënte mini koelsystemen De hoge energieprijzen en het groeiend groen-bewustzijn hebben geleid tot efficiënte mini koelsystemen. Krachtige microwarmtewisselaars maken de installaties ook bruikbaar voor bedrijven snackbars, slagers, en slachters. Innovatieplatform De sector intensiveert de relatie met ontwerpers en leveranciers van (onderdelen) van koel- en vriesinstallaties. Samen zorgen zij dat technologieën, die succesvol in andere VGI-sectoren in binnen- en buitenland toegepast worden, geschikt gemaakt worden voor implementatie in de vleessector. De samenwerking met andere sectoren leidt tot een betere sturing van de innovatie bij ontwerpers en installateurs. De sector initieert en stuurt ontwikkelingen rond. Heat Pipe Acupunctuur, nieuwe koude middelen en koude opslag. VB BE Energie-efficiencyverbetering Technologieën korte termijn TJ TJ 2015 2020 2030 Excellente besturingssystemen 1041 340 8% 14% 11% Efficiënte koelcyclus en efficiënte onderdelen 800 220 10% 10% 8% Innovatief verpakken en stapelen 780 90 0% 2% 8% AKM (absorptie met warmte kracht) 300 70 2% 10% 10% Deurverlies reductie 780 60 2% 4% 2% Sproei koelen met waternevel 170 50 5% 15% 10% Hoge temperatuur warmtepompen 104 40 5% 20% 15% R22 vervangen door ammoniak 600 40 5% 2% 0% R22 vervangen door HFK s 600-80 -10% n.v.t. n.v.t. Batchgewijs koelen en vriezen 169 20 2% 4% 4% Technologieën middellange termijn Excellente decentrale units 651 160 7% 10% 8% Modulaire installaties 500 0 Koelen o.b.v. producttemperatuur 700 70 3% 7% 0% Koude opslag in wanden (PCM) 260 40 3% 6% 6% Multifunctionele wanden 390 30 0% 3% 4% Direct koelen met CO 2 slurries 200 30 0% 12% 4% Koelen en invriezen met slurries 100 0 0% 3% 0% Nieuwe koudemiddelen 100 0 0% 4% 0% Technologieën lange termijn Koude netten o.b.v. LNG 260 200 0% 20% 60% Heat pipe acupunctuur 250 20 0% 3% 4% Thermo akoestisch koelen 250 0 0% 0% 0% Tabel 4: Technieken Koelen en Vriezen VB = Energieverbruik in de sector waarop de efficiencyverbetering van toepassing is BE = Besparingspotentieel voor de betreffende techniek Energie-efficiencyverbetering = de geschatte energiebesparing (% van het totale verbruik VB) die haalbaar is in de genoemde periode.

2.3. Conserveren Korte termijn (2012-2015) Hygiënisch werken minimaliseert besmetting Vleesbedrijven implementeren op logische momenten maatregelen om besmetting tijdens de productie te minimaliseren. De bedrijven stellen hoge eisen aan de persoonlijke hygiëne en werkhygiëne van de medewerkers en installeren daar waar zinvol hygiënesluizen en adequate luchtbehandeling. Ook zorgen ze voor een hygiënisch adequate routing van hulpmiddelen, gereedschappen en verpakkingen. Waar mogelijk worden low care en high care zones fysiek van elkaar gescheiden. Zo wordt voorkomen dat lucht, personen en materialen onbelemmerd van low care naar high care kunnen gaan. Decontaminatie van vlees biedt, daar waar wettelijk toegestaan, een aanvullende zekerheid op de al hoge hygiënische eisen. Lage bewaartemperaturen en snelle doorlooptijden houden de besmetting laag. Verlengen houdbaarheid Om de houdbaarheid van vleesproducten te verlengen werkt de sector nauw samen met de verpakkingsindustrie om de huidige problemen met verpakkingen (lekkende folies, houdbaarheid), naden gevuld met drip presenteerbaarheid op te lossen. Voor vers vlees schakelen bedrijven op logische momenten over op MAP verpakkingen met een verlaagde zuurstofatmosfeer en vacuum-skin verpakkingen. In samenwerking met de logistieke dienstverleners en de retail wordt de logistiek geoptimaliseerd. Dit leidt tot andere leverfrequenties, lagere voorraden, minder derving en lagere kosten voor diverse partijen. Retail: betere koeling en schapinformatie Productuitval bij retail en consument vermindert door betere koeling en schapinformatie. Middellange termijn (2015-2020) Keten brede slimme informatiesystemen De vleessector participeert in programma s voor keten brede informatiesystemen met dynamische THT-informatie. De systemen leveren informatie over herkomst, productie, bewaarcondities, productsamenstelling, de actuele productkwaliteit en de daarvan afgeleide dynamische houdbaarheidsinformatie. Bedrijven in de vleessector lopen voorop bij de implementatie. Integrale aanpak vermindert derving Intensieve en duidelijke voorlichting van de overheid en retail aan consumenten leidt tot een aanzienlijke vermindering van derving bij de consument als gevolg van verkeerd of te lang bewaren. De vleessector zorgt met de retail en consumentenorganisaties voor uitstekende informatie op vleesproducten en het schap. Korte procestijden en productvernieuwing Individuele bedrijven in de sector realiseren productinnovaties met nieuwe conserveringstechnologieën zoals hoge druk pasteurisatie, Radio Frequency pasteurisatie en Nutri-Pulse (een combinatie van Pulserende elektrische velden, en verhitting). De bedrijven spelen daarbij optimaal in op de vraag van specifieke doelgroepen naar gezond en gemak. Deze bedrijven maken gebruik van elders ontwikkelde technologieën die de houdbaaheid verbeteren, de procestijd van het garen te verkorten en de productkwaliteit te verbeteren (malsheid, textuur). Nieuwe reinigings en ontsmettingsconcepten Een nieuwe visie op de productielijn en de inzetbaarheid hiervan leidt tot een andere inrichting en andere reinigings- en ontsmettingsconcepten. Een professionele monitoring van effecten op diverse indicatoren draagt bij aan een zorgvuldige toepassing waarbij voedselveiligheid en kwaliteit gegarandeerd worden. Brede toepassing Cleaning in Place Om de productkwaliteit en daarmee de houdbaarheid te verbeteren, ontwikkelen machinebouwers in samenwerking met kennisinstituten nieuwe technieken en verbeterde concepten voor Cleaning In Place (CIP) of die Cleaning in other Places (COP) mogelijk maken. Vleesbedrijven volgen de ontwikkelingen en formuleren waar nodig programma s van eisen voor de eigen productieomgeving. Bedrijven stappen op logische momenten over op CIP of COP reiniging. Verkleinde productieruimtes Er is een breed pallet aan flexibele losse overkappingen voor verkleinde productieruimtes beschikbaar. Door de verkleining van de ruimten is minder koeling noodzakelijk. Soms zijn er tijdens productieruns geen mensen in de productieruimte. Hierdoor kan het aantal kiemen in de ruimten nog verder naar beneden worden gebracht. Lange termijn (periode 2020-2030) Brede implementatie interactieve systemen Gestandaardiseerde keten brede interactieve systemen met dynamische houdbaarheidsinformatie zijn overal geïmplementeerd. Voor producten met een hoge toegevoegde waarde wordt geëxperimenteerd met actieve verpakkingen. Voorraadbeheerders en kwaliteitsmanagers lezen de informatie op afstand uit en passen waar nodig de bewaarcondities aan. Duurzame en herbruikbare verpakkingen Diverse verpakkingsfabrikanten leveren kwalitatief goede verpakkingen tegen concurrerende prijzen. De bio afbreekbare bakjes en folies hebben uitstekende biobarrières. De hele vleessector gebruikt deze verpakkingen.

13 Recycling verpakkingen De verpakkingsindustrie heeft samen met retail en de recycleindustrie verpakkingsconcepten ontwikkeld, waarbij verpakkingscomponenten op een efficiënte wijze uitgesorteerd en opnieuw hoogwaardig ingezet worden. Ook het sorteren en hergebruiken van folies is rendabel. Zuurstofabsorbers Goedkope verpakkingen met geïntegreerde zuurstof absorbers leiden tot een stabiele roze kleur van de vleeswaar. De absobers worden aangezet door een trigger. Slimme robots De sterke ontwikkeling van qua handelingen breed inzetbare slimme robots tegen betaalbare prijzen en de schaarste op de arbeidsmarkt leiden tot een versnelde ontwikkeling en implementatie van robots. De stijging in energieverbruik weegt op tegen de besparingen op arbeid. high care couveuse De aandacht voor de initiële kwaliteit van het vlees, de high care couveuse en de excellente conserveringstechnieken leiden tot een afname van de koel- en invriesnoodzaak van bepaalde typen producten. Natuurlijke middelen met milde conservering De vleessector combineert waar mogelijk natuurlijke middelen met milde conservering of innovatieve verpakkingen. De sector volgt de onderzoeken op dit gebied op de voet. Individuele bedrijven en clusters van bedrijven intensiveren hun bijdrage aan shelf life testen en mogelijk ook challenge testen. Kleurspectrum verlichting Vleesproducten wordt in schappen met licht van specifieke golven bewaard om een langere houdbaarheid te realiseren. korte termijn (2012-2015) THT (dagen) Derving Energie Standaardverpakking 5 10% 7-9 MAP verpakkingen (30% CO 2, 70% O2) 8-12 5% 4-6 MAP verpakkingen (30% CO 2, 70 N2) 17-18 3% 3-4 Vacuüm verpakkingen 21-28 2% 1.5-2 Skin-krimp verpakking 21-28 2% 1.7-2.5 Vacuüm en lichtdicht 14-28 2% 2.2-2.9 Makkelijk te openen, hersluitbare verpakking n.v.t. n.v.t. n.v.t. Segmenteren in verpakkingen n.v.t. + + Hoge druk pasteurisatie 28-42 + + high care productie omgeving + 5-7 3% +++ Verkleinde productieruimte n.v.t. n.v.t. n.v.t. middellange termijn (2015-2020) Slimme verpakking & dynamische THT-info + +++ +++ Herbruikbare verpakkingen (MAP en PET) n.v.t. 2 %pnt 2-3 RF -pasteurisatie 28-42 0/+ 0/+ Hoge druk sterilisatie 350 0/+ 0/++ Natuurlijke conserveringsmiddelen divers 0 0/+ Nutri-Pulse + 0/+ 0/+ lange termijn (2020-2030) Duurzame verpakkingen (bio afbreekbaar) n.v.t. n.v.t. 1 Mono materialen schaal voor MAP n.v.t. 5% 2-3 Zuurstof absorbers n.v.t. <1% n.v.t. Kleurspectrum verlichting + + n.v.t. Decontaminerende verpakkingsmachines +++ <1% n.b. Pulsed light 0/+ 0/+ n.v.t. Koude plasma + + n.v.t. high care couveuse + <1% n.v.t. Robotica n.v.t. 0/+ n.v.t. Tabel 5: Technieken conserveren Energie V = Energie per verpakkingseenheid in (in MJ) Energie SOM = Energiebesparing per verpakkingseenheid (in MJ) door afname van dervingsverliezen in de keten

2.4. Keteninnovatie Het bewustzijn en de vraag naar duurzame en gezonde voeding neemt verder toe. Consumenten willen weten wat ze eten en levensmiddelen kunnen vertrouwen. Dit vraagt om meer traceability en transparantie in de keten. Daarnaast maakt ICT stappen mogelijk in de ketenefficiency. Korte termijn (2012-2015) GS-1 systemen Met name supermarkten eisen dat er betere informatie en logistieke optimalisaties en standaarden worden doorgevoerd via GS1-systemen. Ketenborging (Rund) Slimmer omgaan met koelen in de keten zorgt ervoor dat onder de juiste voorwaarden karkassen, karkasdelen en organen sneller op transport en eerder verwerkt worden. Met name het doorkoelen tijdens transport biedt kansen voor ketenoptimalisatie en verkorting voor doorlooptijden. Monitoring en evaluatie in de keten IT-systemen zorgen voor meer procesbeheersing, transparantie en data-uitwisseling in de keten. Keteninformatie richt zich naast efficiency in de productieketen (B2B) ook op de eisen voor het beschikbaar maken en krijgen van productinformatie voor consumenten (B2C). Inzet LZV s in de pluimvee sector De inzet van LZV s voor pluimvee transport leidt tot hogere beladingsgraden en levert brandstofbesparing op. Horizontale ketensamenwerking Betere horizontale en verticale samenwerking leidt tot kortere transportafstanden en hogere beladingsgraden. Samenwerking tussen leveranciers vraagt veel vertrouwen, maar levert kosten en milieuvoordeel op doordat beschikbare producten zo lokaal mogelijke afzet worden. Middellange termijn (2015-2020) Samenwerking in Regiecenters Grote klanten (met name supermarktketens) willen efficiënt werken via regiecenters waar voorraden en transportstromen efficiënt worden gekoppeld en gebundeld. Efficient Consumer Response (ECR) Via Point of Sale (POS) systemen verbetert de consumer response van de keten. In deze samenwerkingsvorm wordt informatie over kassaverkopen bij retailers gedeeld met de toeleverancier. De aanvoerlogistiek kan hierdoor veel efficiënter uitgevoerd worden. Continuous Replenishment Hierbij is de leverancier verantwoordelijk voor het beheer van voorraden en het tijdig aanleveren van nieuwe producten. De nadruk in de keten ligt in dit traject niet op zo snel mogelijk maar op Op Tijd leveren. Verticale logistieke samenwerking Door afnemers inzicht te geven in de beladingsgraad van vrachtwagens kunnen zij orders slimmer plaatsen om zo bij te dragen aan efficiencywinst in de logistiek. Lange termijn (periode 2020-2030) Multimodaal transport De Nederlandse vleessector exporteert aanzienlijke hoeveelheden vlees. Combineren van productstromen om te komen tot dikkere stromen maakt de logistiek efficiënter en het gebruik van andere modaliteiten die grote volumes vragen (zoals de trein) bereikbaar. Het gaat dan om combinaties van varken, kip en rund maar ook om combinaties met andere agro-food en zelfs nonfood producten. De doorstroming van internationaal treinverkeer zal beter moeten worden. De verwachting is dat vanaf 2020 internationale transporten efficiënter ingevuld kunnen worden via het spoor. Internationale regiecenters Vergelijkbaar aan de toename van nationale regiecenters, ontstaan ook steeds meer internationale regiecenters. Deze knooppunten veranderen de dynamiek in orders voor vleesbedrijven. Service Logistiek en vergaande automatisering Het op order aanleveren van producten verschuift steeds verder naar het beheer van logistieke stromen en voorraden. Verbeterpotentieel Keteninnovatie In de keten lijkt een besparingspotentieel haalbaar van 30% op het energiegebruik voor logistieke diensten. In het onderzoek is het besparingspotentieel onderbouwd voor: Inzet LZV s voor pluimvee ( 40 TJ) Logistieke samenwerking (110 TJ) Ketenmonitoring (55 TJ) Het besparingspotentieel voor Doorkoelen tijdens het transport zal in een pilot gekwantificeerd worden. Het ingeschatte besparingspotentieel voor de doorgerekende opties komt daarmee uit op circa 205 TJ.

15 2.5. Nevenstromen Bevolkings- en welvaart groei leidt tot grondstoffenschaarste De bevolking zal tot 2050 met ongeveer 50% groeien. Deze enorme stijging zal, gecombineerd met de verwachte toename van de welvaart in China en India, leiden tot een explosie van de vraag naar voedsel, energie (olie) en grondstoffen voor de productie van goederen. Dit leidt tot schaarste. Het efficiënt en duurzaam benutten van energie en grondstoffen is dan ook een absolute noodzaak én een grote uitdaging voor de toekomst. Duurzame keten en bio-based economy Grondstoffen schaarste en aandacht voor duurzaamheid maken een transitie naar een bio-based economie onvermijdelijk. In 2030 is het streven om ongeveer 30% van de fossiele grondstoffen voor chemie, transport, warmte en elektriciteit te hebben vervangen door grondstoffen voortkomend uit biomassa. Een ander voorbeeld is de regiegroep van de topsector chemie: zij streven naar 50% vervanging binnen 25 jaar. Het verduurzamen, verkorten en sluiten van ketens vereist een integrale keten overschrijdende aanpak. Grote diversiteit aan raffinageconcepten en technologieën De inspanningen van onder andere het Bio Refinery Cluster en de aangesloten kennisinstituten en bedrijven heeft geleid tot een grote diversiteit aan nieuwe centrale en decentrale raffinageconcepten en technologieën. Veel van deze technologieën zijn door een nauwe samenwerking van kennisinstituten en bedrijven succesvol verder toegespitst op een efficiënte en duurzame wijze winnen van specifieke inhoudstoffen (eiwitten, koolhydaten, oliën en lignine). Hoogwaardige verwaarding nevenstromen uit vleessector kansrijk In navolging van de wensen van het Ministerie van EL&I zet de vleessector zich in om een zo n hoog mogelijke verwaarding van nevenstromen te realiseren (food, feed, farma & cosmetica en fijnchemie). Daarbij richten de bedrijven in de vleessector zich in eerste instantie op: Bioplastics/kunststoffen, chemicals. De nadruk ligt hier op het opbouwen en verspreiden van kennis en het mobiliseren van marktpartijen zoals DSM, Dow Chemicals en bedrijven uit de oleochemie. Naast bioplastic liggen er ook kansen voor biologische afbreekbare smeer-middelen, coatings en harsen en andere oppervlakte actieve stoffen uit dierlijke vetzuren en eiwitten Cosmetica en Farma. Cosmetica en Farma bieden vooral kansen voor de lange termijn. Het gaat hier vooral om een gesprek met marktpartijen aan te gaan om een beter gevoel te krijgen voor kansen. Naast gesprekken met potentiele afnemers zoals DSM en Unilever, worden ook gesprekken gevoerd met gespecialiseerde onderzoeksinstituten en niche spelers (Lead Farma) Specifieke kansen voor organen. Onderzoek richt zich op het identificeren en de winning van specifieke grondstoffen uit organen Gericht verkennen markt Om een beter beeld te krijgen voor de kansrijke toepassingen, wordt vanuit de vleessector actief meegewerkt aan het platform bio based economy, het bio refinery cluster en het agro-foodpapier cluster van de topsector chemie. Ook worden gesprekken gevoerd met individuele leden van de platformen. Door deze actieve participatie hebben de bedrijven een veel beter inzicht gekregen in de markt en de technologische onderzoeken. Ook zijn de relaties met de sleutelspelers in de markt versterkt. Intermediaire en eindverwerkers hebben een uitstekend beeld gekregen van voor hun mogelijk interessante grondstoffen uit nevenstromen. Volgen van de technologische ontwikkelingen. De sector heeft daarom succesvol aansluiting gezocht bij de onderzoeksprogramma s van de Nederlandse en Europese onderzoeksprogramma s voor bioraffinage. Nevenstroom verwerkende bedrijven in de vleessector hebben een optimale scheidingsstrategie geïmplementeerd. Collectieve acties maken vleesbedrijven waardevolle gesprekspartner en verbeteren imago. Verdere onderzoeks- en ontwikkeltrajecten voor de nevenstromen wordt vanuit de Routekaart Vlees georganiseerd. Vanuit het collectief is de drempel om dit soort stappen te nemen kleiner omdat de kosten worden gedeeld. De lusten en lasten hiervan zijn voor de deelnemers die actief willen participeren in de trajecten. Verbeterpotentieel Nevenstromen Hoogwaardige verwaarding van nevenstromen lijkt kansrijk richting: Bioplastics en kunststoffen Technische toepassingen uit de chemie zoals coatings en harsen Cosmetica en Farma Richting cosmetica en Farma lijkt vooral de toepassing van stoffen uit organen aantrekkelijk

2.6. Verbeterpotentieel Rekenmethodiek Om de haalbare energiebesparing te berekenen is gebruik gemaakt van de MJA monitoringgegevens. De besparingen zijn berekend voor de deelnemende MJA bedrijven. Hierdoor zal het totale absolute besparingspotentieel voor de vleessector hoger liggen. Voor de inzet van duurzame energie is berekend welke bijdrage aardwarmte, biomassa uit reststromen en zonneenergie (op daken van de bedrijven) kunnen leveren. De theoretisch haalbare besparing van een maatregel is vertaald naar de besparingen die in de praktijk te verwachten zijn tot aan 2030. Hiervoor is een prognose gemaakt van de inzetbaarheid en het tempo waarmee nieuwe technieken opschalen. Voor de thema s conserveren en keteninnovatie is gebruik gemaakt van beschikbare LCA gegevens. In de deelrapportages (www.routekaart.nl) is meer informatie te vinden over de inschatting en berekening van het besparingspotentieel. Dubbeltelling Het besparingspotentieel vanuit de thema s mag niet zo maar bij elkaar opgeteld worden. Om tot een inschatting te komen van het totale verbeterpotentieel moet rekening gehouden worden met kruisbestuiving en dubbeltelling tussen de thema s. Bijvoorbeeld het verkleinen van high-care ruimtes bespaart koelenergie. Hierdoor neemt het totale energieverbruik voor koelen af. Het effect van de maatregel optimalisatie van meet en regelapparatuur zal hierdoor ook kleiner worden. Conclusies Tabel 6 laat zien dat de beschreven technieken het mogelijk maken om de energie-efficiencydoelen te behalen. Om de sectordoelstelling te halen, kunnen bedrijven een aantal technieken individueel oppakken en implementeren. Daarnaast zijn er kansen geïdentificeerd die alleen verwezenlijkt worden indien er binnen de sector gewerkt wordt aan kennisopbouw en -uitwisseling. En, er zijn technieken in ontwikkeling waarvoor onderzoek en ontwikkeling nodig is om ze geschikt te maken voor de vleessector. Het actieprogramma in het volgende hoofdstuk richt zich op gezamenlijke acties die nodig zijn om het potentieel te realiseren. Thema Prestatiemaat Energie-efficiencyverbetering Duurzame Energie Energie-besparing in de keten In aanvulling op de 70 TJ aan duurzame energie die in 2010 door de sector is opgewekt uit reststromen is nog een aanvullend potentieel voor 209 TJ aan duurzame energie uit biomassa (eigen reststromen), zon (op eigen daken) en geothermische energie (uit nabij gelegen bronnen) beschikbaar. Daarmee is het potentieel aan duurzame energiebronnen in kaart gebracht die voorhanden zijn bij de bedrijven. Aanvullend hierop kan de sector windenergie inzetten en duurzame energie inkopen. De resultaten geven aan dat de sector haar doelstelling alleen kan behalen door naast beschikbare (eigen) bronnen, ook duurzame energie in te kopen en/of te investeren in windmolens. Verkorten doorlooptijd in de keten Reductie derving in de keten Verlening houdbaarheid vers vlees Verlening houdbaarheid vleeswaren Besparing op arbeid in productie Vermindering Waterverbruik (TJ) (TJ) (TJ) uur %pt dagen dagen % % Energie-efficiency 705 209 1 50 Koelen en Vriezen 990 Keteninnovatie 205 12-20 Conserveren 60 8.000 7,5 7-13 7 67 2 ++ Nevenstromen ++ Totale verbetering 1670 3 209 8.205 12-20 7,5 7-13 7 67 2 >50 ++ Prestatiedoelstelling 1198 798 6.000 - -5 5 8,5-50 ++ Tabel 6: Verbeterpotentieel vanuit de thema s 1 excl. wind energie en inkoop van duurzame energie 2 Het besparingspercentage op arbeid heeft alleen betrekking op productiewerk dat geautomatiseerd kan worden via de inzet van robots 3 Bij de optelling van het totale besparingspotentieel is rekening gehouden met dubbeling en kruisbestuiving tussen de onderzochte thema s Hoogwaardige inzet nevenstromen

3. Actieprogramma 17 Inleiding Bij het samenstellen van het actieprogramma is gekozen voor haalbare technologieën met een hoog besparingspotentieel. Daarbij is een selectie gemaakt van ontwikkelingen die alleen (of veel sneller) gerealiseerd worden indien er (inter)sectoraal wordt samengewerkt. Deze samenwerking komt alleen tot stand indien er draagvlak is voor samenwerking. De actieprogramma s zijn via internet-enquêtes en gesprekken met de stuurgroep en de vleesbedrijven op draagvlak getoetst. Het voorliggende actieprogramma is een voorstel en dient als uitgangspunt om binnen de sector - en met derden - in gesprek te gaan over samenwerking voor kennis-, ontwikkel- en onderzoeksprogramma s. In de paragrafen 3.1 t/m 3.5 is een eerste aanzet gegeven voor actielijnen voor de diverse thema s. Aan het eind van elke paragraaf is in een tabel het besparings- en verbeterpotentieel beschreven van de technieken waar de actielijnen zich op richten. Kennis- & Innovatie Structuur (KIS) Tijdens de routekaart zijn de eerste stappen gezet om in een virtuele omgeving kennis te delen en te ontwikkelen. Aanvullend op dit actieprogramma is in paragraaf 3.6 het actieplan opgenomen voor de Kennis- & Innovatie Structuur (KIS). De voorgestelde acties worden in de komende maanden in sessies met de sectoren verder ingevuld. Ook worden gesprekken gevoerd om kennis- en ketenpartners te mobiliseren. Op basis van deze acties zal een definitief plan voor de komende 12 maanden opgesteld worden. Energie-efficiency Koelen en Vriezen Conserveren Keteninnovatie Nevenstromen 2012 2015 2020 2030 Kennisuitwisseling energie-efficiënte apparaten & aanscherping energieprestatie-eisen met leveranciers Waterhergebruik Uitrol waterhergebruik Gesloten watercyclus Verwaarding nutriënten restwater Waterstromen in kaart Geïntegreerde warmteontwerpen Gas en stoomloze productie Vergisting Monitoring DE prijzen Programma s Zon & Wind Cocreatie innovatieve sectorspecifieke apparatuur Quick scan, fact sheets voorbeelden Verbeteren besturing Fact sheets & voorbeelden vervolg Intelligente besturingssystemen Analyse koelen op producttemperatuur Koelen op producttemperatuur Innovatieplatform o.a over decentrale units Innovatieplatform o.a. over koude Netten en koude middelen Innovatieplatform o.a. over heat pipe acupunctuur, koude opslag Skin & vacuümverpakking Imagocampagne paars vlees Initiëren onderzoek zuurstof absorbers Initieëren onderzoek kleurspectrum verlichting Relatie THT - Derving Ontwikkeling slimme verpakking Implementatie slimme verpakking Innovatieplatform verpakken (VGI breed) Pilots verkleinde productieruimte Visie en verkenning Robotica Implementatie hoogwaardige robots Green Deal gedeeltelijk gekoeld transport Pilot LZV s pluimvee + communicatie Impact GS1 Onderzoek logistieke optimalisatie Kennis + Fact sheets ketenmonitoring Samenwerking tussen partijen in besloten kring Markttrends chemie, farma en cosmetica Case studie cosmetica Case studie stoffen uit organen voor farma/cosmetica Biopolymeren en technische toepassingen Scheiding eiwitten Figuur 2: Actieprogramma Routekaart Vlees

3.1. Actieprogramma Energie-efficiency Kennisuitwisseling voor energie-efficiënte (EE) apparaten en vergisting In een kennisplatform delen bedrijven en evt. keten- & kennispartners best practices met elkaar. De kennis wordt verzameld in fact sheets en verspreid via de kennisinfrastructuur (KIS). Bedrijven gebruiken de kennis om de prestatie van systemen onderling te vergelijken en om prestatie-eisen te formuleren die de sector voorlegt aan leveranciers van veel toegepaste apparatuur. Opschaling van best practices draagt tot 30% bij aan energiebesparing in 2030. Optimalisatie watercyclus Bedrijven brengen hun waterstromen in kaart en de nutriënten die in het water zitten. Samen met kennispartners en waterzuiveringsexperts worden op maat ontwerpen opgesteld voor zuiveringsinstallaties voor vleesbedrijven. Daarbij is expliciet aandacht voor de inzetbaarheid en valorisatie van de aanwezige nutriënten. Bedrijven zijn actief betrokken via pilots voor filtering en hergebruik van water. Terugwinnen van warmer water levert naast 50% minder water inkoop van water energiebesparing op voor verwarming van schoonmaakwater. Herontwerp warmtehuishouding Vleesverwerkingsbedrijven en machinebouwers werken in dit traject samen aan de ontwikkeling, optimalisatie en opschaling van rendabele en slimme herontwerpen voor de warmte-infrastructuur van vleesbedrijven. Hierbij is aandacht voor opwaardering van warmte (via warmtepompen), cascadering, buffering en terugwinning (via warmtewisselaars) van warmtestromen. De oplossingen zijn op maat ontwikkeld voor werktemperaturen en warmtestromen die specifiek zijn voor de processen uit de vleessector. Samen met leveranciers bewijzen vleesbedrijven de business cases voor een slimme warmtehuishouding, waardoor deze snel en breed toegepast worden in de sector. Dankzij integrale warmteontwerpen waarbij warmte wordt opgewaardeerd en hergebruikt kan de warmtevraag tot 45% gereduceerd worden op bedrijfsniveau. Door aanvullend gebruik te maken van duurzame warmtebronnen kan in 2030 gasloos geproduceerd worden. Implementatie van duurzame energie Op de korte termijn is vergisting van maag-darmpakketten een interessante techniek voor opwekking van biogas. Op bijeenkomsten wisselen bedrijven kennis uit over de beste beschikbare technieken. Parallel hieraan worden de ontwikkelingen in de (duurzame) energiemarkt gevolgd. In de periode 2020 2030 worden decentrale duurzame energietechnieken (zoals: wind op land, zon-pv en zonneboilers) rendabel. Waar invoering voorheen Breed pallet aan besparingsopties vereist samenwerking slechts kleinschalig werd uitgerold, wordt duurzame energie in deze periode grootschalig ingezet via gezamenlijk inkoop. De inzet van zon-pv (op eigen daken), zonneboilers (op eigen daken), opslag van windenergie via nachtstroom, warmtenetten (van bedrijfsterreinen) en diepgeothermische energie leveren samen naar schatting 208 TJ op in 2030. Bedrijven die warmte uit diepgeothermische bronnen kunnen toepassen schakelen voor circa 80% over op duurzame warmte (voor 20% warmteopwekking blijven (zeer hete) verbrandingsprocessen nodig). De inzetbaarheid van wind op land op eigen terrein bij bedrijven is niet bekend. Naast inkoop van duurzame energie levert de windenergie een aanzienlijk potentieel voor bedrijven om hun energieverbruik vergaand te verduurzamen. Cocreatie voor energie-efficiënte apparaten Tijdens deze studie bleek er bij een aantal bedrijven interesse om samen te werken aan co-creatie van betere sectorspecifieke apparaten. Hiervoor worden projectgroepen geformeerd die bestaan uit: Vleesverswerkers die willen bijdragen aan de ontwikkeling van betere sectorspecifieke apparaten Apparaatbouwers en toeleveranciers Kennisinstellingen met proceskennis In de komende periode inventariseren de brancheorganisaties welke bedrijven willen deelnemen in een werkgroep voor: 1. Slimme interne logistiek 2. Steriele reiniging Prestatietabel Energie-efficiency Actie 2015 2020 2030 Energie-efficiency 125 TJ 344 TJ 469 TJ Watercyclus 0 TJ 8 TJ 13 TJ Herontwerp warmte 16 TJ 75 TJ 149 TJ Duurzame energie 0,8 TJ 16 TJ 209 TJ Cocreatie 17 TJ 46 TJ 46 TJ Totaal 159 TJ 489 TJ 886 TJ Tabel 7: Cumulatieve besparing energie-efficiency

19 3.2. Actieprogramma Koelen en Vriezen Kennis verspreiden rond quick wins Om bedrijven te ondersteunen bij het identificeren en efficiënt implementeren van quick wins en kennis (fact sheets, best practices), zorgt een kennismakelaar voor: Een scan waarmee bedrijven quick wins zoals een efficiënte koelcyclus, compressoren, motoren, fans, pompen en deurverlies-reductie kunnen identificeren Fact sheets en een vergelijkingssite voor onderdelen van een efficiënte koelcyclus. De fact sheets beschrijven de belangrijkste kwaliteitscriteria en keuzes voor efficiënte compressoren, motoren, fans/pompen en condensoren Best practices en fact sheets voor innovatieve technologieën zoals excellente besturingssystemen en wellicht ook batchgewijs koelen en sproei koelen met waternevel Ervaringsdeskundigen uit de sector stellen de documenten in nauwe samenwerking met kennisinstituten en ketenpartners op. Vervangen R22 De vervanging van R22 door duurzame koelmiddelen wordt via gebruikersgroepen gefaciliteerd. Een expert ondersteunt deze groepen. In bijeenkomsten en via de KIS worden sterke en zwakke punten van alternatieve duurzame koelmiddelen benoemd. Knelpunten met deze middelen/systemen worden met experts en leveranciers geanalyseerd en opgelost. Ook worden systeemontwerpen, implementatietrajecten en goede voorbeelden van andere VGI sectoren besproken. Verbeteren besturingssysteem Veel meet- en regelsystemen voor de vleessector werken op zichzelf staand. Om bedrijven het optimale rendement uit installaties te laten halen, zijn goede regelsystemen nodig. De sector werkt op de korte termijn met machinebouwers en systeemontwikkelaars aan definities voor besturingsparameters, vaardigheden t.b.v. het analyseren van gegevens en aan op de sector afgestemde programma s van eisen voor regelprocessen met moderne procescomputers. Betere besturingssystemen leiden tot efficiencyverbetering, verlaging van onderhoudskosten, verlenging van de levensduur van installaties en verhogen de productkwaliteit. Grootste besparing door slimmer koelen en efficiëntere koelinstallaties Op de langere termijn is het mogelijk om met slimme, adaptieve zelflerende systemen een optimale energie-efficiëntie bij deelbelasting te realiseren. Om op de sector toegespitste systemen te krijgen, identificeert en analyseert de sector met systeemontwikkelaars en ketenpartners systemen bij andere voedingsmiddelensectoren. Ook stellen ze met elkaar product specifieke modellen en algoritmes en programma s van eisen voor de systemen op. Met ketenpartners en andere sectoren worden ook concepten en oplossingen voor contactloos meten in de hele keten ontwikkeld. Koelen op basis van producttemperatuur Een product gerelateerde koeling vereist per product(cluster) een uitstekend inzicht in benodigde temperaturen, de wisselwerking tussen kern- en oppervlaktetemperatuur en de doelen m.b.t. productkwaliteit en voedselveiligheid in de hele keten. Dit project beoogt: De parameters voor diverse productclusters boven tafel te krijgen door systematisch praktijkgegevens en gegevens uit experimenten te verzamelen en analyseren Algoritmes voor de intelligente besturing op te zetten Voorstellen voor een passende regelgeving te ontwikkelen Innovatieplatform koelen Het innovatieplatform monitort periodiek of er nieuwe doorbraken rond specifieke technologieën beschikbaar komen. Kennisen ketenpartners presenteren periodiek nieuwe doorbraken en kansen voor de vleessector. De bedrijven uit de vleessector definiëren vervolgens samen met de partners kansen voor toepassing binnen de sector, programma s van eisen voor de technologie en business cases. Ook bepalen ze de randvoorwaarden voor een succesvolle doorontwikkeling en implementatie van de technologieën. Het platform wordt ondersteund door een innovatiemakelaar. De innovatiemakelaar zoekt pro actief naar kansen, initieert activiteiten en stimuleert (stuurt) ontwikkelingen bij kennis- en ketenpartners in de juiste richting. Het innovatieplatform is in eerste instantie vooral actief rond koude netten o.b.v. LNG en excellente decentrale & modulaire koelunits met respectievelijk een beparingspotentieel van 80% van de koude vraag en 25% energie-efficiency verbetering. Bij voldoende succes volgen koude opslag in kratten en wanden, heat pipe acupunctuur en nieuwe koude middelen. Prestatietabel Koelen en Vriezen Actie 2015 2020 2030 Quick wins 140 TJ 220 TJ 220 TJ R22 30 TJ 10 TJ 0 TJ Besturing 100 TJ 200 TJ 340 TJ Producttemperatuur 35 TJ 70 TJ 70 TJ Innovatie platform 1 0 TJ 80 TJ 160 TJ Totaal 275 TJ 570 TJ 790 TJ Tabel 8: Cumulatieve besparing Koelen en Vriezen 1 dit is het besparingspotentieel van decentrale modulaire installaties.

3.3. Actieprogramma Conserveren Verbeteren houdbaarheid in de keten Voor enkele productclusters is de optimale houdbaarheid nog niet bereikt. Verlenging is nodig om de productie en logistiek verder te optimaliseren of om de export markten verder te vergroten. Naast individuele acties zijn collectieve acties nodig zoals het verbeteren van de skin en vacuümverpakkingen, het verhogen van de acceptatie van paars vlees via een imagocampagne, het laten door ontwikkelen van zuurstof absorbers en het initiëren van onderzoek naar kleurenspectrum verlichting. Skinverpakking en vacuüm verpakking Knelpunten rond vacuüm en skinverpakkingen geïnventariseerd, geanalyseerd en opgelost. Leveranciers en vleesbedrijven definiëren voorbeelden en business cases rond deze technologieën. Imagocampagne paars vlees. De sector onderzoekt met ketenpartners in hoeverre een imagocampagne de acceptatie kan verbeteren. Het onderzoek analyseert de acceptatieproblemen rond paars vlees en bepaalt met ketenpartners de haalbaarheid en effectiviteit van een imago campagne. Zuurstofabsorbers De vleessector initieert onderzoek en levert programma s van eisen en capaciteit voor het uitvoeren van pilots voor zuurstof absorbers. Kleurspectrum verlichting. De vleessector stimuleert onderzoekers en retail om toepassingen van kleurspectrum verlichting voor vlees verder te onderzoeken. Ketensysteem voor slimme verpakkingen Slimme verpakkingen met onder andere dynamische THT-informatie verlengen de houdbaarheid van producten en verminderen derving bij de consument. De retail ontwikkelt met partners een standaardsysteem, business cases en een implementatie- en voorlichtingsplan. De vleessector participeert in de visievorming en pilots en formuleert programma s van eisen. Significante THT verlenging is haalbaar door doordacht verpakken en nieuwe conserveringstechnieken Innoveren in verpakkingen Om de slagkracht van vleesbedrijven rond verpakkingsinnovaties te versterken, bundelt de sector de krachten met andere voedings- en genotmiddelen sectoren en met de verpakkingsindustrie. In een breed gezamenlijk platform wordt aandacht besteed aan innovatieve, duurzame en gemakkelijke verpakkingen. Duurzame en gemakkelijke verpakkingen spelen in op wensen van retailers en consumenten. Nieuwe ontwikkelingen, fact sheets, marktonderzoeken en business cases voor bestaande en nieuwe verpakkingsconcepten worden via gebruikersgroepen en de KIS binnen de sector verspreid. De verpakkings- en recycleindustrie is hier leidend. Verkleinde high care productieruimten Een verkleinde high care productieruimte leidt tot een aanzienlijke energiebesparing. Door vermindering van de besmetting kunnen ook kosten en tijd besparende R&O-concepten geïntroduceerd worden. Dit project definieert en analyseert alternatieve concepten voor de verkleinde ruimte, de productielijn en de R&O-concepten. Veelbelovende concepten worden gepilot. Het ontwikkelen en produceren van de specifieke componenten van de productieruimtes is een taak van de apparatenbouwers. Visie en verkenning robotica Robotisering is een belangrijke stap om compacte, geïsoleerde en schone ruimtes te verkrijgen. Ook geeft robotisering een antwoord op de toenemende personeelsschaarste en kosten. Op basis van door experts in robotica, elektronica en software opgestelde technologieverkenningen en goede voorbeelden wordt een visie en ontwikkelplan voor robotica in de vleessector geformuleerd. Het plan besteedt expliciet aandacht aan breed inzetbare multifunctionele robots, software om robots netjes te laten werken en onderhoud zonder menselijke tussenkomst. Prestatietabel Conserveren Actie 2015 2020 2030 Verbeteren houdbaarheid Slimme verpakking 800 TJ > 7 dagen 2.000 TJ > 7 dagen - 1%pt red. derving 6.000 TJ > 7 dagen 2%pt red. derving Innoveren in - - - verpakkingen Verkleinde productieruimte 15 TJ 40 TJ 60 TJ Robotica (red. arbeid) 10% 35% 67% Tabel 9: Cumulatieve besparing Conserveren