Kleur, Vorm, Beweging Werken met vluchtelingen en mensen uit andere culturen die in psychisch moeilijke omstandigheden leven is een zoektocht geweest. Voor vluchtelingen of asielzoekers, mensen die wachten op beslissingen over hun verblijfsprocedures, of mensen zonder papieren, is de werkelijkheid waarin ze leven zo bepalend voor hun psychisch welzijn, dat het moeilijk is om een ingang te vinden. Ze zijn zo gekwetst en zo kwetsbaar, ze hebben zoveel verloren en hebben nog zoveel te verliezen. De algemene toestand van de mensen die deelnemen aan de groep is bij de start over de volledige lijn slecht te noemen. Er is een totaal gebrek aan energie, er is fysieke pijn, er is angst en machteloosheid, er is kwaadheid en eenzaamheid. Veel deelnemers hebben in hun thuisland traumatische ervaringen meegemaakt waarbij vooral de totale machteloosheid hen getraumatiseerd heeft. Die machteloosheid en controleverlies hebben zich meestal ook hier doorgezet. Ik denk hierbij aan de procedureslagen en alle verblijfsproblemen waarmee de meeste mensen gedurende lange tijd te maken hebben. Ze zijn afhankelijk van instanties, overheden, sociale diensten. Hun leven wordt volledig beheerst door onzekerheid van verblijf, onveiligheid en wantrouwen. Daardoor ontstaat een totaal verlies van geloof in eigen kunnen. In de groepen die ik tot op heden begeleid heb, zitten mensen met verschillende nationaliteiten : mensen uit Iran, Afghanistan, Bosnië, Congo, Senegal, Togo, Burundi, Rwanda, Nepal, Mali, Rusland, Tsjetsjenië De combinatie van nationaliteiten leidt tot boeiende samenwerkingen en groepssferen. Ondanks het feit dat de meeste mensen zich op alle vlakken slecht voelen bij de aanvang van de sessies, hangt er toch een aangename, positieve sfeer. Dat heeft vooral te maken met het creatieve van het aanbod dat het positieve in mensen naar boven haalt. Ook het lichaamswerk heeft dat effect op mensen. Het heeft allemaal een beetje een speelse sfeer en er wordt heel wat afgelachen. Wat ik vaststel is dat de groep zelf een stabiliserend effect heeft. Door het ontmoeten van lotgenoten ontdekken mensen dat ze niet alleen zijn met hun slechtvoelen. Ze worden herkend en erkend. De groep is dus een zeer belangrijke factor in dit aanbod. De anderen worden terug echte mensen met wie ze, vanuit een zelfde startpositie, iets kunnen delen. Het is mooi om zien hoe deelnemers soms van heel ver en aarzelend stappen zetten in de richting van elkaar, via het schilderen en samen iets creëren. En, er is de gelijkheid die sterk aanwezig is in de groep en die er mee voor zorgt dat er veiligheid en vertrouwen is. Ik wil dit niet idealiseren, want het lukt niet altijd even snel voor elke deelnemer, om zich over te geven aan wat gebeurt. Maar tot nu toe heeft iedere deelnemer deze evolutie uiteindelijk wel doorgemaakt. Groepstherapie dus Dr. Hans Rohlof schrijft hierover : Door vluchtelingen in groepen te behandelen is een aantal voordelen te behalen. Er is de mogelijkheid van wederzijdse herkenning en erkenning. Er is de mogelijkheid van gezamenlijke psycho-educatie en gezamenlijke oefeningen en trainingen. De sociale steun in de groepen is belangrijk. Gezien de rol van sociale steun bij het verwerken van trauma s en bij het opheffen van
marginalisatie moet hier niet te licht over worden gedacht. De steun die groepsleden van elkaar en van de therapeuten krijgen kan hun psychologische kracht geven in het verwerken van het traumatisch verleden en het opbouwen van een zinvolle toekomst. Een uitgebreide en boeiende uiteenzetting krijgt U straks van Dr. Rohlof zelf. Het is alleszins een fragiele ruimte waarin ik me als hulpverlener moet bewegen om de deelnemers te helpen iets van hun oude kracht weer te vinden. Want, dat is waar het in dit groepswerk om gaat : het zoeken naar verloren gewaande kracht, bij mensen uit andere culturen en met heel verschillende levensverhalen. Wat we doen is de deelnemers begeleiden in die zoektocht. We vragen hen om zich op het terrein van de creativiteit te begeven, een terrein waar bij iedereen, zonder uitzondering, nog veel ongeschonden, niet gekwetst materiaal zit. Dat aanboren, op heel voorzichtige wijze, is wat mensen meemaken als ze aan een groep deelnemen. Creatieve therapie dus Ik geef een definitie, zoals ze door Henk Smeijsters, auteur van het boek Creatieve therapie wordt vermeld. Het is misschien weinig zeggend, maar het is de basis en ik wil ze U niet onthouden : Creatieve therapie is een systematisch proces van interventie waar de creatief therapeut de cliënt helpt met het bereiken van meer gezondheid, waarbij de ervaringen tijdens het werken in het medium en de relaties die door deze ervaringen ontstaan, fungeren als de dynamische krachten van verandering. En nog : De expressie en de verandering van de cliënt spelen zich af in de mediumactiviteit. De creatief therapeut neemt het medium als uitgangspunt en keert ernaar terug. Het verbaalreflectieve aspect is in de creatieve therapie ondergeschikt aan het werken in het medium. Voor alle duidelijkheid : de creatieve media waarover hier sprake, zijn de verschillende creatieve vormen die kunnen gebruikt worden : dramatherapie, muziektherapie, beeldende therapie, dans- en bewegingstherapie. In de creatieve groepen die hier doorgaan werken we met beeldende therapie en bewegingstherapie. Kleur, Vorm en beweging dus Het grote probleem bij de deelnemers is dat ze vastgelopen zijn in het zich uitdrukken. Ze zijn geblokkeerd, spanningen hebben zich al lange tijd opgestapeld in hun lijf en wezen. In onze hulpverlening draait alles rond verbale uitdrukking. Wie niet kan spreken, desnoods met de hulp van een tolk, kan slecht geholpen worden. Creatieve therapie bezorgt mensen een nieuwe taal, een bijkomende taal om zich uit te drukken. En bovendien, een taal die ze alleen kunnen spreken, zonder dat ze daarbij hulp nodig hebben van anderen. De expressie is nodig om spanning kwijt te raken en de pijn van het eenzame lijden draagbaar te maken. Zowel het groepswerk als de creatieve therapie bieden een antwoord op deze nood. Wat we doen is mensen middelen aanbieden om in kleur en vorm uit te drukken wat er innerlijk leeft. We vragen hen om beeldend uit te drukken hoe ze zich voelen, hoe ze naar zichzelf kijken, wat hen bang maakt, wat hen kwaad maakt, hoe ze naar anderen kijken, een
onderscheid te maken tussen wat er vanbinnen leeft en wat ze tonen aan de buitenwereld, hoe ze hun lichaam ervaren enz We geven de deelnemers creatieve opdrachten om heel voorzichtig, in een langzaam proces te leren zichzelf terug te vertrouwen in het controleren van emoties die hen voordien overspoelden of wegspoelden. De angst die daarmee gepaard gaat, belet hen om emoties toe te laten. Daardoor ontstaat er een vorm van vervreemding van zichzelf, een verlies aan zelfvertrouwen, aan zelfrespect... Er speelt hier een ogenschijnlijke contradictie : die tussen loslaten/toelaten versus controleren/onderdrukken. Verdriet toelaten, ernaar kijken, het tonen, het uitdrukken kan maar als de persoon heeft ervaren dat er voldoende veiligheid is, dat het risico om overspoeld of weggespoeld te worden, weg is. De groep kan een ruimte openen om dit te oefenen. Ik herinner me zo een groepssituatie waarbij één van de Iraanse vrouwen plots telefoon kreeg (ondanks de vraag om de gsm s tijdens de groep af te zetten) met het bericht dat er een familielid in Iran gestorven was. Onmiddellijk waren alle vrouwen aan het wenen en bezig met hun eigen verdriet. We hebben toen even samen met hen over dat grote verdriet gepraat en daarna de draad van de sessie terug opgenomen. Die ervaring was heel geruststellend voor hen, juist omdat ze konden vaststellen dat verdriet toelaten niet hoeft te betekenen dat ze alle controle verliezen. Concreet dan De groep wordt telkens gestart voor een reeks van 10 sessies. De deelnemers verbinden zich tot aanwezigheid voor deze 10 sessies. Daarna is er een korte pauze van 2 à 3 weken. Tijdens deze pauze kunnen zich nieuwe kandidaten melden waarmee ik een intake-gesprek heb. In dat individuele gesprek kan ik de kandidaten in een persoonlijk contact meer uitleg geven over de manier van werken. Tegelijkertijd is het voor mij een kans om de problematiek en de mogelijkheden van de persoon om in een groep te functioneren, in te schatten. De eerste sessie staat volledig in het teken van kennismaking, zowel met de andere groepsleden als met de begeleiding en de manier van werken. Die eerste ontmoeting is cruciaal en moet ervoor zorgen dat er duidelijke afspraken en regels worden geïnstalleerd. Eén van die regels is dat we de deelnemers het volledige recht geven om al dan niet iets van zichzelf te tonen. Ze worden aangemoedigd om zich uit te drukken, maar ze worden nooit verplicht tot wat dan ook. Ze mogen altijd weigeren om mee te doen, ze mogen altijd weigeren om te spreken of antwoorden op vragen te geven. Zo zitten er in de groep soms mensen die pas na 5 keer voor het eerst willen of kunnen spreken. Een tweede regel is dat alles wat in de groep gebeurt, in de groep moet blijven, het geheim van de groep dus. Deze regels moeten bijdragen tot het gevoel van veiligheid. Verder zijn er afspraken over aanvangsuur en einduur, bij afwezigheid verwittigen enz Echt vlekkeloos verloopt dit allemaal niet, maar ik stel toch vast dat, eens men over de eerste onzekerheid heen is, de aanwezigheid toeneemt en de afspraken beter worden nagekomen. Ondanks het feit dat we in de creatieve therapie minder aandacht schenken aan het verbale, werken we met tolken. De gedeelde taal is op zich niet zo belangrijk. Er zorg voor dragen dat iedereen kan communiceren is wél belangrijk. Door de psychische toestand van de meeste
deelnemers is het heel moeilijk om in een andere taal dan de hunne te communiceren. En, hoewel spreken minder belangrijk is, maakt het toch fundamenteel deel uit van de sessies. Om dit zo comfortabel mogelijk te laten verlopen, schakelen we tolken in. Een professionele tolk kan perfect tolken, zonder het groepsproces te vertragen of hinderlijk te zijn voor het vertrouwen en de veiligheid in de groep. Meestal is er meer dan één taal bij de deelnemers. Zo hadden we in de vorige groep een tolk Russisch en een tolk Servo-Kroatisch. Indien er Franstalige of Engelstalige deelnemers zijn, vertalen we zelf. Ook door de aanwezigheid van tolken voelen de deelnemers zich erkend. De tolken maken intussen inherent deel uit van de groep en het is een zeer aangename en boeiende samenwerking. Ook nu zijn er een aantal tolken aanwezig om voor kandidaat deelnemers te tolken. De sessies worden opgebouwd vanuit een vast stramien van elementen die telkens terugkomen: Start aan tafel met koffie, thee en koekjes en uitleg over het therapeutisch thema van de sessie. Die thema s worden telkens gehaald uit wat in de evaluatie van de vorige sessie als thema naar voor kwam. Voorbeelden van thema s : contact met je intuïtie, hoe kijk je naar jezelf, wanneer voel je je veilig Een eerste deel wordt volledig opgebouwd rond lichaamwerk. Een tweede deel is gewijd aan creatief vormgeven. Zo zijn er opdrachten tot het geven van kleur en vorm aan emoties, herinneringen, gedachten, die verbonden zijn met het therapeutisch thema van die sessie. Een derde deel is bedoeld om te spreken en woorden te geven aan de ervaringen van de sessie. Iedereen krijgt de kans om te spreken of te zwijgen en ook elkaar te bevragen. We eindigen elke sessie met een vast ritueel, waarbij negatieve gedachten en emoties kunnen worden weggegooid in een denkbeeldige vuilbak die wordt achtergelaten. Beweging dus Zoals ik reeds vermeldde krijgen vluchtelingen met heel wat stressfactoren te maken. Dit controleverlies en de machteloosheid die ermee gepaard gaat veroorzaakt bij alle vluchtelingen een heleboel stress. Deze aanhoudende stress zet zich vast in het lichaam onder de vorm van pijn en spanning. Het lichaam en de geest van mensen zijn immers onderling verbonden en beïnvloeden elkaar voortdurend. Zeer veel vluchtelingen krijgen daardoor af te rekenen met psychosomatische of lichamelijke problemen waarbij geen lichamelijke oorzaak gevonden kan worden. De ongunstige omstandigheden waaraan vluchtelingen blootgesteld worden kunnen echter naast psychosociale problemen ook effectieve veranderingen in het lichaam als gevolg hebben. Dit was zo bij verschillende vrouwen die deelnamen aan één van onze creatieve groepen. Door de aanhoudende stress verliezen vluchtelingen daardoor uiteindelijk ook de controle over hun eigen lichaam
De vastgezette stress en spanning in het lichaam vereisen onder andere een aanpak die direct naar het lichaam gericht is. Dergelijke lichaamsgerichte benadering vormt een vast onderdeel van onze creatieve groepssessies. We starten iedere sessie met lichaamsgericht werken. Het algemeen doel van het lichaamsgericht werken is het herwinnen van de controle over en het contact met het eigen lichaam. Hiervoor gebruiken we verschillende werkvormen die verdeeld kunnen worden onder de noemers relaxatie, activatie en psycho-educatie. Deze 3 pijlers zijn onderling sterk verbonden, maar voor de duidelijkheid zal ik deze apart bespreken. Laten we eerst even stilstaan bij relaxatie. Zoals ik al zei is het lichaam van vluchtelingen vaak de weg kwijt. Hun lichaam zit als het ware constant in een toestand van arousal, zonder dat de verschillende lichaamsdelen de kans krijgen te ontspannen. Zij maken nog moeilijk een onderscheid tussen hun verschillende lichaamsdelen en nemen hun lichaam waar als een blok vol pijn en spanning. Kenmerkend is dat vele vrouwen in onze groepen vertellen overal pijn te hebben. Als eerste stap in de relaxatie is het daarom noodzakelijk om het lichaamsbewustzijn te vergroten. De vrouwen leren om systematisch verschillende lichaamsdelen gewaar te worden en deze écht te voelen. Waar zit de spanning vast in mijn lijf? Vervolgens leren de vrouwen om deze spanning systematisch te beïnvloeden via verschillende technieken. Bij iedere techniek speelt het bewust en op een goede manier ademen een cruciale rol. Veel deelnemers ademen in eerste instantie immers zeer oppervlakkig als gevolg van stress. De verschillende technieken zoals progressieve relaxatie, loskloppen en afstoffen - worden systematisch ingeoefend en voldoende herhaald. Sommige technieken komen elke sessie terug. Vrouwen worden aangespoord om deze technieken ook in hun dagelijkse leven te integreren en te gebruiken als middel om opnieuw zelf controle te verkrijgen in situaties waarin ze zichzelf en hun lichaam dreigen te verliezen. Zo leren ze om bewust en actief met pijn en spanning om te gaan. Activatie is de tweede pijler van het lichaamsgericht werken. Door alle pijn en spanning die vluchtelingen in hun lichaam voelen, zijn zij eerder geneigd hun lichaam zo weinig mogelijk te gebruiken en beweging zoveel mogelijk te vermijden. Als spieren echter niet gebruikt worden gaan ze nog meer gaan vastzitten en zelfs korter worden. De pijn zal hierdoor enkel toenemen in plaats van afnemen. In het lichaamsgericht werken worden vrouwen gestimuleerd om terug actief te bewegen, mits het bewaken van hun eigen grenzen. Spieren worden hierdoor terug langer en soepeler. Dit ontspant er zorgt voor een makkelijker ademhaling. Bovendien zorgt het zich lichamelijk moe maken ervoor dat vrouwen lichamelijke en psychische spanning kunnen kwijtraken. Lichaam en geest zijn immers onlosmakelijk verbonden. Beide beïnvloeden elkaar voortdurend. Op deze manier kunnen zij beter tot ontspanning komen. Zij komen een stapje dichter bij de natuurlijke beweging van hun lichaam. Tenslotte vormt psycho-educatie een derde pijler van het lichaamsgericht werken. Op verschillende momenten van het lichaamsgericht werken staan wij gericht stil om te duiden, te verduidelijken, vragen te beantwoorden, Bewustwording is immers een noodzakelijke voorwaarde om cliënten warm te maken, hen mee te krijgen, zodat zij zich kunnen overgeven aan de oefeningen en de methodiek om uiteindelijk te komen tot een integratie in het dagelijkse leven.
Relaxatie, activatie en psycho-educatie vormen dus de pijlers van het lichaamsgericht werken. Via deze pijlers werken wij aan het herwinnen van de controle over het eigen lichaam. Elke oefening of techniek die wij tijdens onze sessies gebruiken is uiteindelijk gericht op dit algemene en ultieme doel. Lieve Geukens.