WaterSpaarders Lesprogramma voor groep 6, 7 en 8

WaterSpaarders Lesprogramma voor groep 6, 7 en 8

Samen energie besparen Gemiddeld douchen we in Nederland 9 minuten per dag. Als we dat terugbrengen naar 5 minuten, besparen we met z n allen heel veel warm water, dat wil zeggen heel veel energie. Met het lesprogramma WaterSpaarders gaan de leerlingen aan de slag met energie besparen. Zij doen dit door een concrete handeling: korter douchen, maximaal 5 minuten. Zij zetten met hun enthousiasme en creativiteit ook hun omgeving hiertoe aan. Zo ontwerpen ze bijvoorbeeld een etiket met een pakkende spreuk en tekening om hun familie aan te sporen tot korter douchen. WaterSpaarders zorgt ervoor dat leerlingen hun etiket op een echt doucheproduct ontvangen! Gedurende zes à acht weken houden leerlingen zich bezig met energie besparen en hoe je gedrag ten aanzien daarvan verandert. Uiteindelijk brengen ze een beweging op gang, waardoor heel veel mensen in Nederland miljoenen liters warm water en dus heel veel energie besparen. Doelgroep en doelstellingen Leerlingen van groep 6 t/m 8 leren met WaterSpaarders: wat de invloed is van warm water- en energiegebruik op het klimaat en de natuur; wat het belang is van bewust omgaan met energie en water; te reflecteren op hun eigen handelen; wat gedragsverandering is en hoe zij het gedrag van mensen om hun hen heen kunnen beïnvloeden; respectvol te luisteren naar anderen en elkaar feedback te geven; kennis om te zetten naar actie. WaterSpaarders: gebruikt gangbare werkvormen en sluit aan op de kerndoelen van het basisonderwijs, zoals Oriëntatie op jezelf en de wereld, en Nederlands; geeft uw school de mogelijkheid om zijn maatschappelijke betrokkenheid uit te dragen; zorgt voor positieve interactie met het gezin. Waaruit bestaat het lesprogramma WaterSpaarders? Deze handleiding met achtergrondinformatie, antwoorden, lessuggesties en verwijzingen naar andere informatiebronnen. De website www.waterspaarders.nl met informatie, filmpjes en opdrachten. Leerlingen kunnen hier hun eigen ontworpen flessen en meetresultaten terugzien en ideeën achterlaten en delen. Een Doeboekje met stickervel per leerling waarmee leerlingen zich op allerlei manieren bezighouden met energie besparen, met onder andere leuke puzzels, een quiz, weetjes, Spaarkaarten, ansichtkaarten, knutseltips, een prijsvraag en een stripverhaal van Donald Duck. U deelt de Doeboekjes uit na de gastles. Een gastles. Een stopwatch-app om douchetijden bij te houden en te leren wat de relatie is tussen korter douchen en het behoud van de natuur. De verbetermeter, een online tool om douchetijden in te vullen en te zien hoeveel energiebesparing korter douchen oplevert. Een doucheproduct per leerling, met een door de leerling zelf ontworpen uniek etiket om hun ouders op te roepen korter te douchen. De doucheproducten ontvangt u na de gastles, voordat u verder gaat met les 3. Een zandloper per leerling voor in de douche om te stimuleren door te gaan met korter douchen. U deelt deze zandlopers pas uit aan het einde van het lesprogramma in de laatste les. 2

Opbouw van het programma Het lesprogramma WaterSpaarders bestaat uit vier lessen die u in zes à acht weken geeft. Les 1 (1e week): Klimaatverandering en energiegebruik p. 4 Les 2 (2e week): Aan de slag: de gastles p. 9 Tussendoor (2e en 3e week): Doeboekjes p. 11 Les 3 (4e week): Meten is weten p. 12 Tussendoor (5e week): Gaat het goed? p. 14 Les 4 (6e week of later): Goed gedaan! p. 15 Elke les duurt circa één à twee uur. De gemiddelde voorbereidingstijd per les is ongeveer 10 minuten. Bij elke les is aangegeven waaruit de voorbereiding bestaat en welke materialen u nodig hebt. Inplannen van de gastles Bij uw inschrijving hebt u voorkeursdata kunnen aangeven waarop u de gastlesgever graag verwelkomt. Vanuit WaterSpaarders wordt contact met u gezocht om in overleg een geschikte datum en tijdstip vast te stellen. Daarbij probeert WaterSpaarders zo goed mogelijk tegemoet te komen aan uw voorkeursdata, maar het lukt niet altijd om op de gewenste tijd een gastlesgever te regelen. Contact buiten de school In elke les wordt een verbinding gemaakt tussen het geleerde op school en de toepassing thuis. Ook kunt u, via de site, in contact komen met andere leerkrachten die het programma volgen, kunt u nieuwtjes lezen en bijhouden hoe het met de wedstrijden gaat. Vragenlijst voorkennis impact van energie op klimaatverandering en natuur WaterSpaarders verzoekt u om de leerlingen online een vragenlijst in te laten vullen voordat u start met les 1. De vragenlijst is anoniem. In de vragenlijst beantwoorden de leerlingen vragen over hun kennis en houding ten opzichte van natuurbescherming, klimaatverandering en het gebruik van energie. De vragenlijst is ten behoeve van de meting van het effect van het lesprogramma. Aan het eind van het lesprogramma vraagt WaterSpaarders of u de leerlingen nogmaals een vragenlijst wilt laten invullen. U kunt de leerlingen de vragenlijst Wat weet jij? (1) in de klas laten invullen via www.waterspaarders.nl/handleiding. Wedstrijden U kunt met uw klas meedoen aan twee wedstrijden: 1. Het mooiste etiket Welk etiket is het mooist en het meest aansprekend? Selecteer met de klas in de vijfde week van het lesprogramma het mooiste en meest aansprekende etiket. Stuur deze in via de website en maak kans op een mooie prijs. Elke maand kiest WaterSpaarders één winnaar. Met het insturen van het mooiste etiket wordt het etiket op de site van Nudge geplaatst. De klas roept de omgeving op om te stemmen op dit etiket. De klas met de meeste stemmen aan het eind van het schooljaar wint een verzorgd schoolkamp naar een Stayokayvestiging. Kijk voor de wedstrijdvoorwaarden op de website. 2. Goed verbeterd! De Verbetermeter laat zien hoeveel de leerlingen met hun gezin besparen door korter te douchen. Belangrijk dus om die in te vullen. Door het invullen van de Verbetermeter doet de klas automatisch mee met de wedstrijd Goed verbeterd!. Voor de wedstrijd worden de gegevens van de 0-meting en de meetresultaten in week 2 meegenomen. De individuele gegevens van de leerlingen blijven anoniem. In mei 2015 maakt WaterSpaarders bekend welke klas het beste heeft verbeterd. De winnende klas wint een schoolkamp naar een Stayokayvestiging! Prijsvraag: De ultieme tip Voor individuele leerlingen is er een prijsvraag: De ultieme tip. Wat is jouw beste tip om zoveel mogelijk mensen aan te zetten tot energiebesparing door minder warm water te gebruiken? De leerlingen delen hun ultieme tip op het forum van www.waterspaarders.nl en verzamelen zoveel mogelijk likes. Deelnemers maken kans op een van de mooie WaterSpaarders-prijzenpakketten! Kijk voor meer informatie en de wedstrijdvoorwaarden op de website. 3

Week 1 Les 1 Klimaatverandering en energiegebruik Leerlingen denken na over klimaatverandering en de impact ervan op de natuur. Ze worden zich bewust van het verband tussen klimaatverandering en energie- of warmwatergebruik. Ze weten uiteindelijk dat ze met WaterSpaarders zelf iets kunnen doen om energie te besparen. Voorbereiding Brief Wereld Natuur Fonds (WNF) kopiëren voor alle leerlingen (zie p.6 van deze handleiding), klaarzetten op het digibord of uitprinten (zie www.waterspaarders.nl/handleiding) Digitale webwandelingen klaarzetten Doucheschema printen voor 0-meting voor alle leerlingen Materialen Kopieën of prints van de WNF-brief Digibord Computer(s) of laptop(s) (voor de leerlingen) Doucheschema s Opbouw les Kringgesprek n.a.v. brief Wereld Natuur Fonds Verdieping op het thema klimaatverandering Webwandeling en presentatie Opdracht voor thuis Stap voor stap Wat weten de leerlingen al? 1. Start met het peilen van de kennis van uw leerlingen over het onderwerp in een klassikaal gesprek. Wat weten ze over klimaatverandering? Kunnen ze manieren noemen om energie te besparen? Gaan ze (thuis) bewust met energie om? Weten ze dat je ook veel energie verbruikt door te douchen en in bad te gaan? Enzovoort. 2. Gebruik de brief van het Wereld Natuur Fonds (zie p.6), die u met de klas leest. Breng daarna de discussie op gang met vragen als: Wat vinden de leerlingen van de brief? Wat is de boodschap? Wat vraagt het WNF nu precies van de klas? Welke oplossingen kunnen de leerlingen bedenken? Energie besparen door korter douchen 3. Leg uit wat het doel is van WaterSpaarders. Met WaterSpaarders gaan de kinderen energie besparen door korter te douchen. Het gaat er daarbij om dat leerlingen dat niet alleen doen, maar ook hun ouders en broertjes en zusjes ertoe bewegen om minder warm water te gebruiken. De leerlingen krijgen gedurende het programma de instrumenten om thuis mee aan de slag te gaan. 4

Webwandelingen 4. Laat alle leerlingen binnen deze week in tweetallen een webwandeling maken. Bij een webwandeling bezoeken de leerlingen verschillende websites en bekijken ze filmpjes om vragen te beantwoorden. Er zijn vier webwandelingen, alle met een eigen thema. Ieder tweetal maakt één webwandeling. Zet de webwandelingen voor de leerlingen klaar. U vindt de webwandelingen via www.waterspaarders.nl/handleiding. De tweetallen beantwoorden de vragen van hun webwandeling door op internet te zoeken. U helpt waar nodig. Voor de webwandelingen hebben leerlingen ongeveer één uur nodig. De leerlingen werken na afloop hun antwoorden uit in een korte presentatie aan de groep, zodat de opgedane kennis gedeeld wordt met elkaar. U kunt een verdeling maken waardoor er niet meerdere keren dezelfde presentatie gemaakt wordt. Verdeel daarvoor de opdrachten die bij elke webwandeling horen: u geeft per tweetal bijvoorbeeld twee vragen die dit tweetal moet uitwerken. U plant de presentaties gedurende deze week en zorgt ervoor dat alle leerlingen aan de beurt komen. Antwoorden van de webwandelingen: zie p.7 en 8. Extra suggestie Laat kinderen samen een aantal begrippen bedenken, bijvoorbeeld aardolie, energiecentrale, wind, aardgas, waterkracht. Ze delen individueel de begrippen in naar goed voor het milieu en slecht voor het milieu. Ze bespreken met elkaar de begrippen waar ze het oneens over zijn en maken daarvan samen een Venn-diagram. Aanvullende informatie over het maken van Venndiagrammen vindt u op internet. Thuis 5. Geef de leerlingen als opdracht mee om het onderwerp thuis te bespreken. Wat weten ze thuis van klimaatverandering? Weten de ouders en broertjes/zusjes hoe lang ze douchen? Hebben ze enig idee hoeveel energie ze besparen door korter te douchen? In les 2 wordt gevraagd hierover te vertellen in de klas. 6. Geef de leerlingen een doucheschema mee naar huis (zie hieronder als afbeelding, via www.waterspaarders.nl/ handleiding te printen). Vraag de leerlingen thuis hun normale douchegedrag en dat van hun familie bij te houden en op te schrijven. Deze meting, de 0-meting, brengt de beginsituatie, het startpunt, in kaart. De tijden kunnen vergeleken worden met de tijden die de kinderen meten vanaf les 3. Als het goed is, maakt dit een verandering zichtbaar. Let erop dat de leerlingen hun doucheschema goed bewaren en weer mee terugnemen naar school op de dag van de gastles (les 2). De ingevulde gegevens nemen de leerlingen vanaf les 3 ook over in de Verbetermeter. De gegevens van de 0-meting vullen ze in bij Week 0 in de Verbetermeter. Tip Laat de leerlingen een portfolio aanmaken waarin ze hun doucheschema( s) en alle materialen van les 1 en de lessen erna verzamelen. Als de leerlingen de webwandelingen hebben gedaan en een presentatie hebben gemaakt, kunnen de resultaten bijvoorbeeld een start zijn van hun portfolio. 5

Wereld Natuur Fonds Driebergseweg 10 Postbus 7 3700 AA Zeist Tel: +31 30 693 7333 Fax: +31 30 691 2064 info@wnf.nl www.wnf.nl Beste jongens en meisjes, Zeist, september 2014 Mijn naam is Johan van de Gronden en ik ben directeur van het Wereld Natuur Fonds (WNF). Misschien kennen jullie het Wereld Natuur Fonds wel: ons doel is om de natuur te beschermen. Voor onszelf en voor alle dieren en planten die op aarde leven. De natuur beschermen is hard nodig. Het gaat namelijk niet goed met de aarde. Doordat wij te veel energie gebruiken, verandert het klimaat en hebben veel dieren en planten het extra moeilijk. Door de klimaatverandering smelt bijvoorbeeld het ijs op de Noordpool en wordt het voor de ijsbeer steeds moeilijker om te jagen. En door het warmer worden van het zeewater, verdwijnt steeds meer koraal. We merken de gevolgen natuurlijk ook in eigen land. Nederland ligt voor een groot deel beneden de zeespiegel en wij moeten ons goed voorbereiden op een mogelijke zeespiegelstijging. Ook planten en dieren moeten zich aanpassen aan nieuwe omstandigheden. Op zich is klimaatverandering niks nieuws. Over hele lange perioden verandert het klimaat altijd. Maar er is nu wel iets bijzonders aan de hand. Wij mensen verbruiken zoveel energie en we hebben daarvoor zoveel brandstoffen nodig, dat de opwarming van de aarde veel sneller gaat. En daar kunnen we met z n allen wat aan doen! Bespreek eens in de klas wat jullie eigenlijk al allemaal weten over klimaatverandering. En wat zouden jullie nog meer graag willen weten? Misschien hebben jullie ook ideeën over wat je samen kunt doen om klimaatverandering tegen te gaan? We zijn benieuwd naar jullie vragen en ideeën, want die zijn erg belangrijk. Veel succes! Met hartelijke groet, Johan van de Gronden, Directeur Wereld Natuur Fonds

Webwandelingen (stap 4) Antwoorden bij de opdrachten van de webwandelingen Webwandeling 1 Wat is klimaatverandering en wat merken mensen ervan? Webwandeling 2 Wat merken dieren van klimaatverandering? 1. Hoe ontstaat klimaatverandering? Door natuurlijke verschijnselen, zoals vulkanisme, brand en uitademen, komt er CO2 (= broeikasgas) vrij. Deze broeikasgassen vormen een deken om de aarde. Zonnestralen schijnen door de broeikasgassen heen. Door de groei van de bevolking worden er steeds meer fossiele brandstoffen gebruikt. De extra hoeveelheid CO2 in de atmosfeer kan niet door bossen worden opgenomen, ook omdat steeds meer bossen worden gekapt. De CO2-deken om de aarde wordt daardoor steeds dikker. Die dikkere deken houdt meer zonnewarmte vast waardoor het steeds warmer wordt op aarde. 2. Wat merken andere kinderen op andere plekken in de wereld van klimaatverandering? Tuvalu: het eiland verdwijnt in de zee. Brazilië: de bomen worden gekapt, dieren kunnen niet meer leven. Ethiopië: het wordt steeds droger, daardoor is er minder gras en water voor de dieren. Noordpool: het ijs van de iglo s smelt en de ijsbeer sterft uit omdat er geen ijs meer is om op te lopen. 3. Wat zijn de gevolgen van klimaatverandering in Nederland? Polders kunnen overstromen. Rivieren kunnen buiten hun oevers treden. Landbouw wordt aangetast door verzilting, dat wil zeggen dat het water in de grond zouter wordt. Ook heeft de landbouw last van extremer weer (wateroverlast, droogte en het mislukken van oogsten). Het aantal soorten dieren en planten neemt af. Er zijn meer sterftegevallen door temperatuurstijging. De kwaliteit van het zwemwater gaat achteruit door de groei van blauwalgen. 1. Wat verandert er voor de diersoorten in Nederland door de klimaatverandering? Door de temperatuurstijging wordt de leefomgeving van plant en dier bedreigd. Steeds meer nieuwe plant- en diersoorten komen naar Nederland. Dit is zorgwekkend omdat het sneller gaat dan verwacht en veel kwetsbare plant- en diersoorten deze snelheid niet kunnen bijhouden. 2. Wat merken de dieren op de Zuidpool van klimaatverandering? De zomers op de Zuidpool worden steeds warmer, vaak zelfs meer dan 10 graden Celsius. Voor pinguïns is dit veel te warm. Ook gaat het regenen op de Zuidpool, waardoor pinguïnnesten wegspoelen en het gevaarlijk is voor jonge pinguïns, omdat ze dan kwetsbaarder zijn. Veel jonge pinguïns gaan dood. 3. Waarom hebben ook het koraal en de onderwaterwereld last van klimaatverandering? Het koraal groeit niet meer aan en verbleekt. Dit komt door vervuiling, klimaatverandering, toename van de watertemperatuur en cyclonen. 4. Wat gebeurt er in het Noordpoolgebied door klimaatverandering? IJsberen hebben last van de opwarming van de aarde. Het ijs smelt steeds harder. De prooi van de ijsbeer, de zeehond, heeft het pakijs nodig om te leven. De ijsbeer weet niet waar hij zeehonden kan vinden om te kunnen eten 4. Welke gevolgen zijn er buiten Nederland? Noordpool: in het voorjaar smelt het ijs eerder en in het najaar vriest het ijs minder snel dicht. Het jachtseizoen van de ijsbeer wordt korter en zijn jachtgebied kleiner. Daarnaast wordt het sneeuw- en ijsoppervlak kleiner, zodat zonlicht slechter wordt teruggekaatst van de aarde. Daardoor warmt de aarde sneller op. Koraal: sterft bij kleine temperatuurverschillen van het water. Leefgebied van dieren: de leefgebieden van dieren veranderen overal ter wereld. Weer: langdurige droogtes, hittegolven, extreme regenval, overstromingen en krachtige orkanen komen vaker voor. Temperatuur stijgt gemiddeld, plaatselijke effecten zijn heel verschillend. Mensen: tropische plagen en ziektes nemen toe. Er sterven meer mensen door hitte en ondervoeding. Opbrengsten uit landbouw kunnen tot wel 20% lager uitvallen. 7

Webwandeling 3 Wat hebben energieverbruik en klimaatverandering met elkaar te maken? 1. Hoe wordt elektriciteit opgewekt? Elektriciteit wordt opgewekt uit verschillende bronnen. Bijvoorbeeld uit fossiele brandstoffen zoals kolen en gas. Duurzame bronnen zijn bijvoorbeeld wind en biomassa. 2. Welke energiebronnen worden in Nederland vooral gebruikt? Wat zijn de problemen met fossiele brandstoffen? Aardgas, steenkool, aardolie, hout. De fossiele brandstoffen aardgas, steenkool, aardolie raken langzaam op. Daarnaast komen er door de verbranding van deze brandstoffen, gassen in de lucht die ervoor zorgen dat het klimaat langzaam verandert. 3. Hoe komt het dat het broeikaseffect steeds sterker wordt? Het broeikaseffect wordt steeds sterker omdat onder andere fabrieken, auto s en het kappen van bossen ervoor zorgen dat er meer broeikasgassen in de lucht komen. Bomen en planten kunnen dit niet allemaal opvangen. 4. Wat hebben energieverbruik en klimaatverandering met elkaar te maken? Bij de verbranding van aardgas, aardolie of steenkool komt een gas vrij dat CO2 heet. De dikke laag lucht die om de aarde hangt heet atmosfeer. In deze atmosfeer zit een mengsel van allerlei gassen, zuurstof, stikstof en CO2. De atmosfeer werkt als een deken en houdt veel warmte vast. Dit is een natuurlijk verschijnsel. CO2 zorgt voor het broeikaseffect, want het is een broeikasgas. Omdat we steeds meer fossiele brandstoffen gebruiken, wordt de deken van gassen dikker en wordt het steeds een beetje warmer. Door energiebesparende maatregelen is er minder energie nodig. Webwandeling 4 Hoe kan je thuis energie besparen? 1. Het verwarmen van water voor de douche en de kraan kan op verschillende manieren. Welke apparaten zorgen ervoor dat het water warm wordt gemaakt en wat is de energiebron bij deze apparaten? De boiler, de geiser of de verwarmingsketel. De bron van energie voor warm water is aardgas. 2. Welke bronnen van energie raken niet op, zijn niet gevaarlijk en vervuilen de lucht en omgeving niet? Wat zijn andere namen voor deze vormen van schone energie? Zonne-energie (zonnepanelen), windenergie (windmolenpark), waterkracht (waterkrachtcentrale). Andere namen voor deze schone energie zijn duurzame energie en groene energie. 3. In het filmpje vertelt Carice van Houten op welke manieren je volgens haar energie kunt besparen. Welke manieren zijn dat? Let op je energiegebruik. Kies voor groene stroom. Neem liever een douche dan een bad. Schakel apparaten helemaal uit als je er niet bent. Vervang gloeilampen door spaarlampen. Neem wat vaker de fiets. 4. Leg uit op welke manier je nog meer energie kunt besparen. Spaarlampen kopen en onnodige verlichting uitschakelen. Thermostaat (2 graden) lager en op nachtstand zetten. Meer kleding aandoen in plaats van de verwarming hoger zetten. Deksel op de pan doen. Standby van de televisie uitzetten. De fiets of het openbaar vervoer gebruiken in plaats van de auto. De trap nemen in plaats van de lift. Energiezuinige apparaten kopen. Het huis isoleren. Samen douchen. De kraan dichtdoen bij het tandenpoetsen. Buiten de was drogen. 8

Week 2 Les 2 Aan de slag: de gastles Leerlingen bedenken oplossingen om gedrag te veranderen. Ze gaan aan de slag met het ontwerpen van een etiket voor een shampoo- of douchegelfles. De WaterSpaarders Ambassadeur die deze les te gast is, begeleidt hen en beantwoordt alle vragen. Voorbereiding Checken of de afspraak met de WaterSpaarders- Ambassadeur (WSA) is gemaakt Kopieën van de ontwerpvellen maken (Dit doet de WSA bij voorkeur bij u op school voorafgaand aan de gastles.) Materialen Kladblaadjes, A3-vellen, stiften, evt. potloden Ontwerpvellen, kopieën van de ontwerpvellen, USB- stick met filmpje en voorblad + antwoordenvelop (dit zijn materialen die de WSA meeneemt) Digibord of andere mogelijkheid om filmpje af te spelen Doeboekjes Opbouw les Introductie WSA Filmpje kijken Optioneel: mindmap maken Spreuk verzinnen en etiket ontwerpen Etiketten opsturen (met voorblad en antwoordenvelop die WSA meeneemt) Opdracht voor thuis 01 WaterSprdrs-ColoringTemp_A4.indd 1 14-05-13 12:02 Formulier_WaterSavers_QRcode.indd 1 15-05-13 16:13 Stap voor stap De gastspreker 1. De leerkracht introduceert de WaterSpaarders Ambassadeur (WSA) in de klas. 2. De WSA vraagt leerlingen naar de bevindingen van les 1 en hoe het gesprek daarover thuis is gegaan. 3. De WSA introduceert het filmpje. De klas bekijkt het filmpje: gemiddeld douchen we in Nederland 9 minuten. Als we dat terugbrengen naar 5 minuten, dan besparen we met z n allen heel veel warm water en dus ook heel veel energie. Zoveel energie dat je er meer dan twee jaar lang alle huizen in Nederland mee kunt verlichten! 4. WSA geeft kort instructie en uitleg over het ontwerpen van een flesetiket voor in de badkamer. Optioneel: mindmap maken 5. Om enthousiast te worden en inspiratie op te doen voor het verzinnen van een spreuk en een beeld voor het etiket, maken leerlingen een mindmap. Als uw leerlingen niet bekend zijn met het maken van een mindmap, kunt u het volgende filmpje Mindmap klassikaal laten zien, dat u vindt via www.waterspaarders.nl/handleiding. Geef daarna alle leerlingen een A3-papier en deel stiften en eventueel kleurpotloden uit. Laat de leerlingen hun gedachten over een goede spreuk en een goed beeld voor op het etiket in steekwoorden en tekeningen op papier zetten. Verzamel na afloop de mindmaps en hang ze op. De WSA kan op enkele mindmaps ingaan. 9

Spreuk verzinnen 6. De WSA vertelt dat de klas het gaat hebben over het ontwikkelen van een pakkende spreuk. 7. De WSA bespreekt samen met de kinderen het onderwerp gedragsverandering. Dat is namelijk wat we met de flesontwerpen willen bereiken: gedragsverandering, in dit geval: korter douchen. 8. De leerlingen bedenken waar een goede spreuk aan moet voldoen. Waarvoor gebruiken we spreuken? Kennen ze voorbeelden van goede spreuken? 9. De leerlingen verzinnen pakkende spreuken die hun familie aansporen om korter te douchen. Ze schrijven hun vondsten op kladblaadjes. De WSA bespreekt de voorstellen klassikaal om hier met elkaar op te reageren. Zo worden de spreuken nog beter en krachtiger! Waar denk je aan bij een pakkende spreuk: kort en krachtig positief soms in rijm voor wie is de spreuk bedoeld? Denk bijvoorbeeld aan ouders/broertjes/zusjes: wat zorgt ervoor dat zij onder de douche uitkomen? Ontwerpen 10. De WSA deelt de klad -ontwerpvellen uit. 11. De kinderen kunnen kiezen uit twee verschillende ontwerpvellen, voor de shampoofles of voor de douchegelfles. 12. Iedereen begint met de spreuk. Met een kladtekening kunnen kinderen de spreuk visualiseren. 13. Loop samen met de WSA rond om de spreuken en tekeningen nog krachtiger en positiever te maken. 14. Als een leerling tevreden is over het kladontwerp, ontvangt hij het echte ontwerpvel. Kleurenversie maken 15. De leerlingen maken hun ontwerp in kleur. Let erop dat de leerlingen met stiften tekenen, binnen de lijntjes blijven, de ankerpunten vrijlaten en hun gegevens correct invullen. Ze leveren daarna hun ontwerp in bij de leerkracht. Mogelijkheid tot het stellen van laatste vragen aan de WSA. Stuur de ontwerpvellen zo snel mogelijk, liefst dezelfde dag, naar: WaterSpaarders Antwoordnummer 10243 2400 VB ALPHEN AAN DEN RIJN Check of de gegevens op het voorblad kloppen. Er hoeft geen postzegel op de envelop. Thuis 16. Geef de leerlingen de opdracht mee om thuis te bespreken welke spreuk met welk beeld ze hebben verzonnen voor hun etiketontwerp. Laat ze er thuis over in discussie gaan. Wat vinden ze thuis van de ideeën? Weten ze thuis nog andere spreuken? School ontvangt flessen met etiketten 17. Van de ontwerpen maakt WaterSpaarders etiketten. Na anderhalve week tot twee weken na het verzenden van de envelop ontvangt uw school de flessen en de etiketten. U kunt met les 3 beginnen zodra u deze materialen heeft ontvangen. In de tussentijd kunnen de leerlingen aan de slag met het Doeboekje. 10

Week 2 en week 3 Doeboekjes WaterSpaarders Doeboekje Na de gastles kunt u aan de slag met de Doeboekjes. Voor iedere leerling is er een WaterSpaarders Doeboekje. In de komende week (à anderhalve week) kunnen de leerlingen, grotendeels zelfstandig, werken in dit Doeboekje. Als u de flessen en etiketten ontvangen hebt, kunt u verder met les 3 (week 4). U introduceert het Doeboekje klassikaal. De informatie uit het Doeboekje sluit aan bij wat de leerlingen al weten over het besparen van water en energie. Ingewikkelde lesstof, waarmee de leerlingen onder andere in de webwandelingen kennis hebben gemaakt, wordt herhaald in creatieve vormen, zoals leuke puzzeltjes, een quiz, een droedel, een knutselopdracht etc. De leerlingen ontdekken hoe zij en hun familie kunnen bijdragen aan de toekomst van onze planeet. Afhankelijk van de zelfstandigheid van uw groep kunt u het Doeboekje eenmaal klassikaal, globaal doornemen. Daarna kunnen de leerlingen er zelfstandig mee aan de slag. U kunt er ook voor kiezen om het Doeboekje geheel klassikaal in te zetten en alle opdrachten samen te doorlopen. Leuke puzzels, een quiz, Spaarkaarten, stickers, ansichtkaarten, knutseltips, een prijsvraag en een lekker lang stripverhaal van Donald Duck! WaterSpaarders Doeboekje Denk aan de toekomst van onze planeet. Word WaterSpaarder en bespaar heel veel energie door korter te douchen! 11

Week 4 Les 3 Meten is weten Leerlingen leren hoe ze thuis het gesprek kunnen aangaan over korter douchen, zodat ze ook hun ouders, broertjes en zusjes stimuleren om mee te doen. Hun eigen ontworpen fles is daarbij uitgangspunt. Ook leren ze hoe ze douchetijden kunnen meten en bijhouden. Voorbereiding Checken of flessen en de etiketten zijn ontvangen WaterSpaarders Doeboekje, de website www.waterspaarders.nl, de online Verbetermeter en de stopwatch-app bekijken Online Uitleg Verbetermeter doornemen op www.waterspaarders.nl Brief van initiatiefnemers en partners printen om mee te geven aan de leerlingen (zie www.waterspaarders.nl/ handleiding) Brief (om Verbetermeter toe te lichten vanuit de school) aanpassen aan eigen school en printen, om mee te geven aan de leerlingen (zie www.waterspaarders.nl/handleiding) Materialen Flessen en etiketten Geprinte brieven voor de ouders Digibord Opbouw les Terugkoppeling thuisgesprek Flessen uitdelen Gebruik website, Verbetermeter, Doeboekje en stopwatch-app Rollenspel of Vraag-maar-raak -spel Opdracht voor thuis Stap voor stap De flessen met etiketten 1. Start de les met een groepsgesprek over hoe het gesprek thuis over de spreuken is gegaan en hoe de ouders/broertjes/zusjes hebben gereageerd op de spreuk. 2. Controleer of alle leerlingen de 0-meting hebben uitgevoerd en de douchetijden hebben genoteerd op hun losse doucheschema. 3. De doos met flessen en etiketten wordt geopend (evt. heeft u zelf de etiketten al op de flessen geplakt) en e.e.a. wordt uitgedeeld. Douchetijden meten 4. Leg uit dat de leerlingen thuis de komende weken hun eigen douchetijden en de douchetijden van hun ouders en broertjes/zusjes, gaan meten. Ze noteren de tijden in hun Doeboekje op pagina 8 en 9 in de al bekende doucheschema s. 5. Bekijk de website waterspaarders.nl en het filmpje De Verbetermeter, waarin je ziet hoe de Verbetermeter werkt. De Verbetermeter is een online doucheschema dat berekent hoe de kinderen en hun familie het doen ten opzichte van de eerste meting (de 0-meting) en de rest van Nederland. Laat een leerling op het digibord demonstreren hoe hij of zij zich registreert. Zijn of haar douchetijden van de 0-meting vult u in bij Week 0 in de Verbetermeter. 6. Bekijk ook met uw leerlingen hoe de WaterSpaarders stopwatch-app werkt. De app is te downloaden via www.waterspaarders.nl/handleiding. Deze app en het Doeboekje helpen de leerlingen bij het verkorten van de douchetijden bij hen thuis. Rollenspel of Vraag-maar-raak -spel 7. Doe een rollenspel ter voorbereiding op het gesprek thuis. Verdeel de klas in groepjes van vier kinderen. Kind 1 speelt het kind dat thuiskomt met de fles en de spreuk, kind 2 is de ouder en kind 3 en 4 observeren en geven feedback. Kind 1 moet proberen de fles en spreuk zichtbaar te maken bij kind 2. Kind 2 stelt kritische vragen, waardoor kind 1 creatief moet zijn en alles uit de kast moet halen om kind 2 te laten meedoen. Kind 3 en 4 geven na afloop feedback op de dialoog. Daarna wisselen de rollen. 12

8. Een alternatief voor de voorbereiding op het gesprek thuis is het Vraag-maar-raak -spel. In dit geval bedenken alle leerlingen individueel drie vragen, die gaan over energiebesparing, korter douchen en de noodzaak daarvan voor de natuur. Ideeën voor vragen kunnen zij halen uit het Doeboekje, van de website www.waterspaarders.nl of van andere sites. Ze schrijven deze vragen op een los blaadje. De leerlingen weten zelf de antwoorden op de vragen. Voorbeelden van goede vragen zijn: - Hoe lang douche jij per dag? - Hoeveel liter warm water verbruik je als je vijf minuten doucht? - Wat betekent groene energie? - Wat kost minder energie: een gloeilamp of een led lamp? In tweetallen stellen de leerlingen hun vragen aan elkaar om te testen of de vragen goed zijn. Zo nodig passen zij de vragen aan. Daarna verzamelt u alle vragen. U maakt een lange lijst met alle vragen op het digibord. Iedere leerling kiest tien vragen uit, die hij het best/leukst vindt om thuis aan zijn ouders te vragen. Hij schrijft deze vragen op en neemt dit blaadje mee naar huis. Met behulp van de tien vragen én hun mooie fles kunnen de leerlingen thuis hun ouders en broertjes/zusjes duidelijk maken waarom korter douchen noodzakelijk is. Thuis 9. Leerlingen nemen hun fles + Doeboekje mee naar huis, samen met de twee brieven: een brief namens de initiatiefnemers; in die brief wordt uitgelegd waarom de kinderen deze fles mee naar huis nemen. De andere brief is namens de school, om de Verbetermeter toe te lichten. Deze brieven zijn te vinden op www.waterspaarders.nl/ handleiding. 10. Leerlingen krijgen de opdracht thuis hun fles te laten zien. Verder gaan ze vanaf nu hun eigen douchetijden bijhouden en opschrijven in hun Doeboekje en spreken ze met de andere gezinsleden af dat ze vanaf dan hun douchetijden gaan bijhouden. Het is belangrijk dat iedereen serieus meedoet, anders werkt de opdracht niet. Leerlingen benadrukken thuis: we moeten het samen doen! 11. Bij goed gedrag (= 5 minuten douchen of minder) belonen de leerlingen de gezinsleden met een stickertje uit het Doeboekje. Bij een volle Spaarkaart doen leerlingen een klusje dat ze vooraf hebben afgesproken te doen. 12. Gaan er gezinsleden in bad? Vul dan het aantal minuten dat de badkraan aanstaat in, en wanneer er meerdere gezinsleden samen in bad gaan, deel dit dan door dit aantal en vul de uitkomst in bij elk gezinslid. 13. De uitkomsten van het meten worden in de komende weken in de klas besproken. Laat de kinderen de Verbetermeter invullen. Het is dus belangrijk dat de kinderen de tijden goed bijhouden. Betreft: toelichting lesprogramma WaterSpaarders Beste ouders / verzorgers, Kinderen zijn zeer begaan met de natuur en willen iets concreets doen voor het behoud daarvan. Daarom doet de school van uw kind mee aan het lesprogramma WaterSpaarders. Met dit programma zorgen kinderen ervoor dat er thuis minder warm water en dus energie wordt gebruikt. Want doordat er zoveel energie wordt gebruikt, verandert het klimaat en worden dieren en planten met uitsterven bedreigd. WaterSpaarders is een initiatief van kinderen en leerkrachten, samen met het Wereld Natuur Fonds, Unilever en de Missing Chapter Foundation. Het wordt mede mogelijk gemaakt door drinkwaterbedrijf Vitens, energiebedrijf Eneco, netbeheerder Enexis, Stayokay hostels, vereniging van waterbedrijven Vewin. Consumentenplatform Nudge en onderwijsuitgeverij Zorn ondersteunen WaterSpaarders. Onze organisaties werken samen vanuit een gedeelde overtuiging dat kinderen als geen ander in staat zijn verandering op gang te brengen. Wij helpen hen daar graag bij. Meer informatie over onze organisaties kunt u vinden op www. waterspaarders.nl onder het kopje Waarom WaterSpaarders. De gesprekken die uw kind afgelopen weken thuis heeft gevoerd over deze thema s waren onderdeel van dit WaterSpaarders-lesprogramma. Wij hopen dat u hier met plezier met uw kind over heeft gepraat. En vandaag kunt u extra trots zijn op uw kind: de bijgaande fles is door uw kind zelf ontworpen met tekening en oproep. Hij is bedoeld om in de badkamer te zetten, om iedereen er thuis aan te herinneren dat korter douchen heel belangrijk is. Wist u dat als iedereen in Nederland 4 minuten korter per dag zou douchen, dit de hoeveelheid energie bespaart die gelijk staat aan het van de weg nemen van 572.000 auto s? Of dat dit gelijk staat aan 58.000 Olympische zwembaden vol met warm water? En wist u dat dit een gezin met vier personen hiermee 220 per jaar kan besparen? De fles van uw kind staat symbool voor de simpele handeling die uw kind graag binnen uw gezin teweeg wil brengen: dat uw kind én alle gezinsleden korter gaan douchen, het liefst niet langer dan 5 minuten. De kinderen houden de vooruitgang bij met de Verbetermeter op de website van WaterSpaarders, waar uiteraard privacy geborgd is, en ze delen hun ervaringen en resultaten met de klas, als zij daarvoor kiezen. Wij hopen dat u trots bent op uw kind en dat u meedoet met WaterSpaarders. Mocht u meer willen weten over het programma, kijk dan op www.waterspaarders.nl. Veel plezier en succes met WaterSpaarders! [Datum] Beste ouders/verzorgers, Wij werken als [groep/klas] nu al een paar weken aan WaterSpaarders. Met dit lesprogramma leren de kinderen over energieverbruik en ondernemen ze actie door niet langer dan 5 minuten te douchen en door hun ouders en broertjes en zusjes te stimuleren dat ook te doen. Vandaag heeft uw kind in het kader van WaterSpaarders een doucheproduct met een eigen ontworpen etiket mee naar huis genomen. Eerder nam uw kind al het WaterSpaarders Doeboekje mee. Graag licht ik hieronder toe wat het doel is van de fles en wat uw kind verder doet met het Doeboekje. Uw kind gaat nu echt aan de slag met energie besparen door korter te douchen. De fles met oproep tot korter douchen zet hij/zij in de badkamer. In het Doeboekje zitten Spaarkaarten. Daarmee kan uw kind het douchegedrag van het gezin bijhouden. Door de gegevens van de Spaarkaarten vervolgens in te vullen in de online Verbetermeter, kunnen de kinderen hun verbetering bijhouden en leren ze wat voor impact korter douchen heeft op het milieu, de natuur en op de gezinsportemonnee. De gegevens die worden ingevuld in de Verbetermeter zijn anoniem en worden volgens stricte privacy wetgeving geborgd. Op de website www.waterspaarders.nl onder Verbetermeter kunt u in een kort filmpje zien hoe de Verbetermeter werkt. De leerkracht heeft inzicht in de gegevens van de gezinnen van de groep om het gesprek in de klas te faciliteren; verder heeft niemand inzicht in deze data. De gegevens zullen samengevoegd worden om meer inzicht te geven in de totale landelijke impact van WaterSpaarders. Daarbij gaat het om anonieme gegevens. Als u niet wilt dat de anonieme gemiddelde douchetijden van uw gezin worden gedeeld in de klas, dan kunt u mij dit laten weten. Dank u voor uw medewerking. Vriendelijke groet, [Uw naam/naam directeur/ ] Tip 1 Bespreek met de leerlingen dat het niet de bedoeling is dat je veel minder vaak gaat douchen. Dat is niet realistisch en dat is niet waar het om gaat bij gedragsverandering. Het gaat om de gewoonte te creëren om niet langer dan 5 minuten te douchen. Tip 2 Om korter douchen echt een gewoonte te laten worden, moet je er langere tijd bewust mee bezig zijn. Het Doeboekje biedt ruimte om vier weken lang de tijden van het douchen bij te houden. U kunt ervoor kiezen om het lesprogramma WaterSpaarders al eerder af te sluiten met de klas. Zorg er echter wel voor dat u de leerlingen minstens twee weken geeft voordat u de afsluitende les 4 geeft. Dit betekent dus in het totaal in elk geval drie meetweken. Die weken zijn minimaal nodig om de routine erin te krijgen. Leerlingen kunnen dan na de afsluiting in de klas zelf nog doorgaan met het invullen van hun Doeboekje. 13

Week 5 Gaat het goed? Maak tussen les 3 en les 4 af en toe tijd om de voortgang te peilen. Zijn de leerlingen goed bezig met het invullen van de douchegegevens? Ga naar www.waterspaarders.nl/ handleiding en log in op de Verbetermeter om de eerste resultaten van uw leerlingen te bekijken. Uw gebruikersnaam en wachtwoord om in te loggen ontvangt u per e-mail. De leerlingen kunnen hun behaalde resultaat vanuit de Verbetermeter ook invullen in hun Doeboekje pagina 9. Aan de hand van onderstaande vragen kunt u met de leerlingen bespreken hoe het meten gaat: Wie heeft de douchetijd verbeterd ten opzichte van de 0-meting? Voor wie is er nog veel werk aan de winkel? Hoelang douchen de leerlingen nu? Weten ze inmiddels zelf wanneer de 5 minuten om zijn? Wat was moeilijk aan korter douchen? Wat was makkelijk? Wat doen ze thuis anders om korter onder de douche te staan? Valt er thuis nog meer te verbeteren? Hoe kunnen de leerlingen dat aanpakken? Extra suggestie: Ja, maar... en Ja, en... Als korte activiteit tussendoor kunt u de leerlingen stimuleren om mee te doen aan de individuele prijsvraag. De uitleg van deze prijsvraag staat in het Doeboekje op pagina 11 en op de website. De leerlingen worden uitgedaagd om de ultieme tip te bedenken om zoveel mogelijk mensen aan te zetten tot energiebesparing door minder warm water te gebruiken. Laat de leerlingen in tweetallen samen brainstormen over goede tips op onderstaande manier: - Kind 1 bedenkt een geweldige tip. Kind 2 antwoordt met: Ja, maar.... Deze kritische houding vraagt om het verdedigen van het idee door kind 1. Daarna draaien de rollen om. - Daarna presenteert kind 1 nog een ander idee aan kind 2. Nu antwoordt kind 2 met: Ja, en... Dit antwoord zorgt ervoor dat kind 2 actief meedenkt om de tip van kind 1 nog sterker te maken. Ook daarna draaien de rollen om. De allerbeste tip(s) zetten de leerlingen vervolgens op het forum van de website. Ze maken kans op een van de mooie WaterSpaarders-prijzenpakketten. Kijk voor meer informatie en de wedstrijdvoorwaarden op de website. Het mooiste etiket Ga naar de website en laat de flessengalerij op het digibord zien. Met het filter kunt u uw klas opzoeken. Samen bekijken jullie de etiketten en praten over welke impact het heeft thuis. De leerlingen kiezen welk etiket het mooiste en meest aansprekend is. U kunt rechtstreeks het geselecteerde etiket insturen. Let er wel op dat de ouders van de leerling van het desbetreffende etiket op de hoogte zijn en ermee akkoord zijn. WaterSpaarders kiest eenmaal per maand het mooiste ingezonden etiket. Voor de klas ontvangt u een mooie prijs. Met het insturen van het mooiste etiket wordt het etiket op de site van Nudge geplaatst. De klas roept de omgeving op om te stemmen op dit etiket. De klas met de meeste stemmen aan het eind van het schooljaar wint een verzorgd schoolkamp naar een Stayokayvestiging. Kijk voor de wedstrijdvoorwaarden op de website. Tip TED-talk: de leerlingen presenteren hun ideeën voor de camera. Ze nemen thuis, in de douche, of in de klas, hun filmpje op en zetten het op YouTube. Ze kunnen dan de link delen op het forum van de WaterSpaarderswebsite. Zo inspireren zij anderen en maken ze kans een prijs te winnen. Belangrijk Het overzicht van douchegegevens is slechts anoniem te gebruiken. Het initiatief ligt bij de leerlingen om te vertellen/rapporteren over de thuissituatie. Hierin is uiteraard niets verplicht. Er kunnen ouders zijn die het ondanks de toelichting over privacy niet prettig vinden dat hun douchetijden in de online Verbetermeter worden ingevuld. Uiteraard verdient dit alle respect. Tip Op www.waterspaarders.nl/handleiding staat een suggestie voor een rekenles met WaterSpaarders. Voor deze les kunt u de data van de klas uit de Verbetermeter in een Excel-tabel downloaden. Zie hiervoor de Uitleg Verbetermeter op www.waterspaarders.nl. 14

Week 6* Les 4 Goed gedaan! Het is tijd om stil te staan bij de mooie resultaten, het harde werk en de goede inzet van de leerlingen en hun ouders, broers en zussen. *U kunt de afsluiting ook later organiseren, dan hebben uw leerlingen langer de tijd om douchetijden te meten. Bovendien is de kans groter dat korter douchen gewoonte wordt, omdat er routine ontstaat. Het Doeboekje gaat uit van vier weken meten. Peil tussentijds wel regelmatig hoe de voortgang is. Eventueel kunt u nieuwe doucheschema s kopiëren of downloaden. Voorbereiding Eventueel een afspraak maken met de WaterSpaarders Ambassadeur Check invoer Verbetermeter Feestelijke afsluiting organiseren Eventueel certificaten printen Wedstrijd Goed verbeterd! De klas kan een mooie prijs winnen als er goed verbeterd wordt. Laat uw leerlingen de Verbetermeter dus goed invullen. Voor de wedstrijd wordt de verbetering van week 0 ten opzichte van week 2 meegenomen. Met het invullen van de Verbetermeter doet de klas automatisch mee met de wedstrijd en maakt kans op een schoolkamp naar een Stayokayvestiging. Feestelijke afsluiting Bedenk met welke feestelijke afsluiting u de resultaten kunt vieren. U bepaalt samen met de leerlingen de invulling hiervan. Spreek met de WaterSpaarders Ambassadeur (gastlesgever uit les 2) af om hier eventueel bij aanwezig te zijn. Uitdelen zandlopers Om de leerlingen te stimuleren verder te gaan met korter douchen kunt u de zandlopers uitdelen die u aan het begin van het programma gekregen heeft. De zandloper is geschikt om in de douche te hangen en geeft aan wanneer er vijf minuten voorbij zijn. Verdere ideeën: U kunt alle leerlingen een individueel certificaat geven als beloning voor hun inzet en als stimulans door te gaan met korter douchen. U print voor iedere leerling een certificaat uit van de website. Betrek de hele school zodat andere groepen kunnen zien wat deze groep heeft gedaan en bereikt. Betrek eventueel mensen van buiten (denk aan de ouders, de burgemeester, de lokale krant etc.). Maak een groepsfoto van alle deelnemers met hun flessen. Verzin met elkaar creatieve manieren om ook leerlingen van andere groepen (zowel binnen als buiten de school) te betrekken en mee te laten doen met WaterSpaarders. Vragenlijst voorkennis impact van energie op klimaatverandering en natuur WaterSpaarders stelt het op prijs als de leerlingen tot slot nogmaals een online vragenlijst invullen. De antwoorden worden naast die van de eerdere vragenlijst gelegd ter vergelijk. U kunt de leerlingen de vragenlijst Wat weet jij? (2) in de klas laten invullen via www.waterspaarders.nl/handleiding. GEFELICITEERD! Super goed gedaan! Jij bent een echte TOP-WaterSpaarder! Naam: Groep: Bedankt! Jij hebt met jouw familie mij en mijn familie geholpen door korter te douchen! Ga zo door en bespaar met heel Nederland heel veel energie! Samen iets bereiken De kern van WaterSpaarders is dat groepsresultaat belangrijk is. Het begint bij jezelf, maar pas als we het allemaal samen doen, kunnen we echt iets veranderen! 15

Colofon Het Wereld Natuur Fonds, Unilever en de Missing Chapter Foundation, zijn de drie initiatiefnemers van het lesprogramma WaterSpaarders. WaterSpaarders wordt mede mogelijk gemaakt door drinkwaterbedrijf Vitens, energiebedrijf Eneco, netwerkbeheerder Enexis, Stayokay hostels, vereniging van waterbedrijven Vewin, Unie van Waterschappen, Scouting Nederland en Natuur & Milieu. Consumentenplatform Nudge en educatieve uitgeverij Zorn ondersteunen WaterSpaarders. Alle partners zetten hun eigen expertise in. Het lesprogramma WaterSpaarders is ontwikkeld in samenwerking met Zorn Uitgeverij B.V. Ook zijn kinderen, leerkrachten en onderwijsdeskundigen betrokken bij de ontwikkeling. Het materiaal sluit aan op de kerndoelen voor het primair onderwijs. Het lesprogramma bestaat uit gedrukte materialen en de website www.waterspaarders.nl. Concept: Tekst: Illustraties: Vormgeving: DDB & Tribal Amsterdam Annet Huyser en Pitti Redeker Christian Borstlap en Angelique Rijnsburger Denise Tijssen Copyright 2014 Zorn Uitgeverij B.V. Bestelnummer: 5800 WaterSpaarders is een initiatief van : Distributie: Zorn Uitgeverij B.V. Postbus 4001 2301 RA Leiden telefoon: (071) 514 91 41 e-mail: info@zorn.nl fax: (071) 512 02 78 www.zorn.nl www.kenmerk.nl Mede mogelijk gemaakt door: