Nee, dat is het niet. In Het leven is geen feest laat Ando Rokx op overtuigende wijze zien dat het maakbare geluk een mythe is. Tot op zekere hoogte horen pijn en verdriet gewoon bij het leven. Het leven is niet altijd een feestje en er bestaan ook geen trucjes om dat er wel van te maken. Ondanks deze realistische boodschap laat Rokx de lezer niet met lege handen achter. Ook al hebben we veel minder invloed op ons leven dan we wellicht zouden willen, het is wel degelijk mogelijk om je aandacht te richten op de dingen die het leven de moeite waard maken. Met behulp van inspirerende inzichten vanuit de Acceptatie en commitmenttherapie (ACT) laat Rokx zien hoe je dat kunt doen. Aan de hand van het zogenoemde waardenkompas kun je in kaart brengen wat jouw leven de moeite waard maakt, kun je stilstaan bij wat je drijft in de dingen die je doet en hoe je vanuit je waarden kunt leren leven. Het leven is geen feest rekent af met oppervlakkige zelfhulpboeken die in tien stappen geluk beloven. En biedt daarmee een zeer welkome en verfrissende kijk op de dwangmatige gerichtheid op zelfontplooiing en maakbaarheid van het leven in de 21ste eeuw. Ando Rokx is klinisch psycholoog en psychotherapeut en was o.a. nauw betrokken bij het televisieprogramma De Rode Kamer van de KRO. Ando Rokx Het leven is geen feest De stortvloed aan tijdschriften, zelfhulpboeken, cursussen en televisieprogramma s maken het elke dag weer duidelijk: er valt nog aardig wat te verbeteren aan onszelf. Je sombere stemming de baas, je gepieker en getob te lijf, je emoties onder controle en je gedachten zo rationeel mogelijk. Kortom, als je maar genoeg je best doet, is geluk voor iedereen binnen handbereik. Maar is het nu werkelijk zo simpel? Ando Rokx Het leven is geen feest De mythe van het maakbare geluk isbn 978 90 79729 42 5 9 789079 729425 w w w. ho g re f e. n l
Het leven is geen feest De mythe van het maakbare geluk Ando Rokx
Inhoud De hamer neerleggen 7 Voorwoord door Steven Hayes 1 En ze leefden nog lang en gelukkig 11 De mythe van de maakbaarheid 2 Google in je hoofd 17 De dwaalsporen van ons brein 3 Wat doet het er toe? 33 Leven naar je waarden 4 Wie denk je wel dat je bent? 53 Over omgaan met jezelf 5 Wat u niet wilt dat u geschiedt 67 Over omgaan met anderen 6 Rozen verwelken, schepen vergaan 81 Over liefde en relaties
7 We nemen een kind 93 Over ouderschap 8 Mijn lust en mijn leven 109 Over werk 9 Kolder in de kop 121 Over psychische klachten 10 Vroeg of laat 141 Over gezondheid, ziekte, ouderdom en de dood 11 Je doet het zelf 155 Een laatste woord Literatuur 157 Dankwoord 159
De hamer neerleggen Voorwoord door Steven Hayes Een bekende uitspraak die wordt toegeschreven aan de psycholoog Abraham Maslow luidt: Als je alleen een hamer hebt, gaat alles op een spijker lijken. Meestal is ze bedoeld als een snedig commentaar op kortzichtige mensen die weigeren om andere gezichtspunten te overwegen. De persoon die de opmerking maakt, uit daarmee bijna altijd kritiek op iemand anders, niet op zichzelf. Maar stel dat we zelf wij allemaal die kortzichtige mensen zijn? De menselijke geest heeft zich ontwikkeld om problemen op te lossen. Hij signaleert gevaar, analyseert mogelijkheden, loopt vooruit op gevreesde resultaten en reflecteert op fouten uit het verleden om zo mogelijke acties te suggereren die wij kunnen ondernemen. De geest is een geweldig instrument, een soort cognitieve hamer. In de wereld van voorwerpen en dingen werkt hij meestal erg goed. In ontwikkelde landen hebben we een goed leven dankzij onze moderne boerderijen en transportsystemen. We hebben schoon drinkwater omdat we het kunnen opslaan, filteren, behandelen en leveren. We rillen zelden van de kou en als het te warm is, gaat de airconditioning meteen aan. Dit alles was niet mogelijk geweest zonder de cognitieve hamer, dat geweldige instrument. Alleen is niet alles een spijker. Wanneer we datzelfde logische, probleemoplossende vermogen loslaten op de wereld binnen in ons, dan is ons leven niet langer een proces om te ervaren, maar een probleem dat opgelost dient te wor- 7
den. We stellen ons het leven voor dat we zouden willen leiden en vergelijken het leven dat we werkelijk hebben met het ingebeelde ideaal. In onze fantasie zijn relaties gemakkelijk en wordt er nooit iemand voorgelogen; in onze droomwereld hebben we alleen positieve gevoelens en verstandige, gezonde gedachten. Er is geen of weinig leed en als er problemen zijn, rekenen we daar snel en definitief mee af. Het leven is een feest. Ja ja De werkelijkheid is anders. Het leven is moeilijk. We herinneren ons de keren dat we bedonderd zijn en vrezen toekomstige afwijzingen. Elk verlies, elke pijn die we ooit hebben ervaren kan zo weer worden opgeroepen door een willekeurige gedachte of een terloopse opmerking. We weten dat we ooit doodgaan, net als onze kinderen en andere dierbaren. We dragen ondermijnende geheimen met ons mee over dingen die we hebben gevoeld, gedacht, gewenst of gedaan. De cognitieve hamer, het probleemoplossende orgaan tussen onze oren, lijkt te weten wat hij moet doen wanneer er een kloof is tussen wat we willen en wat we hebben. We dienen ons te wapenen tegen die enorme hoeveelheid problemen en er een eind aan maken door ons te verzetten. Hebben we een angstige gedachte, dan moeten we onszelf daaruit praten. Als we meer zelfvertrouwen willen, dan moeten we dat onszelf aanpraten. Zijn we te onrustig, dan moeten we ons dwingen onszelf te ontspannen. En als we verdrietig zijn, dan moeten we ons concentreren op de dingen die ons gelukkig maken. Maar hoe meer we ons inspannen, hoe erger het lijkt te worden. We worden niet gelukkig van de verwoede pogingen om onszelf gelukkig te voelen. En we worden alleen maar nerveuzer als we onszelf dwingen te ontspannen. Het leed neemt vaak toe of, erger nog, het gaat onderhuids, als een soort verdoving. De hamer blijkt niet alleen problemen neer te willen hameren, maar ook mensen. Er is een manier om eruit te komen, maar die is paradoxaal. We moeten leren de hamer neer te leggen. Binnen de moderne wetenschap zijn de voordelen daarvan al gedocumenteerd. Als we het leven gaan leven als een proces dat we kunnen ervaren, dan kunnen we leren om 8 Het leven is geen feest
ervaringen, gedachten, gevoelens en herinneringen meer te gaan accepteren. In plaats van de vuile pijn van de worsteling kunnen we de schone pijn van het leven ervaren. Je zult versteld staan als je merkt dat juist daar ook vreugde te vinden is. Naarmate je meer bereid bent om jezelf te zijn, zul je echt zelfvertrouwen vinden, niet de gespeelde gebaren en de geschminkte lach van het clownspak van zelfvertrouwen. Als je ooit een zelfhulpboek hebt gekocht, heb je er vast al vaker een gekocht. Dit boek is anders dan al die andere boeken. Dit boek belooft je geen snelle oplossing, want er is helemaal niks dat opgelost moet worden. Het belooft je geen nieuwe jij, het belooft je een nieuwe weg naar de jij die je al bent. Het belooft je niet dat je vrij zult zijn van leed en ellende, het belooft je wel een nieuwe verbinding met de dingen waar je het meest om geeft. Het belooft je geen feest. Het belooft je je leven. Steven C. Hayes University of Nevada Grondlegger van ACT en auteur van Uit je hoofd, in het leven De hamer neerleggen 9
HOOFDSTUK 1 En ze leefden nog lang en gelukkig De mythe van de maakbaarheid Sinds een aantal jaren is er sprake van een toenemende belangstelling voor psychologie, levenskunst en spiritualiteit. Er verschijnen talloze tijdschriften, (zelfhulp)boeken, trainingen, cursussen en televisieprogramma s waarin de psychologische binnenwereld op alle mogelijke manieren wordt belicht. Er lijkt een groeiende behoefte om onze psychologische binnenwereld beter te begrijpen. Onderliggend gaat het vaak om de vraag hoe we moeten omgaan met de psychische worstelingen en de emotionele pijn die iedereen af en toe doormaakt. Het is een ontwikkeling die we kunnen zien in het licht van de mythe van de maakbaarheid, die decennialang het denken in de westerse wereld heeft gedomineerd. De jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw werden gekenmerkt door een heilig geloof in de maakbaarheid van de samenleving. Als je de maatschappij maar sociaal en eerlijk zou inrichten, zou iedereen een zinvol en gelukkig bestaan leiden. Daarna volgde het neoliberalisme, waarin de centrale gedachte was dat individuele vrijheid, zelfontplooiing en economische groei vanzelf zouden leiden tot een bevredigend en succesvol leven, waarin iedereen tot zijn recht zou komen. Onmiskenbaar hebben beide bewegingen ertoe bijgedragen dat we tegenwoordig in heel veel opzichten een beter bestaan hebben dan onze voorouders. Historisch en mondiaal gezien leven we in het Westen in een ongekende welstand. Materieel zijn de meesten van ons royaal in alle be- 11
hoeften voorzien en we zijn tegen talloze bedreigingen en gevaren beschermd of op zijn minst verzekerd. Desondanks biedt al deze welvaart geen garantie voor geluk en blijft emotioneel lijden ons niet bespaard. Deze ontwikkelingen verklaren misschien waarom de focus van maakbaarheid verschoven is van de buitenwereld naar de psychologische binnenwereld. Zowel psychotherapie, een zelfhulpboek als coaching is gericht op de ongewenste fenomenen in onszelf en ons gedrag. Het wemelt van de tips, adviezen, trucs en technieken om alle oneffenheden in ons gevoel, denken en gedrag weg te werken. Op weg naar geluk, op weg naar een leven met emotionele stabiliteit, vol zelfvertrouwen, succes, rationeel denken, in balans, zonder angst, zonder relatieproblemen, zonder arbeidsconflicten. Emotioneel lijden en psychologische worstelingen lijken te worden gezien als ongewenst, onnodig en als uiting van persoonlijke zwakte of zelfs als psychische ziekte. We kunnen er iets aan doen en we worden ook geacht om er iets aan te doen. Het leven is geen feest We hebben echter allemaal te maken met vervelende ervaringen, gevoelens en gedachten. Dat is niet abnormaal, dat is volstrekt normaal. Ook al doen we meestal alsof er niets aan de hand is en alsof het leven vlekkeloos verloopt, feitelijk weten we wel beter. Iedereen wordt vroeg of laat getroffen door zwaar weer. De één treft het harder en vaker dan de ander, maar vrijwel niemand wordt overgeslagen. Onderzoek laat zien dat maar liefst 40 procent van alle volwassen Nederlanders ten minste één keer in hun leven te maken krijgen met een serieuze psychische stoornis. Voor 25 procent Nederlanders was dat het geval gedurende het afgelopen jaar. En dan gaat het bij deze cijfers nog uitsluitend om emotioneel lijden dat zich laat vangen in officiële psychiatrische diagnoses. Dan gaat het nog niet eens over de normale pijnlijke emotionele reacties op bijvoorbeeld ziekte, scheiding of verlieservaringen, want dat zijn immers geen stoornissen. Het gaat dan evenmin om de dagelijkse huis-tuin-en-keukenworstelingen die we geregeld tegenkomen in onszelf, onze relaties, ons sociale leven of ons werk. 12 Het leven is geen feest
Het leven is voor de meeste mensen bepaald geen eeuwig durend feestje. Het zou een zegen zijn als we dat als individu en als samenleving gewoonweg zouden erkennen. Als we tegenslag zouden kunnen zien als een volstrekt normaal onderdeel van het menselijk bestaan. Het leven is niet maakbaar en we hebben veel minder controle over ons leven en onze psychologische binnenwereld dan we vaak denken en wellicht zouden willen. Als we dat durven zien en erkennen, kunnen we anders naar onszelf gaan kijken, naar de dingen die we doen en naar de mensen om ons heen. Daardoor wordt het mogelijk om minder tijd en energie te verliezen aan dingen die ons niet verder helpen. Het kan bovendien helpen om bewuster stil te staan bij de keuzen die we in ons dagelijks leven maken. De theorie versus het echte leven Al zo lang als de mensheid bestaat denken mensen over zichzelf na. Van complexe filosofische theorieën tot obscure spirituele religies. Ook de psychologie wordt gekenmerkt door verschillende theoretische modellen, van de psychoanalytische theorieën over het onbewuste tot en met de puur rationele benaderingen waarin het menselijk brein wordt gezien als een programmeerbare computer. Al deze theorieën belichten aspecten van menselijk gedrag en hebben allemaal zo hun eigen waardevolle inzichten en blinde vlekken. De bril waarmee je kijkt bepaalt wat je ziet. Als je gelooft dat je huidige beleving sterk wordt bepaald door je verleden, zul je allerlei verbanden vinden tussen vroeger en nu. Als je ervan uitgaat dat je gedrag vooral wordt bepaald door hoe je denkt, zul je allerlei verbanden zien tussen je gedrag en je manier van denken. Het gaat er uiteindelijk om of de manier waarop je naar jezelf kijkt je helpt om het leven te leiden dat je wilt leiden. Dus als het goed is helpt een theorie je om jezelf beter te leren kennen en de dingen aan te pakken die je wilt aanpakken. En ze leefden nog lang en gelukkig 13
Acceptance and Commitment Therapy De theorie die ten grondslag ligt aan dit boek heet de Acceptance and Commitment Therapy (ACT). Het betreft een relatief nieuwe ontwikkeling binnen de psychotherapie die ervan uitgaat dat psychische problemen voortkomen uit de menselijke neiging om onze binnenwereld (gevoelens en gedachten) te willen sturen, te willen veranderen of te willen vermijden. Als wij tegen ongewenste gebeurtenissen of ervaringen aanlopen willen we daar iets aan doen. We zoeken naar oorzaken, bedenken oplossingen en ondernemen actie. Zolang het gaat om situaties of gebeurtenissen in de wereld om ons heen, zijn we daar vaak ook heel goed toe in staat. Zodra het echter gaat om onze eigen innerlijke ongewenste reacties (angst, onzekerheid, verdriet) blijkt deze aanpak vaak niet te werken of zelfs averechts uit te pakken. Het ontmantelen van de illusie van maakbaarheid maakt het mogelijk om eerlijk stil te staan bij de beleving van het dagelijks leven en onszelf te bevrijden van overtuigingen en mythes die ons eerder in de weg zitten dan ons verder helpen. In essentie komt het erop neer dat we onze beleving leren waarnemen en verdragen, en ons gedrag richten op de dingen die ons leven de moeite waard maken. Het gaat er niet om dat we voorgoed worden bevrijd van alle negatieve gevoelens en gedachten. Het gaat erom dat we ons leven er niet langer door laten bepalen. Dit is geen zelfhulpboek Dit boek is geen zelfhulpboek en biedt geen simpele verklaringen of eenvoudige oplossingen. Het is een poging om op een andere manier te leren kijken naar onszelf en de wereld om ons heen. Het leven is geen feest en er bestaan geen trucjes om dat er wel van te maken. Toch is dit boek geen cynisch werkje. Ondanks de worsteling die het leven soms kan zijn, is het wel degelijk mogelijk om ons gedrag te richten op de dingen die het leven de moeite waard maken. Daarvoor is het nodig dat we stilstaan bij wat we in onze binnenwereld tegenkomen en bij de effecten en consequenties van ons eigen gedrag. Het is bovendien belangrijk dat we ons bewust worden van hoe ons leven er feitelijk uitziet en wat ons drijft in de dingen die we doen. 14 Het leven is geen feest
Opzet van het boek De eerste hoofdstukken van dit boek schetsen de begrippen en principes die ten grondslag liggen aan ACT. Vervolgens worden levensgebieden besproken die in ieders leven een belangrijke rol spelen: de omgang met onszelf, de omgang met anderen, relaties, ouderschap, werk, psychische klachten en de eindigheid van ons leven. Hoe komt onze psychologische binnenwereld tot stand? Hoe werkt die binnenwereld? Wat maakt die zo ingewikkeld? Wat zijn de valkuilen en wat betekenen ze in allerlei verschillende situaties en levensgebieden? Wat streven we na en wat vinden we belangrijk? Hoe kunnen we op een andere manier naar onszelf leren kijken en hoe kunnen we, wanneer nodig, ons gedrag veranderen? En ze leefden nog lang en gelukkig 15
Nee, dat is het niet. In Het leven is geen feest laat Ando Rokx op overtuigende wijze zien dat het maakbare geluk een mythe is. Tot op zekere hoogte horen pijn en verdriet gewoon bij het leven. Het leven is niet altijd een feestje en er bestaan ook geen trucjes om dat er wel van te maken. Ondanks deze realistische boodschap laat Rokx de lezer niet met lege handen achter. Ook al hebben we veel minder invloed op ons leven dan we wellicht zouden willen, het is wel degelijk mogelijk om je aandacht te richten op de dingen die het leven de moeite waard maken. Met behulp van inspirerende inzichten vanuit de Acceptatie en commitmenttherapie (ACT) laat Rokx zien hoe je dat kunt doen. Aan de hand van het zogenoemde waardenkompas kun je in kaart brengen wat jouw leven de moeite waard maakt, kun je stilstaan bij wat je drijft in de dingen die je doet en hoe je vanuit je waarden kunt leren leven. Het leven is geen feest rekent af met oppervlakkige zelfhulpboeken die in tien stappen geluk beloven. En biedt daarmee een zeer welkome en verfrissende kijk op de dwangmatige gerichtheid op zelfontplooiing en maakbaarheid van het leven in de 21ste eeuw. Ando Rokx is klinisch psycholoog en psychotherapeut en was o.a. nauw betrokken bij het televisieprogramma De Rode Kamer van de KRO. Ando Rokx Het leven is geen feest De stortvloed aan tijdschriften, zelfhulpboeken, cursussen en televisieprogramma s maken het elke dag weer duidelijk: er valt nog aardig wat te verbeteren aan onszelf. Je sombere stemming de baas, je gepieker en getob te lijf, je emoties onder controle en je gedachten zo rationeel mogelijk. Kortom, als je maar genoeg je best doet, is geluk voor iedereen binnen handbereik. Maar is het nu werkelijk zo simpel? Ando Rokx Het leven is geen feest De mythe van het maakbare geluk isbn 978 90 79729 42 5 9 789079 729425 w w w. ho g re f e. n l