HET VAKBLAD VOOR DE BLOEMBOLLEN- EN VASTEPLANTENSECTOR 15 NOVEMBER 2013 284 40 JOS BEELEN: FHTF GOEDE BEURS VOOR JUB 12 16 20 24 38 TUINBOUW- JONGEREN MOETEN STEM LATEN HOREN GROOTS ASSORTI- MENT HEPATICA EN HELLEBORUS IS DE VAKVROUW EEN UITSTERVEND SOORT? INTERESSANTE PRODUCTWEEK LELIE KOUD VOORJAAR HEEFT WEERSLAG OP DAHLIAOOGST
Makelaardij bv GOED OP GROND VAN KWALITEIT! TAXATIE VERKOOP HUUR VERHUUR Tijdens kantooruren tel (0252) 43 13 60 fax (0252) 42 13 94 www.cnb-makelaardij.nl e-mail: makelaardij@cnb.nl BEL ONS Buiten kantooruren: F.G. van der Geer - tel. 06 53 342055 Bas Scholten - tel. 06 22 236845 (Noord Holland) Wim Zandwijk - tel. 06 53 644594 Uw agrarisch onroerend goed(e) adviseur De genomineerden 2014 zijn bekend! visie durf passie doorzettingsvermogen innovatief imago open duurzaam creativiteit marktgericht Op 8 januari 2014 wordt de winnaar bekend gemaakt tijdens een feestelijke en inspirerende bijeenkomst voor tuinbouw ondernemers in Keukenhof Lisse. Meer informatie: www.tuinbouwondernemersprijs.nl Volg ons ook: Westende Fruitteelt BV, Fijnaart Waterdrinker Aalsmeer, Aalsmeer Partners: Kwekerij 4Evergreen BV, Steenbergen Schoneveld Breeding, Twello
ISO 9001 GECERTIFICEERD HELMUS SPOELBEDRIJF www.helmus.nl Schoon voor export en kwekerij Warmwaterbehandeling Spoelen Ontsmetten Drogen Tel. 0252-22 25 80 Rijksstraatweg 56a Sassenheim Uw partner in virusvrije teelten Molenvaart 226 1764 AW Breezand www.aadprins.nl (0)223-52 14 20 06 53 41 66 89 organiseer ik moeiteloos een succesvolle veiling? Samen met CNB Slechts één telefoontje naar het CNB Veilingteam is voldoende. CNB Veilingteam bereidt uw veiling zorgvuldig voor, promoot deze onder een breed koperspubliek en draagt zorg voor een levendige, succesvolle veiling en een adequate afhandeling. Of het nu om een materialenveiling gaat of om een groene veiling, het CNB Veilingteam zorgt ervoor! CNB Veilingteam Materialen en groen Inventarisatie Samenstellen en verspreiden catalogus Reclame & promotie Organisatie veiling Service & betalingszekerheid Breed en divers netwerk van potentiële kopers Neem voor meer informatie vrijblijvend contact met ons op. Veilingmeester Jan Meijer jan.meijer@cbn.nl 06 10 44 28 03 Veilinginkoper Ronald Walkier ronald.walkier@cnb.nl 06 53 70 06 30 Heereweg 347 2161 CA Lisse Tel. +31 (0)252 43 14 31 cnb.nl
INHOUD Het vakblad voor de bloembollen- en vasteplantensector 15 november2013 Nummer 284 Nieuws Korte nieuwsberichten 6 Onder handen Lage opkomst tekenend voor algemene ledenvergadering CNB 10 10 12 14 CNB Actueel Hoogste score lelieshow CNB voor Frontera Visie Belangrijk dat jongeren stem laten horen 11 12 Hoveniers Andrew van Egmond ziet toekomst in verwilderingsbollen 14 11 Vaste planten De manier van handelen is veranderd Vakvenster Over bijzonder gesproken 16 18 14 16 Vakvrouwen Jammer dat vrouwen zo weinig zichtbaar zijn Kennis Willo Swart leert nog steeds 20 22 Nauwkeurig Cyclamen cilicium: zeldzaam mooi 23 18 20 Bloem in beeld Vijf veredelaars leggen basis voor lelieshow CNB CNB Actueel Nieuwe leiding voor CNB Makelaardij BV 24 26 Product & Show Nieuwtjes uit de CNB-showruimte 27 22 23 26 Service Grondbank 28 30 Bolbloemennieuws Rust en drukte in bloemisterijsector 31 Vraag en aanbod 32 24 27 Laatste nieuws 37 4 BLOEMBOLLENVISIE 15 november 2013
38 40 Oogst Gematigde dahliaopbrengst door koude start groeiseizoen Actueel Sfeer FHTF steeds meer vroegere bloemenvak IFTF timmert aan de weg 38 40 44 45 Noviteiten Bloembollennet van 10 kilometer draagt bij aan gemak Waterkwaliteit In de put: onderzoek naar waterkwaliteit in ontsmettingsperiode 41 46 47 Boomkwekerij Kleurrijke Nieuw-Zeelandse cultivars van Coprosma Tien vragen aan Linda de Goede (38) 44 45 48 49 Advies Bent u als ondernemer klaar voor de gezamenlijke Europese betaalmarkt en IBAN? Vasteplantenvaria Kookschade in vaste planten 47 50 Teeltadvies 54 Agenda 55 Service Normen persoonlijke beschermingsmiddelen Glad IJs 46 49 56 Hobaho Alleen ben je sneller, maar samen sta je sterker 60 KAVB Nieuws Nieuwtjes van en voor de KAVB-kringen en -afdelingen 56 Nieuws CNB Algemeen 10 vragen aan... Teeltadvies Hobaho KAVB 60 Foto omslag: René Faas 15 november 2013 BLOEMBOLLENVISIE 5
NIEUWS Samenstelling: Redactie BloembollenVisie Landelijke dag Freesia uitgesteld Foto: PR BLEISWIJK - Vorig jaar vond de landelijke dag Freesia plaats op 15 november. Dit jaar zal deze dag waarschijnlijk verplaatst worden naar week twee van 2014 geeft LTO Groeiservice aan, die de dag samen met FloraHolland organiseert. Volgens LTO Groeiservice rust er een grote verantwoording op de Promotiecommissie om het promotiegeld optimaal te besteden. Daarom is er eerder dit jaar een enquête gehouden onder alle aanvoerders. Daarna is op basis van gegevens van FloraHolland en de exportcijfers een marktanalyse uitgevoerd. Beide uitkomsten zijn naast elkaar gelegd. Na een intensief overleg binnen de Promotiecommissie is besloten voor welke landen en tijdstippen er wordt gekozen. Wanneer de Freesia-bijeenkomst voor de Freesia exact wordt gehouden is nog niet bekend. Vooralsnog gaat LTO Groeiservice ervan uit dat het in week twee zal plaatsvinden. Genomineerden Tuinbouw Ondernemersprijs 2014 bekend VIJFHUIZEN - De 28e editie van de Tuinbouw Ondernemersprijs kent dit jaar vier kanshebbers: Westende Fruitteelt uit Fijnaart, Schoneveld Breeding uit Twello, Kwekerij 4Evergreen uit Steenbergen en Waterdrinker Aalsmeer uit Aalsmeer. De genomineerden zijn gepresenteerd tijdens de opening van de vakbeurzen IFTF/IHTF in Vijfhuizen. Mevrouw J. Vonk-Vedder, voorzitter van Greenport Aalsmeer maakte de genomineerden bekend. De jury buigt zich de komende weken over de winnaar voor de Tuinbouw Ondernemersprijs 2014. De bekendmaking vindt plaats op woensdag 8 januari in Keukenhof in Lisse tijdens een feestelijke prijsuitreiking. Tijdens deze bijeenkomst zullen aansprekende topondernemers zoals Peter Swinkels van Bavaria en Eric Moor van Sion hun visie geven over grensverleggend ondernemen. Esther de Lange, lid van het Europees Parlement zal de ondernemersprijs uitreiken. Greenport Holland organiseert een lunchbijeenkomst voorafgaand aan de bijeenkomst en heeft topman Paul Bringmann van La Place in het programma. Heroverweging samenvoeging voorjaarsbeurzen NAALDWIJK - Onlangs heeft FloraHolland bekend gemaakt haar twee voorjaarsbeurzen (de Spring Fair en de Trade Fair Naaldwijk) te willen samenvoegen tot één voorjaarsbeurs in april in Naaldwijk. De veilingorganisatie heeft hierop veel afkeurende reacties ontvangen, met name vanwege de datumkeuze. Bij nader inzien heeft FloraHolland besloten de beoogde beurs niet in april plaats te laten vinden. De nieuwe conceptdatum is 19 tot en met 21 maart 2014. Over de verdere invulling van de beurs wordt half november gecommuniceerd. FloraHolland onderzoekt of de oude Spring Fair mogelijk toch door kan gaan, echter met een laagdrempeliger en meer actiematig karakter. Personeel eist bankroet Breezands bedrijf ALKMAAR - Vier medewerkers van het Breezandse mechanisatiebedrijf Antha van Hienen eisen bij de rechtbank in Alkmaar, mede namens een tiental collega s, het bankroet van hun werkgever. Dit meldt het Noord- Hollands Dagblad. Het personeel heeft achterstallig salaris tegoed. Ook een Helderse leverancier van de onderneming aan de Wijdens Spaansweg met ruim twintig werknemers heeft zich bij de faillissementaanvragers aangesloten. Evenals de weduwe van een ex-personeelslid, die recht heeft op een overlijdensuitkering. In totaal staat Antha van Hienen voor bijna een halve ton bij hen in het krijt. Cursus Bestrijden van mollen ALKMAAR - Op vrijdag 22 november wordt op het Clusius College in Alkmaar de cursus Mollen- en woelrattenbestrijding gehouden. Het zijn eigenlijk twee cursussen. De ochtend gaat over het leven van de mol en het vangen van mollen met klemmen en kan los gevolgd worden, de middag gaat over het bestrijden van mollen met chemische middelen. Als men het Bewijs van bekwaamheid Mollen- en woelrattenbestrijding wil behalen moet men de hele dag volgen en aansluitend examen doen. Mensen die hun Bewijs van bekwaamheid Mollen- en woelrattenbestrijding al hebben en het willen verlengen, kunnen volstaan met het volgen van de middag en het doen van examen. Aanmelden via www.onderwijsgroepnwh.nl. Inlichtingen: 072-5673191. Tuinland Zwolle wint Mosselman Holland Award 2013 ENKHUIZEN - De winnaar van de Mosselman Holland Award 2013 is Tuinland Zwolle geworden. Op 4 november is de award 2013 uitgereikt door Ares Meijer van Mosselman Holland BV aan Ellis Stevens, verantwoordelijk voor de bloembollenpresentatie van Tuinland Zwolle. Zoals ieder jaar hebben we de indeling van de bloembollenpresentatie met veel plezier neergezet en ook dit jaar hebben we alles uit de kast gehaald in de hoop de Award (weer) te kunnen winnen, sprak de trotse winnaar Ellis Stevens. In 2007 was Tuinland Zwolle ook al eens de winnaar. De eerste prijs levert het tuincentrum 750 euro voor de personeelsvereniging op. Mosselman Holland BV heeft de jaarlijkse verkiezing voor vernieuwende winkelvormgeving en productpresentatie in het leven geroepen om het perfectioneren van bloembollenwinkelpresentaties te stimuleren. De jury loofde winnaar Tuinland om de goed doordachte thematische indeling van de bloembollenpresentatie. Foto: PR 6 BLOEMBOLLENVISIE 15 november 2013
Foto: FloraHolland Pachtcontracten in 2014 volledig digitaal DEN HAAG - Vanaf begin 2014 gaat het indienen van pachtcontracten een stuk eenvoudiger. Pachters en verpachters kunnen dan hun contracten volledig digitaal naar de grondkamer sturen. Het gaat hierbij om geliberaliseerde pachtcontracten voor zes jaar of korter. Nu is het nog niet mogelijk om een pachtcontract digitaal te ondertekenen. Hierdoor moet een digitaal ingediend contract ook nog op papier worden ondertekend en verstuurd naar de grondkamer. Digitaal ondertekenen kan begin 2014. Hierdoor gaat het insturen van een contract eenvoudiger en sneller. De goedkeuring van het contract ontvangen betrokkenen dan ook digitaal en zijn te vinden in Mijn dossier op de site Het DR-Loket van Dienst Regelingen. De afhandeling van digitale contracten gaat sneller, omdat veel controles al bij het indienen worden uitgevoerd. Daarnaast is het mogelijk om éénmaal ingediende algemene voorwaarden of bepalingen te hergebruiken. Voor het digitaal indienen hebben de pachter en de verpachter wel een relatienummer van Dienst Regelingen, inloggegevens en TAN-codes nodig. Nieuwe algemeen directeur FloraHolland AALSMEER - Het bestuur van FloraHolland heeft, in samenspraak met de raad van commissarissen, met ingang van 1 januari 2014 Lucas Vos benoemd tot algemeen directeur. Hij volgt hiermee Timo Huges op die inmiddels is gestart als president-directeur bij NS. Lucas Vos (46) heeft economie gestudeerd in Groningen en heeft uitgebreide ervaring in transport en logistiek. Lucas heeft de afgelopen twintig jaar carrière gemaakt in de sector van de shipping en logistieke dienstverlening en was in zijn laatste positie Chief Commercial Officer in de board van Maersk Line. De statutaire directie bestaat met de start van de nieuwe bestuurlijke structuur op 1 januari 2014 uit twee leden: Lucas Vos als de nieuwe algemeen directeur en Rens Buchwaldt als financieel directeur. Erik Leeuwaarden gaat zich per 1 januari richten op de portefeuille van vastgoed en deelnemingen. John Deere bovenaan in Nationaal Dealertevredenheidsonderzoek 2013 NIEUWEGEIN - Tractorfabrikanten slagen erin om de vernieuwing en ontwikkeling van hun merk steeds beter af te stemmen op de wens van dealer en diens afnemer. Dat is de opvallendste conclusie van het Nationaal Dealertevredenheidsonderzoek 2013 van brancheorganisatie Fedecom. John Deere is als beste beoordeeld van de twaalf onderzochte tractormerken. De tractormerken zijn door hun dealers beoordeeld op 12 aandachtsgebieden, waaronder imago, verkoop, ondersteuning en winstgevendheid. De dealer waardeert zijn merk gemiddeld met 14,1 punten op een schaal van 1 tot 20. John Deere is als beste beoordeeld met een score van 15,6. JCB behaalde de laagste waardering met 11,9 punten. De grootste vooruitgang in waardering in vergelijking tot 2012 boekte Deutz- Fahr. Massey Ferguson gaf in vergelijking tot 2012 het meeste terrein prijs. De Nederlandse resultaten van het Dealertevredenheidsonderzoek Tractoren 2013 worden samen met de resultaten van zeven andere Europese landen gebundeld in een Europees resultaat. Opvolging hoofdredacteur BloembollenVisie LISSE - Wim Ciggaar, hoofdredacteur en bladmanager van BloembollenVisie, zal per 1 augustus 2014 gaan genieten van zijn welverdiende pensioen. Wim zal per 13 februari 2014 zijn functie als hoofdredacteur neerleggen en blijft tot augustus 2014 nauw betrokken bij de totstandkoming van het vakblad, waarbij hij de nieuwe hoofdredacteur en bladmanager zal adviseren in de uitvoering van hun taken. Wim Ciggaar is sinds 1964 werkzaam bij CNB en bereikt in 2014 zijn 50-jarig jubileum bij de coöperatie, een bijzondere prestatie. De functie die Wim Ciggaar bekleedde, die van hoofdredacteur en bladmanager van BloembollenVisie, wordt opgesplitst en intern ingevuld. Jeannet Pennings, huidig (web)vakredacteur bij BloembollenVisie zal Wim gaan opvolgen als hoofdredacteur en in haar nieuwe functie vanaf februari 2014 de redactionele leiding van het blad voor haar rekening nemen. Femke van de Heijden, Manager Personeel & Externe betrekkingen bij CNB en naast Prisca Kleijn van de KAVB ook mede-uitgever van Bloembollen- Visie, zal belast worden met bladmanagement taken zoals personeelszaken en financiën. Beide dames zullen hun nieuwe werkzaamheden combineren met hun huidige functie. VAN DE REDACTIE Muppets (2) Een kleine drie jaar geleden schreef ik op deze plek een column met de titel Muppets. Het ging over twee oud-vaklieden. Gepensioneerde bollenkwekers die op feestjes en partijen nog maar al te graag over hun vak praten. Elke aanleiding wordt aangegrepen om het onderwerp bloembollen aan te snijden. En zo was mijn aanwezigheid op een verjaardag aanleiding om BloembollenVisie en in het bijzonder mijn artikelen ter discussie te stellen. Ik vind er geen moer aan, klonk het door de kamer. Licht sarcastisch en op een dusdanig volume dat ik het wel moest horen. Vanaf dat moment gingen deze twee heren voor mij door het leven als Statler en Waldorf (de cynische opa s op het balkon in de Muppetshow). Maar helaas Waldorf is niet meer. De man die mede verantwoordelijk was voor het uitgroeien van de Kapiteyn Group tot wat het nu is, een toonaangevend teelt- en exportbedrijf, overleed vorige maand op 83-jarige leeftijd. De afscheidsdienst van Leo Kapiteijn was droevig en mooi tegelijk, maar bovenal typerend. Typerend voor wie hij was en wie de familie Kapiteijn is. Trots op datgene wat zij en hun voorgangers hebben opgebouwd. Dat werd tijdens de dienst niet onder stoelen of banken geschoven. Maar begrijp me niet verkeerd: dit had niets met arrogantie te maken. Trots mag je namelijk zijn, dat is een hele sterke basis, en het mag ook gezegd worden. In dit geval niet alleen in woorden, want de kerk stond ook nog eens bomvol met Kapiteyns trots: de calla. Naast calla s zag ik ook veel vakgenoten in de kerk. Ik hoop dat zij deze dienst en de woorden die er gezegd werden net zo ervaren hebben als ik en de gepaste trots meenemen in hun eigen bedrijfsvoering, want dat heeft het vak hard nodig. Bescheidenheid siert te mens, maar het bollenvak slaat daar vaak in door. Wij treden niet zo graag op de voorgrond, is de gevleugelde uitspraak die ik te vaak hoor. Wanneer wint er nou weer eens een bloembollenondernemer de Tuinbouw Ondernemersprijs? Aan creativiteit en innovatie geen gebrek. Laat zien wie u bent, wat uw bedrijf doet en wat voor mooie producten u in de markt zet. Wees trots! Jeannet Pennings 15 november 2013 BLOEMBOLLENVISIE 7
NIEUWS Samenstelling: Redactie BloembollenVisie Foto: PR Foto: PR Kom in de Kas op 5 en 6 april 2014 BLEISWIJK - De 37e editie van Kom in de Kas vindt plaats op 5 en 6 april 2014 met een landelijke kick-off op 3 april 2014 in de regio Bommelerwaard. Kwekerij Mansflowers in Brakel is dit jaar gastheer. Kunst in de kas is het thema van de aankomende editie. De komende maanden zal de kick-off nog verder worden ingevuld. Kom in de Kas biedt de kwekers de mogelijkheid om direct in contact te treden met de consument. Daarnaast is Kom in de Kas bij uitstek de gelegenheid om de consument te informeren over het karakter van de sector. Uit onderzoek blijkt dat 45 procent van de bezoekers, na het bezoek aan Kom in de Kas, een positiever beeld heeft gekregen van de glastuinbouwsector. Eind mei 2013 deed FloraHolland al de toezegging om voor twee jaar partner te worden van Kom in de Kas. De glasgroenteverenigingen, verenigd in Dutch Produce Association, Coöperatie Door, Harvest House en Fresh Produce Growers hebben onlangs groen licht gegeven voor de financiële ondersteuning. De huidige hoofdsponsors, Rabobank en Interpolis, continueren hun bijdrage in 2014. Vijf procent minder stelen AALSMEER - Zacht weer in oktober, een natte herfstmaand, met de eerste zeer pittige zuidwesterstorm aan het staartje van de maand drukte het aanbod van bloemen en planten op FloraHolland. In totaal kromp het volume bijna vijf procent in vergelijking met dezelfde maand van 2012. Wel werkte dit gunstig uit op het prijspeil: met gemiddeld 0,353/stuk lag dit anderhalve cent hoger dan vorig jaar. De maand kende een paar specifieke bloem- en plantondersteunende verkoopmomenten. Nieuw in dit kader was op 7 oktober een 10 voor de juf. Dit initiatief zal zich de komende jaren verder moeten bewijzen. Belangrijker qua omvang was de aanloop naar Allerheiligen op 1 november. De prijzen bewogen zich op een hoger niveau dan in 2012. Ook de omzetplus van de export in september, na een periode van een half jaar van alleen maar minnen, is zeker bemoedigend te noemen. De maand werd bij FloraHolland afgesloten met bijna een procent minder omzet dan in 2012 bij 5,2 procent minder stelen. Een steel bracht gemiddeld 0,235 op, dit was 1,1 cent meer. Deen opnieuw beste bloemen- en plantensupermarkt AALSMEER - Tijdens een drukbezochte Award Uitreiking op de FloraHolland Trade Fair zijn vorige week de rankings van de Beste Bloemen & Planten Retailer Verkiezing bekend geworden. In de categorie supermarktketens kwam Deen voor de vierde achtereenvolgende keer als winnaar uit de bus. Met een score van 96,57 procent - dankzij maar liefst 1.431 stemmen en een gemiddeld eindcijfer van 8,89 - werd Deen uit Medemblik verkozen tot de supermarktvestiging met de beste bloemen- en plantenafdeling. In de categorie supermarktketens werd Deen ruime winnaar, gevolgd door Jumbo en Hoogvliet. In de categorie bouwmarkten ging de eerste prijs naar Boer uit Staphorst. Flowerly Bosma uit Sint Nicolaasga werd tweede en De Bouwhof uit Zoetermeer derde. De verkiezing wordt georganiseerd door Vote Company, in nauwe samenwerking met FloraHolland. Iedere stem waarbij toestemming werd gegeven voor het ontvangen van de nieuwsbrieven van de partners leverde geld op voor KWF Kankerbestrijding. Uiteindelijk kon een cheque van 683,95 overhandigd worden. Bijna 100 miljoen m2 asbest in agrarische sector DEN HAAG - Een asbestveilige agrosector in 2024 is alleen haalbaar als op het gebied van voorlichting, stimulering en financiering extra maatregelen worden genomen. Dit zegt LTO-bestuurder Siem Jan Schenk naar aanleiding van een landelijke enquête over asbest in de land- en tuinbouw. Op basis van de enquete waaraan 3.255 deelnemers hebben meegewerkt, wordt becijferd dat zich nog 99 miljoen vierkante meter asbest op daken en gevels bevindt van agrarische gebouwen. Het verwijderen daarvan gaat volgens huidige ramingen zo n 1 miljard euro kosten. Daar komt nog ongeveer 2 miljard euro bij voor het terugplaatsen van nieuwe daken. Programmamanager Ruud Hoosemans van het LTO-programma Asbestveilige agrosector 2024 wil net als Schenk meer vaart achter de sanering. Door bijvoorbeeld fiscale maatregelen en subsidies zou het tempo van de asbestverwijdering omhoog kunnen. Hoosemans: Ondernemers geven dit aan in de asbestenquête. De procedures voor asbestsanering zouden ook eenvoudiger kunnen. Foto: PR Ambitieuze plannen Expo TCO 2014 OPHEUSDEN - Met de resultaten van de afgelopen beurs is de werkgroep voortvarend aan de slag gegaan met de derde editie, die plaatsvindt op 1 en 2 oktober 2014. Zo zijn er een aantal ambities geformuleerd die de beurs voor de standhouders en bezoekers nog aantrekkelijker moeten maken. De entree van de beurs wordt gevormd door een boulevard die de bezoekers langs de techniekstands naar de ingang voert. Vervolgens worden zij via een vaste looproute langs alle stands geleid. Het sortimentsbos wordt in 2014 een sortimentsplein. Dat ligt in het centrum van de beurs en biedt huisvesting aan het restaurant. Het thema Tree Energy staat tevens in 2014 centraal. Gemeenten kunnen zich wederom inschrijven voor een gratis boom. Door middel van een minisymposium wordt inhoud gegeven aan het belang van het bewust inzetten van groen in de leefomgeving. Een ander terugkomend punt is de bomentour. De voorinschrijftermijn voor de beurs loopt tot 20 december 2013. Daarna kan worden inschrijven tot 1 juni 2014. Kijk voor meer info op de website. 8 BLOEMBOLLENVISIE 15 november 2013
Foto: Jeannet Pennings Uitgaven onderzoek en ontwikkeling gestegen WAGENINGEN - De uitgaven aan onderzoek en ontwikkeling zijn in 2012 gestegen met bijna 800 miljoen. Daarmee stijgen deze uitgaven naar 2,16% van de omvang van de economie. Dat blijkt uit cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Het bedrijvenbeleid van het kabinet is er mede op gericht om de uitgaven aan innovatie te vergroten, aldus minister Kamp van Economische Zaken (EZ). Je ziet nu dat de resultaten zichtbaar worden. Tegen de stroom in investeren zowel bedrijven als de kennisinstellingen meer in onderzoek en ontwikkeling. De ambitie van het kabinet is dat er in Nederland jaarlijks 2,5% van de omvang van de economie wordt geïnvesteerd in onderzoek en ontwikkeling. Met de cijfers over 2012 staat de teller nu op 2,16%, een stijging van 0,13 procent ten opzichte van 2011. Het grootste gedeelte van de stijging is te danken aan extra investeringen van ondernemers. De bedrijfsinvesteringen in onderzoek en ontwikkeling stegen met bijna 500 miljoen naar 7,3 miljard. De uitgaven van de kennisinstellingen stegen met bijna 300 miljoen naar 5,6 miljard. Proef zoetwaterberging Texel boekt eerste resultaten TEXEL - De proef van de provincie Noord-Holland met zoetwaterberging op een bollenperceel op Texel levert na het eerste jaar positieve resultaten op. De hyacintbollen zijn groter door het gebruik van regenwater uit het bassin dan de bollen die dit water niet kregen. De uitdaging voor het komende teeltseizoen is te zoeken naar meer efficiënte watertoevoer. Belangrijke maanden voor de hyacintenbollen zijn mei en juni. Deze maanden waren niet droger dan normaal. Desondanks zijn ook de hyacintenbollen positief beïnvloed door bevloeiing vanuit het zoetwaterbassin. Deze bollen zijn duidelijk groter dan de bollen op het referentieperceel, waar geen gebruik is gemaakt van water uit de zoetwaterberging. De capaciteit van het bassin is ruim voldoende gebleken voor de waterbehoefte van het proefperceel. De pilot loopt tot eind 2014. Het komend seizoen wordt nader ingezoomd op het optimaal gebruik van het water en meststoffen toedienen via druppelslangen. Het dashboard dat het drainage-infiltratiesysteem en druppelbevloeiing aanstuurt wordt tevens gebruiksvriendelijker. Vijftien miljoen schade in agrarische sector door storm TILBURG - De agrarische sector is hard getroffen, geef verzekeraar Interpolis aan. Bijna de helft van het schadebedrag, vijftien miljoen, komt door schade in de glastuinbouw, veehouderij en landbouw. Interpolis kreeg 14.000 schademeldingen als gevolg van de storm die maandag 28 oktober over Nederland raasde. Het schadebedrag dat de verzekeraar uitkeert is 31 miljoen euro. Het zwaarst werd Friesland getroffen (3200 meldingen). Daarna volgden Noord-Holland (2100 meldingen) en Groningen (1200 meldingen). Foto: PR Nederlandse gekozen tot voorzitter vrouwencomité COPA OUDKARSPEL - Willemien Koning uit Oudkarspel is in Brussel gekozen tot voorzitter van het Women s Committee van de Europese koepel van landbouworganisaties (COPA). Ze is benoemd voor een periode van twee jaar. In eigen land is Koning vicevoorzitter van Vrouw en Bedrijf (LTO Noord). Ze runt samen met haar echtgenoot een melkveehouderijbedrijf. Koning was al lid van het bestuur van het Women s Committee. Bij de verkiezingen moesten beide andere kandidaten, Titti Jöngren uit Zweden en Marianne Streel uit België, het tegen haar afleggen. De Copa Women s Committee behartigt belangen van agrarisch onderneemsters, mede-onderneemsters en meewerkende partners, maar ook van dochters en onbetaalde familieleden die meewerken in de familiebedrijven. Daarnaast houdt het comité zich bezig met het verbeteren van het ondernemerschap van agrarische vrouwen en vrouwen op het platteland. Komend jaar wil Koning extra aandacht voor het gezinsbedrijf, nadat de Verenigde Naties 2014 hebben uitgeroepen tot the Year of Family Farming. Digitalisering levert miljoenen op ZOETERMEER - Het bedrijfsleven kan jaarlijks 675 miljoen euro besparen door vrachtgegevens volledig te digitaliseren. Dit stellen Beurtvaartadres, EVO en TLN. De organisaties hebben, samen met MKB-Nederland, op de beurs ICT & Logistiek het startsein gegeven voor de ontwikkeling van TransFollow. TransFollow is een platform dat voor de gehele logistieke sector een digitale en juridisch gewaarborgde versie van de voor het goederenvervoer noodzakelijke vrachtbrieven mogelijk maakt. Ook de ontvangstbevestiging is juridisch goed geregeld. TransFollow gaat het mogelijk maken dat de geadresseerde inzicht krijgt in het exacte aflevertijdstip. Op dit moment krijgt de klant vaak alleen een tijdvenster waarin men beschikbaar moet zijn om goederen in ontvangst te nemen of stellen ontvangers tijdvensters in waarin de goederen moeten worden afgeleverd. Bedrijven besparen met deze digitale vrachtbrief duizenden euro s per jaar. Met 450 miljoen vrachtbewegingen per jaar komt de potentiële besparing voor de hele logistieke sector op 675 miljoen euro per jaar. Aanscherping toelating gewasbeschermingsmiddelen houdt voorlopig stand WAGENINGEN - Volgens de voorzieningenrechter van het College van Beroep voor het bedrijfsleven, is er geen aanleiding om de besluiten te schorsen waarmee het College voor de Toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb) de toelating voor een aantal gewasbeschermingsmiddelen van BayerCropScience (BCS) en Syngenta heeft gewijzigd. Het Ctgb had de toelatingsbesluiten gewijzigd als gevolg van maatregelen die de Europese Commissie (EC) heeft opgelegd ter bescherming van de bijenstand. BCS en Syngenta hadden de voorzieningenrechter gevraagd de gewijzigde toelatingsbesluiten te schorsen omdat zij van mening zijn dat deze niet uitsluitend uitvoering geven aan de maatregelen van de EC. Met de wijzigingsbesluiten gaat het Ctgb verder dan dat de EC vraagt en dat mag volgens BCS en Syngenta niet. Voor BCS gaat het om de wijziging van de toelating van de gewasbeschermingsmiddelen Admire, Gaucho Tuinbouw en Merit Turf. Voor Syngenta gaat het om de wijziging van de toelating van het gewasbeschermingsmiddel Cruiser SB en de intrekking van Cruiser 350 FS. 15 november 2013 BLOEMBOLLENVISIE 9
ONDER HANDEN Lage opkomst alv Een periodiek verschijnende CNB-rubriek die bedoeld is als communicatiekanaal tussen het bestuur van de coöperatie en de leden c.q. relaties. Een platform voor nieuwtjes dat wat meer inzicht geeft in het reilen en zeilen van de coöperatie, maar waar ook standpunten van CNB ten aanzien van vakaangelegenheden te vinden zijn. heeft zich daarbij ten doel gesteld structureel enkele tonnen minder kosten te maken. Een operatie die zich vooral intern afspeelt, maar daarnaast zal het aankomende jaar ook in het teken moeten staan van de inkomsten die CNB genereert. Die zijn afhankelijk van prijsniveaus, tendensen in de markt, maar ook hoe de klanten naar CNB kijken, de coöperatie waarderen en gebruik maken van de geboden faciliteiten. Daarover moet CNB met de klanten in gesprek. Individueel, in groepsverband of op welke wijze dan ook. Tekst: Wim Ciggaar Archieffoto: René Faas Belangrijk ijkpunt voor de gang van zaken bij de coöperatie is de jaarlijkse algemene ledenvergadering (alv). Vorig jaar een bijeenkomst met een grote opkomst door het bestuursvoorstel geen restitutie uit te keren, maar deze te bestemmen voor het CNB-Stimuleringsfonds, dit jaar beperkte de agenda van de alv zich tot zaken als een statutenwijziging, bespreking van het jaarverslag, de (her) benoeming van nieuwe leden van de raad van commissarissen (rvc) en het afscheid van twee rvc-leden die om leeftijdsredenen niet herbenoemd konden worden. Toch vielen er, met name vanuit het jaarverslag wel wat zaken aan te stippen. Een verslag, dat zich enerzijds kenmerkt door een supergezonde balans, afgenomen schulden en een verder gestegen eigen vermogen, maar dat anderzijds geen zekerheid biedt voor de toekomst. Of, zoals financieel directeur Leo van Leeuwen dat tijdens de alv treffend verwoordde: Er is werk aan de winkel. KOSTENBEHEERSING Volgens bestuursvoorzitter Wouter Willems betekent een en ander, dat het bedrijf CNB scherp op de kosten moet blijven letten. Dat doet de coöperatie al jaren, maar dat laat niet onverlet dat dit najaar een extra kritische gang door alle kosten gemaakt zal worden. CNB OPKOMST Met dertig leden die de presentielijst getekend hebben was de opkomst op 24 oktober jl. wederom laag te noemen. Zo langzamerhand is het een gegeven, dat drie procent van de leden door de jaren heen de moeite neemt om de alv te bezoeken. Enerzijds teleurstellend, maar aan de andere kant ook weer niet zo verbazingwekkend als men bedenkt dat CNB een coöperatie is met een zeer open structuur en een zeer lage wederkerigheid. Daarbij past de bestuursen besluitvormingsstructuur zoals de coöperatie die nu kent. Als er dan een jaarverslag besproken wordt of statuten gewijzigd worden, dan mag eigenlijk niets anders verwacht worden dan een dergelijke opkomst. Toch zou CNB meer uit het feit dat het een coöperatie is kunnen halen. Daarbij valt bijvoorbeeld te denken aan bedrijfsbezoeken die nu nog te weinig bodem opleveren in het streven meer informatie op te halen. Ook zal er meer dialoog en discussie moeten komen. De werkgroep prijsinformatie (opgezet in het kader van het gehele B4), waar afgevaardigden uit verschillende doelgroepen gehoord worden over een bepaald thema, is daar een voorbeeld van. Alleen bij omstreden agendapunten, zoals vorig jaar het CNB-Stimuleringsfonds weet de algemene ledenvergadering bij CNB een grote opkomst te behalen BETROKKENHEID Naar de overtuiging van Wouter Willems moet voorkomen worden, dat we als coöperatie naar elkaar blijven staren, vervolgens iedereen zijns weegs gaat, CNB via diverse media informatie naar buiten brengt en mensen vol onbegrip hun schouders ophalen. Volgens de bestuursvoorzitter zal daarom het komend jaar de volle aandacht van zowel rvc als bestuur uit moeten gaan naar het thema ledenbinding en -betrokkenheid. De algemene ledenvergadering omvat nu niet veel meer dan het verschaffen van een beperkte hoeveelheid informatie, gebonden aan het vaste moment van de alv, terwijl CNB als coöperatie eigenlijk zou moeten zoeken naar een systeem van informatie verschaffen en ophalen. Een item dat de bestuursvoorzitter in de eerstkomende evaluatie met de rvc als één van de eerste punten aanhangig zal maken. 10 BLOEMBOLLENVISIE 15 november 2013
CNB ACTUEEL GE-WOU-WIL Foto: René Faas COLOFON Hoogste score lelieshow CNB voor Frontera Van 4 t/m 8 november werd in het CNB-handelscentrum in Lisse de jaarlijkse lelieweek gehouden. Ter gelegenheid daarvan werd in samenwerking met de KAVB een speciale leliekeuring gehouden. De keuring omvatte een kleine 70 inzendingen die door een deskundige, uit vakgenoten samengestelde jury beoordeeld werden. De inzending met de hoogste score viel in de prijsvraag Orientals en OT-typen (minimaal vijf takken), de prijsvraag met grootste deelnemersveld. De roze Frontera (zie foto) met zijn grote wijd openstaande bloemen en fors gebouwde steel kwam met 9.60 als beste uit de bus en werd tevens over-all winnaar. Volgens insiders een veelbelovende cultivar met een uitstekende knoppresentatie. Kwekersvereniging The Originals behaalde in deze prijsvraag een score van 9.45 punt voor Premium Blond en 9.30 punt voor de witte Joop. De Jong Lelies Holland BV scoorde 9.38 punt voor de witte Spalding. Kwekersvereniging Roselily onderscheidde zich middels een viertal dubbele Orientals met de hoogste score (9.33) voor DL 04544 Roselily Natalia. Ook Vletter & Den Haan liet zich in deze categorie niet onbetuigd en had in Stendhal (9.33) de beste papieren. World Breeding was eveneens met een grote collectie in deze prijsvraag vertegenwoordigd en zag Massari en Terrasol met 9.28 als hoogste eindigen. In de prijsvraag Aziatische en LA-typen was het met name De Jong Lelies Holland BV die de aandacht trok en vier inzendingen in de hoogste regionen zag eindigen met een gedeelde eerste plaats voor Yale en Yellow Diamond. Bij de overige typen werd De Jong met de Longiflorum White Sea (9.27) eveneens eerste. BloembollenVisie is het toonaangevende, 14-daagse vakblad voor de bloembollen- en vasteplantensector. REDACTIE: Wim Ciggaar (hoofdredacteur), Arie Dwarswaard, Monique Ooms, Jeannet Pennings, Gerrit Wildenbeest en Lilian Braakman (vakredacteuren). FOTOGRAFIE: René Faas.VORMGEVING: Prepress BloembollenVisie. UITGEVERS: KAVB en CNB (U.A.). REDACTIE-ADRES: Heereweg 347, 2161 CA Lisse, Postbus 31, 2160 AA Lisse, tel. 0252-431130, fax 0252-431127, e-mail: info@bloembollenvisie.nl. Internet: www.bloembollenvisie.nl. Tel. kantoor A. Dwarswaard: 0252-536 966. ABONNEMEN- TEN: (excl. 6% BTW): Nederland 255,-- per jaar, Europa 275,-- per jaar, buiten Europa 305,-- per jaar. Aanmelden bij John Meijer, tel. 0252-431173, fax 0252-431126. Meer info over abonnementen op www.bloembollenvisie.nl. ADVERTENTIES: Bureau Van Vliet BV, Postbus 20, 2040 AA Zandvoort, tel. 023-5714745, e-mail: zandvoort@bureauvanvliet.com. VERANTWOORDELIJK- HEID: De redactie werkt op basis van een redactiestatuut. Aan alle artikelen en rubrieken wordt de meest mogelijke zorg besteed. Uitgevers, redactie en medewerkers aanvaarden echter geen enkele aansprakelijkheid voor mogelijke gevolgen die direct en/of indirect kunnen voortvloeien uit de inhoud van artikelen en/of advertenties. De redactie houdt zich het recht voor om ingezonden brieven en mededelingen niet te plaatsen dan wel te wijzigen of in te korten. Overname van artikelen is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van de uitgever. NIEUWSBRIEF: BloembollenVisie verzorgt ook een dagelijkse nieuwsrubriek op internet (www.bloembollenvisie.nl). Niets is heilig Is dan niets meer heilig? Onze triple A bank van Coöperatieve origine, de grote en brave bank met de nog bravere en saaiere roerganger blijkt nu ineens de grootste stouterd in de LIBOR-affaire. Alhoewel ineens, het was al een jaartje bekend dat het goed fout zat, maar het moment van schikken en aftreden van de roerganger kwam wellicht nu beter uit. Maar toch denk je: Is niets meer heilig? Door welke vrienden word ik afgeluisterd, wie tapt mijn telefoons af en leest mijn mail mee? En binnen al die omvallende heilige huisjes kondigt CNB aan, na de komende versie te gaan stoppen met de CNB Midwinterflora. Van een geheel andere orde natuurlijk, maar na bijna 30 jaar niet iets waar je makkelijk overheen stapt. Althans wij niet. Maar wij vinden dan ook niet dat er een heilig huisje omvalt, we veranderen met de productpromotie ook niet van koers, we zetten alleen andere middelen in. De algemene CNB Midwinterflora aan het begin van het kalenderjaar was en is altijd een pracht om te zien, een show om trots op te zijn. Maar we merken ook dat de vakmensen steeds meer gerichte informatie, promotie en producten willen. Goed richten kun je niet in de eerste week van januari, daarvoor heb je veel meer momenten in een jaar nodig. Zo was er vorige week de lelieweek bij CNB. Een mooi voorbeeld van hoe we het willen. Een op een productgroep gerichte activiteit, waar iedereen die actief is in die productgroep zijn of haar hart op kan halen en de ogen uit kan kijken. We zetten daarmee geen trend, we volgen de wensen van de klant. En in tijden dat je voorzichtig met je middelen om moet gaan is het ook prettig te constateren dat je aardig wat productshows kunt organiseren voor het geld dat we anders aan effectief tweeënhalve dag CNB Midwinterflora uitgeven. Kortom, het mes snijdt aan meerdere kanten. Maar eerst gaan we in januari 2014 nog een keer knallen met een CNB Midwinterflora en daarna naadloos over naar productshows. Wouter Willems 15 november 2013 VISIE 11
VISIE Belangrijk dat jon Als het waar is dat jongeren niet warm lopen voor bestuurswerk, is Jan Enthoven (31) een uitzondering. Hij is niet alleen bestuurslid van Tuinbouw Jongeren Westland, maar ook penningmeester en portefeuillehouder Tuinbouw in het dagelijks bestuur van het Nederlands Agrarisch Jongeren Kontact (NAJK). Het is belangrijk dat jongeren hun stem laten horen, zegt de jonge pioenenkweker uit s Gravenzande. JAN ENTHOVEN, PORTEFEUILLEHOUDER TUINBOUW NAJK Tekst: Gerrit Wildenbeest Foto s: René Faas We spreken Jan Enthoven in een gestolen namiddaguurtje op het tomatenbedrijf van zijn ouders, dat naast zijn eigen pioenenkwekerij ligt. Ogenschijnlijk de rust zelve, kan het niet anders of de jonge Westlandse ondernemer moet een druk bezet man zijn, ook deze dag. Na het interview moet hij als de wiedeweerga naar Utrecht voor een evaluatiebespreking van de onlangs gemaakte studiereis naar Kenia, de volgende dag gaat hij als lid van het dagelijks bestuur van het NAJK op bezoek bij staatsecretaris Sharon Dijksma, waar ondermeer de Jonge Landbouwersregeling op de agenda staat. Het NAJK heeft ongeveer 8.000 leden en is actief in de belangenbehartiging op zowel lokaal, provinciaal, landelijk als op Europees niveau. Ik ben toch wel een dag per week bezig met bestuurswerk, zegt Jan. En dat terwijl hij zes jaar geleden een eigen bedrijf is gestart. De eerste drie jaar waren tomaten de hoofdteelt, drie jaar geleden is hij overgeschakeld op pioenen. Gebruikmakend van het bestaande glasbestand van circa 14.000 vierkante meter kan hij vóór de zomerse aanvoerpiek al met zijn pioenen op de markt zijn. Daarnaast experimenteert hij met een grootschalige praktijkproef op potten/kisten voor nog vroegere productie. Naast NAJK-bestuurslid zit je in het bestuur van Tuinbouw Jongeren Westland. Hoe ben je daar ingerold en wat is dat voor club? Tuinbouw Jongeren Westland (TJW) telt zo n 350 leden en komt voort uit wat vroeger de jongerenafdeling van de WLTO was. Op een bepaald moment is de keuze gemaakt voor aansluiting bij het NAJK; het is dus een regionale AJK-afdeling. We zijn op tuinbouwgebied samen met Tuinbouwjongeren Oostland een van de grootste tuinbouwafdelingen van het NAJK. Dat ook omdat we een soort businessclub zijn die open staat voor alle jongeren tot 35 jaar die wat met tuinbouw hebben. We zijn nu bezig een soortgelijke club op te richten in de regio Aalsmeer. Twee jaar geleden kwam ik in het bestuur van TJW. Van daaruit werd ik nieuwsgierig naar wat er met het geld dat we afdroegen aan de landelijke NAJK werd gedaan. Van het een kwam het ander: het NAJK zocht nog iemand voor de vacante portefeuille tuinbouw. Behalve 12 VISIE 15 november 2013
geren stem laten horen de tuinbouw, vervul ik binnen het bestuur ook de functie van penningmeester. Het NAJK draagt het stempel dat het vooral de belangen behartigt van de veehouderij- en de akkerbouwsector. De voorzitters komen ook steevast uit deze hoek. Onze huidige voorzitter John Hilhorst heeft zeker veel oog voor de belangen van de tuinbouw. Maar het klopt wel dat de veehouderij en de akkerbouw vaak de boventoon voeren. Datzelfde geldt overigens voor LTO. Deze sectoren zijn gewoon actiever betrokken bij de belangenbehartiging. Enerzijds heeft dat te maken met het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid, dat ondernemers in deze sectoren meer raakt dan de tuinbouwsector. Ik denk ook dat bij de tuinbouw de belangen soms wat verder uit elkaar liggen. Neem de energie, de een heeft graag zo laag mogelijke energieprijzen; maar als je geïnvesteerd hebt in een wkk-installatie komt een hogere (elektra)prijs goed van pas. Dan wordt gezamenlijke optrekken lastig. Ook in de bloembollensector lijkt het steeds moeilijker te worden om jongeren te winnen voor bestuurswerk. Hoe komt dat? Het is mijn ervaring bij Tuinbouw Jongeren Westland, dat jongeren tussen 16-21 jaar vooral geïnteresseerd zijn in informatieavonden en gezelligheid. Later gaan andere dingen spelen, dan neemt de belangstelling toe voor allerlei problemen waarmee je als jongere ondernemer te maken krijgt. Maar niet iedereen zal dat omzetten in bestuurswerk. Dat kost veel tijd, het resultaat dat je bereikt is vaak weinig zichtbaar en is lastig aan je achterban uit te leggen. Wat zijn de onderwerpen waarmee jij je als tuinbouwvertegenwoordiger in het NAJK-bestuur bemoeit? We zijn als bestuur gezamenlijk verantwoordelijk voor de totale belangenbehartiging. Ik vind het heel belangrijk om over elk onderwerp mijn stem te laten horen. Daarnaast probeer ik specifieke tuinbouwonderwerpen die ik bijvoorbeeld hoor bij LTO Glaskracht te verbinden met de belangenbehartiging van het NAJK. En er zijn natuurlijk ook onderwerpen die alle agrarische jongeren aangaan, zoals de top up regeling voor jonge boeren en tuinders binnen het GLB en de Jonge Landbouwersregeling. Wat houden die regelingen in? De top up regeling houdt in dat elk EU-land 2 procent van het toebedeelde GLB-budget (ca.750 miljoen euro) verplicht afroomt om jonge boeren en tuinders in de eerste vijf jaar na de overname tot hun veertigste jaar een extra financieel steuntje in de rug te geven. Vooral Joris Baecke, tot voor kort NAJK bestuurslid en tevens voorzitter van de Europese agrarische jongerenorganisatie CEJA (Consceil Européen des jeunes Agriculteurs - onlangs afgelost door de Italiaan Matteo Bartolini - g.w.) heeft zich ingezet voor de regeling. De Jonge Landbouwersregeling is een onderdeel van het GLB en wordt tot 2015 uitgevoerd onder regie van het ministerie van Economische Zaken. Doel is het investeringsklimaat voor jonge boeren en tuinders te verbeteren (criteria: jonger dan 40 jaar, minder dan drie jaar geleden een bedrijf overgenomen. In 2013 heeft EZ 5,3 miljoen euro beschikbaar voor deze regeling. De subsidiabele kosten zijn minimaal 20.000 en maximaal 80.000. De maximale subsidie is 25% van de subsidiabele kosten). Het is een hele succesvolle regeling, die innovaties en duurzaamheid stimuleert. In het nieuwe GLB dat vanaf 2015 ingaat wordt die investeringssteun onderdeel van het Plattelandsontwikkelings Programma (POP3) dat op provinciaal niveau wordt uitgevoerd. Als NAJK willen we dat de provincies de Jonge Landbouwersregeling niet alleen in stand houden, maar daarvoor ook voldoende budget reserveren, zodat wij ook in de toekomst kunnen bijdragen aan duurzame en innovatieve ontwikkelingen in de agrarische sector. Wij gaan voor een aparte regeling voor jongeren, omdat we anders moeten concurreren met oudere boeren en tuinders. Ook met dit soort regelingen blijft bedrijfsovername zeker in de tuinbouw lastig. Hoe staat het met initiatieven als boer zoekt boer die het NAJK gelanceerd heeft om bedrijfsovername te vergemakkelijken? De gemiddelde boer of tuinder is 58 jaar. Dat is best zorgwekkend. Door de schaalvergroting zijn bedrijven steeds lastiger over te nemen; banken hebben dat in het verleden ook te gemakkelijk gefinancierd op basis van verwachtingen. In de tuinbouw is een extra probleem, dat kassen als onderpand tegenwoordig minder waard zijn dan bijvoorbeeld grond, omdat je er weinig anders mee kunt. Bij het project boer zoekt boer en tuinder zoekt tuinder is het idee om agrariërs zonder opvolger in contact te brengen met jongeren die graag een eigen bedrijf willen beginnen. Boer zoekt boer kent nu een poule van 55 belangstellende jongeren en 15-20 oudere boeren. De animo van oudere boeren is vooralsnog kleiner omdat er bij hen veel aspecten mee spelen. Stop je of draag je over, dat heeft allerlei fiscale en andere consequenties. Het is echt een project in ontwikkeling. In de tuinbouw is het koppelen van ondernemers nu nog regionaal, het doel is dit landelijk te gaan organiseren, zodat er meer aanmeldingen komen. Er is al een lijst van ouderen en jongeren die samen willen denken over de toekomst. Er zijn ook andere financieringsmogelijkheden zoals crowdfunding, maar dan stuit je op het probleem van de lage rendementen. Het NAJK heeft zich veel vroeger dan LTO sterk gemaakt voor maatschappelijk verantwoord ondernemen. Hoe zie jij dat bijvoorbeeld in het kader van het soms negatieve imago van de tuinbouw? Maatschappelijk verantwoord ondernemen kan alleen als je economisch verantwoord kunt ondernemen. Ons imago bij de burger is helemaal niet zo negatief, alleen komen we vaak negatief in het nieuws door excessen. Een goed initiatief zijn de bijeenkomsten die NAJK en YFM (Youth Food Movement) organiseren onder de noemer Eetcafé, gefinancierd door EZ en de EU. Boeren, burgers en beleidmakers discussiëren daar over allerlei onderwerpen zoals streekproducten, gezond voedsel of de stadslandbouw. Speciaal de tuinbouw moet veel meer doen aan bewustwording bij de burgers over hoe gezond wij produceren en hoe belangrijk wij zijn voor de economie. Misschien moeten we daarvoor veel meer dan tot nu toe de samenwerking zoeken met bijvoorbeeld zorg- en welzijnsorganisaties. 15 november 2013 VISIE 13
HOVENIERS Kweker mag tuinbranche a Een tuin hoeft er niet altijd superstrak bij te liggen, vindt tuinen landschapsontwerper Andrew van Egmond. Laat die planten nu eens een tijdje hun gang gaan, en kijk wat er dan ontstaat: sowieso een losse, meer natuurlijke sfeer. En in die sfeer passen bloembollen uitstekend. Daar werkt Andrew dan ook graag mee. Ik zie veel kansen in de markt, met name voor verwilderingsbollen. Tekst: Monique Ooms Foto: René Faas Als hij in Nederland geboren zou zijn, zou hij André heten. Maar, Andrew van Egmond (36) werd geboren in de korte periode dat zijn ouders met hun gezin in Canada woonden. Mijn vader was daar een chrysantenkwekerij begonnen. Het pakte allemaal anders uit dan mijn ouders hadden verwacht, en na drie jaar zijn we terugverhuisd naar Nederland. Ik was toen 2 jaar oud. Mijn vader ging aan het werk bij zijn broers, de eigenaren van Potgrond Van Egmond. Zo kwam het dat Andrew alsnog opgroeide in het Nederlandse Rijnsburg, in een wereld van bollenen bloemenkwekers. Ik heb heel wat uren bij kwekers gewerkt: bollenpellen, planten, rooien van alles heb ik gedaan. Dat hoorde erbij als je in de streek woonde. De tuinbouwschool leek dan ook een voor de hand liggende keuze. Ik was altijd met plantjes bezig, zelfs in het aquarium dat wij thuis hadden, was ik alleen op het groen gefocust, de vissen interesseerden mij niet zo. Tijdens zijn opleiding kluste hij wat bij in het tuinonderhoud en zo ontdekte hij zijn belangstelling voor het hoveniersvak. Ik ben eerst de MBO-hoveniersopleiding gaan doen en daarna de HBO-opleiding Tuin- en Landschapsinrichting aan de HAL in Velp. Ik heb het heel rustig opgebouwd. Daarna twijfelde ik nog of ik de Academie voor Bouwkunst zou gaan doen, maar ik wilde eigenlijk gewoon aan de slag. EIGEN STIJL Hij vond een baan bij Okra, het landschapsarchitectenbureau waar hij stage liep en tien jaar met plezier werkte. Zo n zes jaar geleden begon hij in deeltijd voor zichzelf te werken. Bij Okra lag het accent op de openbare ruimte en stedelijke inrichting, maar ik vind het ook leuk om tuinen te ontwerpen voor particulieren. Okra vond het prima dat ik dat ernaast ging doen. Sinds oktober 2012 werkt hij volledig zelfstandig, vanuit zijn kantoor in Amsterdam. Het werk komt binnen via zijn netwerk: bevriende ontwerpers, architecten, hoveniersbedrijven, samenwerkingspartners en bestaande klanten. Langzamerhand ontwikkelde hij een eigen stijl, visie en concept. Ik ben gefascineerd door natuurlijke beplanting: helmgras hoort in een duinomgeving, weideachtige grassen in een polderlandschap en heide op de zandgrond. Door de juiste plant op de juiste plek te zetten, maak je het plaatje kloppend, dat maakt het eindresultaat sterker. De mens wordt nogal eens verweten dat hij de wereld verpest, maar daar is Andrew het niet helemaal met eens. De mens maakt ook veel mooie dingen. Als ik met het voorstel kom om bloembollen te gebruiken in de tuin en wat voorbeelden laat zien, reageren klanten altijd enthousiast Andrew is er een voorstander van om de tuin spontaan te laten groeien. Het hoeft allemaal niet zo strak. Laat je maar eens verrassen door wat er spontaan opkomt of juist verdwijnt. Experimenteer, kijk wat er gebeurt. Door de natuur de ruimte te geven, krijg je allerlei veranderingen in je tuin die heel mooi kunnen uitpakken. Zie de tuin meer als een organisch geheel dat altijd in beweging is. De tuin ziet hij als een plek van verstilling. Daar ben je even uit de hectiek van de samenleving, alle externe impulsen en de stress van het werk vallen weg. In de tuin kom je tot rust en kun je je dag verwerken. En natuurlijk is het ook een plek om samen te komen met vrienden en familie. De tendens dat tuinen steeds meer versteend raken, is al op zijn retour, weet Andrew. Uit onderzoek blijkt steeds weer hoe belangrijk groen is voor ons welzijn. Ook architecten raken daarvan steeds meer doordrongen. Ik probeer mijn opdrachtgevers in deze ontwikkeling mee te nemen en ze duidelijk te maken dat een groene tuin niet per se heel veel onderhoud vraagt. Je moet het alleen slim aanpakken en er wat los mee omgaan. Accepteren dat planten een beetje kunnen gaan verwilderen. Ik zie in mijn klantenbestand dat mensen steeds meer waardering krijgen voor de natuur. In navolging van de mode- en designwereld, zie je ook in het tuinontwerp dat er een soort nieuwe romantiek ontstaat. Er is weer waardering voor het ambachtelijke, voor authenticiteit, kwaliteit, aaibaarheid en kleinschaligheid. Ook de kleuren komen weer terug: niet alleen pastels, maar ook felle kleuren. En producten met een verhaal trekken de aandacht. Die tendens trekt ook door naar het tuinontwerp. NIEUWE WERELD Bij zijn tuinontwerpen neemt Andrew de omgeving altijd als uitgangspunt. De natuurlijke vegetatie van de omgeving is de basis voor mijn ontwerp. Zo werk ik in een polderachtige omgeving met lange lijnen die op het polderlandschap aansluiten. Ter inspiratie duikt hij in tuinboeken van onder andere tuingoeroe Piet Oudolf en gaat hij overal op zoek naar referentiebeelden. Verder volg ik de ontwikkelingen op het gebied van architectuur, lees ik blogs van trendwatchers zoals Lidewij Edelkoort die vanuit een maatschappelijke analyse redeneert. Wat wereldwijd speelt, heeft uiteindelijk altijd een effect op hoe wij leven en hoe we onze leefomgeving willen inrichten. Hij noemt de ontwikkeling van het 3D-printen waarbij complete meubelstukken uit een 3D-printer rollen als fascinerend voorbeeld. Er ontstaat een nieuwe business, een nieuwe wereld, waarop we allemaal moeten inspelen. Dat heeft ook effect op de tuin, op hoe we aankijken tegen duurzaamheid, hoe we omgaan met water. Je ziet steeds meer groene daken, zonnepanelen en diverse manieren van wateropvang. Andrew werkt vaak en graag met bloembollen. Vooral met verwilderingsbollen omdat die onderhoudsvrij zijn. Ze sterven af en je kunt er weer andere beplanting overheen laten 14 BLOEMBOLLENVISIE 15 november 2013
ctiever adviseren Andrew van Egmond: Er valt nog veel meer uit de markt te halen groeien. Bloembollen laten zich ook uitstekend combineren met vaste planten en siergrassen. Samen zorgen ze voor een prachtig silhouet, zelfs als de bloembollen net zijn uitgebloeid. De ontwerper schuimt graag het internet af op zoek naar leuke en goede sites waar bloembollen worden verkocht. Geliefd zijn de sites van Van Tubergen en Rita van der Zalm. Als ik met het voorstel kom om bloembollen te gebruiken in de tuin en wat voorbeelden laat zien, reageren klanten altijd enthousiast. Er zitten ook geweldige dingen bij, denk bijvoorbeeld aan allium. Ik ben nu op zoek naar soorten met een wat meer sprietig blad, zoals crocosmia, wilde gladiolen en verwilderingstulpen. Met bloembollen-op-pot werkt hij niet zo vaak. Maar ik stel me zo voor dat het wel prachtig kan zijn, zo n grote bak voor met allerlei tulpen bijvoorbeeld. Dat past heel goed in het romantische beeld dat nu zo populair is. LEREN Als de tussenhandel niet de bollen verkoopt die hij zoekt, wendt Andrew zich direct tot de kweker. Kwekers beschikken over veel kennis van het product en dat vind ik heel waardevol. Ik zou het heel leuk vinden om vaker met kwekers in contact te komen, van hen te leren, goede suggesties te krijgen voor het gebruik van bepaalde soorten. Zij weten natuurlijk als geen ander op welke plek welk soort het beste gedijt. In die adviesrol zouden kwekers wat mij betreft best wel wat actiever mogen zijn. Van dat onderling contact met andere schakels in de keten leer je alleen maar. Ik denk overigens dat tuincentra dat ook interessant zouden vinden. Er valt nog veel meer uit de markt te halen. Als je aan tuincentra meer exclusieve soorten levert die ook geschikt zijn voor verwildering, kun je daar best wat meer voor vragen. Kom dan ook nog eens met een mooi verhaal achter het product, en je hebt direct de interesse van de consument. Daarnaast blijft er ongetwijfeld een markt voor de massa, weet Andrew. Maar het een hoeft het andere niet uit te sluiten. Andrew wil zich blijven ontwikkelen in zijn vak, liefst ook internationaal zijn vleugels uitslaan. Elk landschap heeft zijn eigen karakter. Dat kun je versterken door middel van je ontwerp; dat zou ik wel over de hele wereld willen doen. Ik wil blijven experimenteren, steeds inspelen op veranderingen in de samenleving. Dat houdt me creatief en alert. 15 november 2013 BLOEMBOLLENVISIE 15
VASTE PLANTEN De manier van handelen is v Een soort dat er ruim zeven jaar over doet om te kunnen vermeerderen, daar kiezen maar weinig vasteplantenkwekers voor. Johan van Noort (45) heeft die keuze in 2000 wel gemaakt en heeft nu zo n 700 cultivars Hepatica. Daarnaast kweekt hij nog veel meer Helleborus. Postorders nemen het grootste deel van zijn sortiment af. Ook kunnen particulieren tegenwoordig zelf een nieuwe Hepatica een naam geven. Vernieuwend bezig zijn is een term die goed bij Van Noort past en dat met zo n tijdrovende plant. Tekst: Lilian Braakman Foto s: René Faas Johan van Noort rolde er eigenlijk zomaar in. Om wat bij te verdienen werkte Johan bij een oom die een eigen bedrijf was gestart. Die ging overal naartoe om planten te halen. Op een gegeven moment settelde zijn oom zich aan de Noordermaatweg in Heemskerk. Toen kwam Johan van Noort in beeld om, zoals hij het zelf noemt, spelenderwijs mee te werken door kistjes aan te geven en trekker te rijden. Later volgde hij de lagere en middelbare Tuinbouwschool. Helaas is zijn oom er niet meer, maar Van Noort blijft praten over wij. Een goede raad die Van Noort van hem heeft meegekregen is: Als het voor je voeten ligt moet je het zien en oprapen. Zoeken kost te veel tijd. Dat is de werkwijze die Johan hanteert op kwekerij L.A. van Noort jr. Daarbij heeft hij het hele jaar door hulp van een Poolse werknemer. TIJDROVEND De kwekerij telt nu zo n zes hectare. Daarvan is twee hectare grasland, een deel schuur en tweeduizend m 2 glas voor het vermeerdering en selecteren. Zo n 2,5 hectare is grond voor de vaste planten. De soorten die Van Noort teelt zijn Helleborus, Iris germanica en lavendel. Daarbij heeft Van Noort een groot assortiment Hepatica Nobilis Japonica. In 2000 zijn we begonnen met Hepatica. Die selecteren we zelf. Het zijn meer toevalstreffers dan dat we gericht proberen nieuwe kleuren te ontwikkelen. De goede halen we eruit en daar gaan we mee verder. Op het moment hebben we meer dan zevenhonderd cultivars staan. Elk jaar hebben we wel nieuwe cultivars. Het duurt namelijk zo n zeven jaar voordat er een goede plant is waarvan je kan stekken. Daarna duurt het weer twee à drie jaar voordat je dezelfde plant opnieuw kunt stekken. Een tijdrovende klus waar heel wat jaartjes werk in gaan zitten. Nog veel langer is Van Noort actief met Helleborus. We telen deze al ruim dertig jaar. Intussen hebben we 2.200 nummers gescheurd en opgepot in de kas staan. VERKOOP Wanneer je zo n groot assortiment teelt, moet er ook wat verkocht worden. De bemiddeling loopt via CNB en Compass Plants. Het gros wordt verkocht via postorders wat zo rond september begint. Tot aan Sinterkaas hebben we het daarmee druk. Bestellingen moeten namelijk binnen 24 uur klaar staan. Als er minder bestellingen voor postorders binnen komen, verkopen we nog veel aan export. Later in het voorjaar verkopen we nog wel eens wat aan overpotters. GIFTSET Tijdens de groei worden de planten goed in de gaten gehouden. Zo worden selecties van Hepatica met een snelle vermeerderingsfactor gekweekt voor de groothandel. Cultivars die dit niet hebben houdt Van Noort in stand met zeker twee moederplanten per cultivar. Deze 16 BLOEMBOLLENVISIE 15 november 2013
randerd planten verkopen we aan particulieren. Op afspraak kunnen de planten worden bekeken maar deze staan ook allemaal op onze website (http://www.hepaticavannoort.com/). Via de website kunnen particulieren de prijs opvragen en ook een naam geven aan nieuwe Hepaticacultivars. De plant kan dan worden verzonden in een giftset met certificaat van de naam en een verzorgingsplan. De naam passen we dan ook aan op de website. Dat er soms ook klanten komen kijken vindt Van Noort alleen maar positief. Je hoort dan wat ze van de planten vinden. Er zijn altijd wel kleuren of bloemvormen die een klant graag ziet. Dan houd je er tijdens het selecteren toch rekening mee. SAMENWERKEN Een mooie ruimte om klanten te ontvangen heeft Van Noort zeker op zijn bedrijf. Hij verhuurt namelijk een deel van zijn schuur aan RoFo-hoveniers. Onze ruimte ziet er goed uit, ook om foto s te maken voor de website. Klanten kunnen rustig zitten en goed kijken naar de planten. Als het voor je voeten ligt moet je het zien en oprapen. Zoeken kost te veel tijd Zo hebben we een hele kijktuin vol met ons hele sortiment. Daar kun je alleen komen via de kas waardoor iedereen ook langs de planten loopt. Van Noort heeft er duidelijk over nagedacht en zoekt veelal samenwerking met andere partners. Zo worden de foto s gemaakt door fotostudio F-Action. Een groot aantal foto s op de website en de giftset zijn eveneens door hen geproduceerd. Op deze manier probeert Van Noort innovatief bezig te blijven en alle markten te bedienen. Wel blijft postorder altijd het grootste afzetkanaal met een streepje voor. Van Noort: We doen onze handel al bijna veertig jaar zo naar tevredenheid. Dan blijf je zo doorgaan. Wel merk ik dat de manier van handelen is veranderd. Vroeger wist je wat je moest telen. Tegenwoordig wordt er gevraagd welke nieuwe cultivars je hebt. Johan van Noort: Het duurt zo n zeven jaar voordat je kunt stekken van een nieuwe cultivar met gesteentemeel de weerbaarheid van de grond te verbeteren. De eerste resultaten zien er goed uit. De ziektedruk is nu al lager. Iets wat erg prettig is als een soort er zeven jaar over doet om te vermeerderen. Duidelijk is dat Van Noort graag bezig is tussen de vaste planten en goed om zich heen kijkt naar veranderingen. Bang om iets te proberen is hij niet. Zijn idee om planten een eigen naam te geven in combinatie met de giftset moet zichzelf nog bewijzen, maar: Niet geschoten is altijd mis. Naast samenwerkingsverbanden is Van Noort altijd op zoek naar verbeteringen. Zo heeft hij afgelopen jaar de cursus Natuurlijk leven, natuurlijk telen bezocht. We proberen door het maken van eigen compost in combinatie 15 november 2013 BLOEMBOLLENVISIE 17
VAKVENSTER Over bijzonder gesproken Foto: René Faas Tekst: Monique Ooms Bloembollenkwekerij en -broeierij Van den Berg Hytuna uit Breezand teelt zo n tien verschillende soorten gewassen, waaronder het bijzondere bolgewas Acidanthera, familie van de gladiool. Dit bolgewas blijkt in meer dan een opzicht bijzonder: van alle gewassen die dit seizoen gerooid moesten worden, was dit de enige die op tijd uit de grond kwam. Het fraaie bolgewas liet zich op geen enkele manier afleiden door de afwijkende temperaturen: het rooien kon keurig volgens schema plaatsvinden. De oogst ziet er zo op het eerste gezicht prima uit, vertellen de broers Ruud en René van den Berg. Acidanthera vindt wereldwijd zijn weg naar tal van tuinliefhebbers: dat wordt komend seizoen weer bijzonder genieten
VAKVROUWEN Jammer dat vrouwen zo we Op de trekker zul je haar niet vinden, maar een vakvrouw is Nel Kreuk (63) zeker. Samen met haar man en zoon bestiert ze de tulpenkwekerij en -broeierij Maatschap Kreuk in Andijk. De onderneemster kan zich helemaal uitleven op kantoor, maar loopt ook net zo lief in de kas of in de schuur. Ook vergaderingen, bijeenkomsten of excursies laat ze niet graag aan zich voorbij gaan. Het vergroot je betrokkenheid. Tekst: Jeannet Pennings Foto: René Faas Op jonge leeftijd is Nel Kreuk vastbesloten: zij zal geen tuinder trouwen. Dat ze jaren later als vakvrouw in BloembollenVisie zou staan, had ze destijds dan ook niet verwacht. Het loopt zoals het loopt, lacht Nel, dik tevreden met haar leven dat zich voor een groot deel afspeelt op en rond de tulpenkwekerij. Zo komt haar achtergrond toch goed van pas. STOPPEN MET WERKEN Nel Kreuk groeit op in Lutjebroek waar haar vader een klein familiebedrijf heeft met tulpen en groenten. De charme van het vak ziet de onderneemster op dat moment nog niet, tot dat ze op een dag dorpsgenoot Koos Kreuk tegen het lijf loopt, een ondernemer die samen met zijn broers een bloembollenkwekerij annex broeierij runt. Dat laatste neemt Nel dan maar voor lief, zij heeft haar eigen baan. Ik heb op de Mulo gezeten en een praktijkopleiding boekhouding gedaan. Ik werkte met plezier bij de AMRO Bank in Hoorn, tot dat er kinderen kwamen. Dan stop je met werken, dat was vroeger nu eenmaal zo. En als je thuis zit, help je in drukke tijden mee op de kwekerij. Tussen de bedrijven door nam ik de administratie voor mijn rekening. Veel ondernemers zien dat als een verplichting, ik vind het echt leuk om te doen. Je hebt wel met veel regels te maken, maar dat hoort er nu eenmaal bij. Het kantoorwerk is echt aan mij besteed. Ook op de werkvloer doet Nel niet onder voor de mannen. Dat geldt vooral voor de periode vanaf 1994. In dat jaar zijn Koos en ik voor onszelf verder gegaan. Onze oudste zoon Niels zat op de HAS en wij wilden hem de ruimte kunnen bieden voor eventueel bedrijfsopvolging. In mei hadden we die beslissing genomen en op 1 januari bloeiden onze eerste tulpen in de kas. Daarvoor hebben we een nieuw onderkomen laten bouwen aan de Kadijkweg in Andijk, inmiddels onderdeel geworden van het glastuinbouwgebied Het Grootslag. Het is altijd leuk en ontzettend leerzaam om bij andere bedrijven te kijken De tulpenteelt was volgens de onderneemster een logische zet. Je moet doen waar je goed in bent. We hebben ook irissen geteeld voor de bloem, maar dat leverde tekort op. Bovendien hadden we onze handen vol aan de tulpen. De broeierij loopt van december tot mei en dankzij de bollenteelt, begin je in april alweer met het selectiewerk. De zomer staat in het teken van rooien en in deze tijd van het jaar zijn we druk met planten. Juni en september zijn de rustige maanden en dat biedt mooi ruimte voor onder andere machineonderhoud. SAMEN OPBOUWEN Anno 2013 is Nel samen met haar man en zoon verantwoordelijk voor maar liefst 19 hectare bollenteelt waarmee jaarlijks 10 miljoen tulpen gebroeid worden. Je rolt er gewoon in, verklaart de vakvrouw, die gaandeweg ontdekte hoe leuk het is. Vooral de afwisseling tussen kwekerij en broeierij. Ik zou namelijk niet het hele jaar willen tulpen trekken. Juist de combinatie met het buitenwerk is zó leuk, en natuurlijk het ondernemerschap. Dingen regelen heb ik altijd leuk gevonden. Plezier is voor de onderneemster heel belangrijk. Als je dat niet hebt, is werken echt een straf. Dat is voor mij ondenkbaar. Ik heb mijn draai gevonden, vandaar dat het een hele bewuste keuze was om met z n tweeën verder te gaan. Vanaf dat moment is het bedrijf echt van ons. Het is leuk om samen iets op te bouwen. Daar hebben onze drie zoons - Niels, Pieter en Gertjan - ook een belangrijk aandeel in. Zij hebben altijd meegeholpen. Maatschap Kreuk is een familiebedrijf waar vooruitgang de rode draad vormt. We proberen continue innovatief te zijn, onder andere op het gebied van energie. In 2011 zijn we overgestapt naar het broeien op drie lagen met behulp van LED-belichting. Momenteel zijn we cellen aan het bouwen waarbij een nieuwe droogtechniek gebruikt zal worden. Wij vinden het leuk om iedere keer weer een nieuwe uitdaging aan te gaan en hebben ons nooit door omstandigheden laten leiden. Over opvolging hebben we nooit ingezeten. Als Niels het niet zou doen, hadden we een mooi bedrijf om te verkopen. Na een aantal jaren als adviseur bij DLV Plant te hebben gewerkt, is Niels in 2005 alsnog in het bedrijf gestapt. Sindsdien zitten vader, moeder en zoon met z n drieën in maatschap. Dat gaat heel goed samen. Wij bespreken alles met elkaar en nemen gezamenlijk beslissingen. MEER BETROKKEN De verdeling van de taken is nooit een probleem geweest. Ik heb altijd gezegd dat ik niet op een trekker ga zitten. Dat vind ik niet leuk. Ook met het teelttechnische deel heb ik me nooit bemoeid. Ik hield me meer bezig met de productieprocessen, het kantoorwerk en het contact met de bloemenveiling. Ik handelde immers de telefoontjes al af. Soms werd er eerst naar Koos gevraagd, die vervolgens de mensen weer doorstuurde naar mij. Daar hebben we vooral om gelachen, ik heb het nooit als vervelend ervaren. De bloembollensector is nu eenmaal een mannenwereld, dat blijkt wel tijdens vergaderingen. Ik ga altijd mee, maar ben dan een van de weinige vrouwen. Er zijn wel meer vrouwen actief in de sector, maar meestal zijn ze niet zichtbaar. Dat vind ik jammer, vooral omdat ik zelf ervaar dat je meer betrokken bent. Op een vergadering of excursie hoor je veel. Bovendien is het altijd leuk en leerzaam om op andere bedrijven te kijken en collega-ondernemers te spreken. Drie jaar geleden zijn Nel en Koos naar het dorp verhuisd om plaats te maken voor hun 20 VISIE 15 november 2013