donorwise.nl ren e g n o j atie oor n v o d e l l e u d fs Lesmo aan- en wee rg over o DOCENTENHANDLEIDING VOORGEZET ONDERWIJS: BIOLOGIE, MAATSCHAPPIJLEER, NEDERLANDS MBO: BURGERSCHAPSVORMING
CONTACT EN COLOFON DonorWise is ontwikkeld in opdracht van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) door de Nederlandse Transplantatie Stichting en Podium Bureau voor Educatieve Communicatie bv in samenwerking met docenten uit het voortgezet onderwijs en het mbo. Het lesmateriaal is gratis beschikbaar op www.donorwise.nl Nederlandse Transplantatie Stichting Postbus 2304, 2301 CH Leiden 071-579 84 42 info@donorwise.nl www.transplantatiestichting.nl
INHOUDSOPGAVE Inleiding Wat is DonorWise? Aansluiting bij curriculum Opbouw van het lespakket Module 1: welke organen kun je doneren? Module 2: orgaandonatie, hoe gaat dat? Module 3: kan jij al een keuze maken? Kwestie van kiezen Snel aan de slag FAQ 4 5 6 7 8 9 10 11 12 12 3
INLEIDING Donorregistratie is een belangrijk maatschappelijk onderwerp. Iedereen krijgt ermee te maken. Jaarlijks ontvangen alle jongeren die 18 zijn geworden een brief van de minister van VWS. Die vraagt hen om een keuze te maken over orgaandonatie en hun keuze vast te leggen in het Donorregister. Uit onderzoek blijkt dat bijna de helft van de jongeren op dat moment nog niet weet welke keuze ze willen maken. Om een weloverwogen keuze te kunnen maken, is het belangrijk dat je voldoende informatie hebt en het onderwerp bespreekt met de mensen om je heen. Zo kom je erachter wat je zelf vindt. In DonorWise staan kennisopbouw en meningsvorming centraal. DonorWise helpt jongeren bij dit keuzeproces. DonorWise is een digitaal lespakket over orgaan- en weefseldonatie voor jongeren in het voortgezet onderwijs en mbo. Het lespakket is geschikt voor alle niveaus, met verschillende moeilijkheidsgraden. DonorWise is flexibel. Kort of lang, de kern of meer verdieping: je stelt zelf je eigen les(sen) samen. In deze handleiding vind je handvatten voor het gebruik van DonorWise, beschrijvingen van de verschillende modules en achtergrondinformatie. 4 - DOCENTENHANDLEIDING
WAT IS DONORWISE? DonorWise is een digitaal lespakket voor jongeren in het voorgezet onderwijs en mbo. Op www.donorwise.nl komen biologische, maatschappelijke en persoonlijke aspecten van orgaan- en weefseldonatie aan bod. DonorWise is opgebouwd uit drie modules. Elke module bestaat uit kernonderdelen en een verdiepende laag. 1. Welke organen kun je doneren? 2. Orgaandonatie, hoe gaat dat? 3. Kan jij al een keuze maken? De kernonderdelen zijn geschikt voor alle niveaus. De verdiepingsonderdelen bouwen op in moeilijkheidsgraad. Bij iedere module horen filmpjes en verschillende soorten opdrachten. TIP! Heb je weinig tijd? In 1 lesuur breng je de basiskennis al over! Kijk op pagina 12 bij Snel aan de slag. Meer tijd of een hoger niveau? Kies dan voor één van de verdiepingsonderdelen. DONORWISE IN VOGELVLUCHT Voor voortgezet onderwijs en mbo Geschikt voor alle niveaus Gemakkelijk in gebruik, weinig voorwerk nodig Werkt op digitaal schoolbord, tablet, smartphone, computer In 1 lesuur breng je al de basiskennis over. Meer tijd? Ga dan de verdieping in! Voortgezet onderwijs: aansluiting bij biologie, maatschappijleer en Nederlands Mbo: aansluiting bij burgerschapsvorming en Nederlands Leerlijn orgaandonatie De lesmodule DonorWise is onderdeel van de leerlijn over orgaandonatie voor jongeren van 10 tot en met 20 jaar. Uitgangspunt in deze leerlijn is dat de lesstof in verschillende fases steeds terugkomt. Telkens op een hoger abstractieniveau en met andere accenten. Zo wordt de bestaande kennis van de leerlingen opgehaald, uitgebreid en verdiept. Dit leidt tot begrip, het toepassen van kennis en uiteindelijk tot het vormen van een eigen mening over orgaandonatie. Kijk voor meer informatie op www.transplantatiestichting.nl/onderwijs. DONORWISE BIEDT AFWISSELENDE WERKVORMEN: Filmpjes Quizvragen die meningsvorming stimuleren en kennis testen Prikkelende stellingen voor een klassikale discussie 5
AANSLUITING BIJ CURRICULUM Het onderwerp orgaan- en weefseldonatie is vakoverstijgend. In het voortgezet onderwijs zijn er inhoudelijke aanknopingspunten met de leerdomeinen Mens en Maatschappij en Mens en Natuur. Sommige werkvormen sluiten goed aan bij de kerndoelen van Nederlands, waar het gaat om spreek- en schrijfvaardigheden. In het mbo sluit het onderwerp aan bij burgerschapsvorming en Nederlands. Kerndoelen en eindtermen DonorWise biedt de mogelijkheid verschillende eindexamenvaardigheden voor de vakken Nederlands en maatschappijleer/maatschappijwetenschappen te oefenen. Het onderwerp is daarnaast zeer geschikt voor het sector- of profielwerkstuk voor biologie, maatschappijleer of maatschappijwetenschappen. Aansluiting MBO Geschikt voor alle mbo-opleidingsniveaus. Het materiaal sluit aan op de verplichte lesstof in het mbo, bijvoorbeeld bij de vakken Leren, Loopbaan en Burgerschap en Nederlands. Aansluiting bij domeinen VO Mens en Natuur 34. De leerling leert hoofdzaken te begrijpen van bouw en functie van het menselijk lichaam, verbanden te leggen met het bevorderen van lichamelijke en psychische gezondheid, en daarin een eigen verantwoordelijkheid te nemen. 35. De leerling leert over zorg en leert zorgen voor zichzelf, anderen en zijn omgeving, en hoe hij de veiligheid van zichzelf en anderen in verschillende leefsituaties (wonen, leren, werken, uitgaan, verkeer) positief kan beïnvloeden. Mens en Maatschappij 36. De leerling leert betekenisvolle vragen te stellen over maatschappelijke kwesties en verschijnselen, daarover een beargumenteerd standpunt in te nemen en te verdedigen, en daarbij respectvol met kritiek om te gaan. 39. De leerling leert een eenvoudig onderzoek uit te voeren naar een actueel maatschappelijk verschijnsel en de uitkomsten daarvan te presenteren. 43. De leerling leert over overeenkomsten, verschillen en veranderingen in cultuur en levensbeschouwing in Nederland, leert eigen en andermans leefwijze daarmee in verband te brengen, en leert de betekenis voor de samenleving te zien van respect voor elkaars opvattingen en leefwijzen. 6 - DOCENTENHANDLEIDING
OPBOUW VAN HET LESPAKKET Trailer De website en de drie modules starten met een introfilm. De trailer op de homepage dient als opwarmertje: 1 donor kan wel 8 levens redden!. Er komt heel wat bij kijken om dat allemaal zo snel te regelen Apparaten De website is geschikt voor gebruik op verschillende apparaten met internetverbinding: Digitaal schoolbord Tablet Smartphone Computer De lessen op www.donorwise.nl kun je in allerlei didactische werkvormen inzetten. Soms zit er een werkblad bij een opdracht. Print die dan van tevoren uit. TIP! Bekijk de site www.donorwise.nl zelf vooraf goed. Zo raak je alvast bekend met de vorm en de inhoud. Het lesprogramma Kennisopbouw en meningsvorming van de leerlingen staat centraal in het lespakket. Zo leren ze bijvoorbeeld welke organen en weefsels allemaal kunnen worden getransplanteerd. Of hoe de donatie- en transplantatieprocedures werken. Ook ontdekken ze waarom het zo belangrijk is om je keuze vast te leggen en discussiëren ze over diverse dilemma s rondom orgaandonatie. Huiswerkopdracht De huiswerkopdracht kun je op elk gewenst moment inzetten. Het doel van deze opdracht is om het onderwerp orgaan- en weefseldonatie thuis aan de keukentafel bespreekbaar te maken. Werkstukinformatie Het onderwerp orgaan- en weefseldonatie is heel geschikt voor een profiel- of sectorwerkstuk voor biologie of een maatschappelijk vak. In hun werkstuk belichten leerlingen een deelaspect van orgaan- en weefseldonatie. Ze kunnen bijvoorbeeld ingaan op het biologisch proces bij de transplantatie van een bepaald orgaan. Of ze bespreken hoe het registratiesysteem in Nederland is geregeld en waarom en hoe dit systeem aangepast kan worden. Op de site vind je uitgebreide stappenplannen voor het maken van een werkstuk. Het stappenplan helpt leerlingen bij de voorbereiding en uitvoering. Je kunt de informatie in het stappenplan eventueel aanvullen met schoolspecifieke eisen. Beeldbank De beeldbank bestaat uit informatieve filmpjes en afbeeldingen die je zelf kunt gebruiken in de les en die de leerlingen kunnen verwerken in hun werkstuk. Quiz Test je leerlingen met de overkoepelende kennisquiz. Wat weet jij over orgaandonatie? Deze quiz is een combinatie van de quizzen uit module 1 en 2. Hierin komen 16 waar/niet waar stellingen aan bod. Na elke vraag wordt het antwoord toegelicht. TIP! Via het kopje Gastspreker op www.donorwise.nl nodig je gratis een gastspreker uit. Een gastspreker van de NTS ontving vaak zelf een orgaan of is nabestaande van een donor. Ze verzorgen indrukwekkende gastlessen over orgaandonatie en -transplantatie en vertellen hun eigen verhaal. 7
MODULE 1 WELKE ORGANEN KUN JE DONEREN? Welke organen en weefsels zijn geschikt voor donatie en transplantatie? Wat is hun functie en waar zitten ze in je lichaam? Naast deze kennisonderdelen verdiepen de leerlingen zich in de situatie van iemand die een donororgaan ontvangt. Domein en vakken Mens en natuur Biologie Hoofddoel Kennisuitbreiding over organen en weefsels. Inleven in de situatie van een ontvanger van een donororgaan. Specifieke leerdoelen De leerlingen: weten welke organen en weefsels geschikt zijn voor donatie en waar deze organen en weefsels in het lichaam zitten; weten wat de functie is van de organen en weefsels die gedoneerd en getransplanteerd kunnen worden; weten wat het voor iemand betekent als een orgaan of weefsel niet goed functioneert en hoe het is om een orgaan van een donor te ontvangen; weten hoeveel mensen jaarlijks wachten op een orgaan of weefsel. Toelichting Ziek zijn kan veel invloed hebben op je leven. Een donororgaan zorgt dat je kunt overleven en dat de kwaliteit van je leven verbetert. 8 - DOCENTENHANDLEIDING
MODULE 2 ORGAANDONATIE, HOE GAAT DAT? Hoe werkt de donatieprocedure? Wat komt er allemaal bij kijken om een transplantatie mogelijk te maken? En wat betekent orgaandonatie voor de nabestaanden? In deze module ontdekken jongeren hoe belangrijk het is om van je naasten te weten wat zij willen. En dat zij weten wat jij wilt. Domein en vakken Mens en natuur Biologie Maatschappijleer Hoofddoel Kennisuitbreiding over de donatieprocedure. Inleven in de situatie van nabestaanden van een donor en hoe moeilijk het dan kan zijn om een besluit te nemen als je niet weet wat de overledene had gewild. Specifieke leerdoelen De leerlingen: weten hoe de donatieprocedure in zijn werk gaat; weten hoe de transplantatieprocedure in zijn werk gaat; beseffen wat orgaandonatie betekent voor nabestaanden; leren hoe belangrijk het is om van je naasten te weten wat zij willen. Toelichting Het komt niet vaak voor dat iemand onder de juiste omstandigheden overlijdt om organen te kunnen doneren. Dat gebeurt ongeveer 600 keer per jaar. In die gevallen wordt altijd aan de nabestaanden gevraagd of de organen en weefsels mogen worden gebruikt voor transplantatie. Maar de overledene heeft misschien nog nooit met de nabestaanden gepraat over zijn of haar eigen wensen als het gaat om orgaandonatie. Kunnen de leerlingen zich voorstellen hoe het voor de nabestaanden is om op zo n verdrietig moment een beslissing te nemen over zoiets persoonlijks? Bespreek met je leerlingen waarom het fijn is voor iedereen als er een keuze bekend is of is vastgelegd. Alleen dan kun je er voor zorgen dat er daadwerkelijk gebeurt wat jij zelf wilt. En waarbij je je nabestaanden niet confronteert met zo n moeilijke beslissing op een pijnlijk moment. TIP! Meer weten? Op www.transplantatiestichting.nl vind je veel informatie. Hier kun je ook de folder Zo zit het, alles over doneren en registreren bestellen. 9
MODULE 3 KAN JIJ AL EEN KEUZE MAKEN? Leerlingen maken kennis met het donorformulier en beseffen waarom het belangrijk is je keuze vast te leggen in het Donorregister. Ze bedenken welke factoren voor hen belangrijk zijn bij het maken van hun keuze. Daarna kunnen ze hun eigen afweging maken over donatie. Domein en vakken Mens en maatschappij Nederlands Maatschappijleer Burgerschapsvorming Hoofddoel Kennisuitbreiding, meningsvorming. Specifieke leerdoelen De leerlingen: weten hoe het donorformulier er uit ziet; beseffen waarom het belangrijk is je keuze vast te leggen in het Donorregister; bedenken welke factoren voor hen belangrijk zijn bij het maken van hun keuze; kunnen een persoonlijke afweging maken over donatie. Toelichting Hoe praat je over je keuze? En welke argumenten heb je daarbij? Bekijk met je leerlingen wat de vier keuzes zijn en welke voor- en tegenargumenten er bij elke keuze zijn. Aandachtspunten tijdens de bespreking: Je keuze is niet definitief. Je kunt je keuze altijd wijzigen; Je kunt je keuze ook digitaal vastleggen met een DigiD-code. 10 - DOCENTENHANDLEIDING
KWESTIE VAN KIEZEN Toelichting en mogelijke argumenten bij de vier keuzes. WAT KIES JIJ? KEUZE 1 KEUZE 3 KEUZE 2 JA, IK GEEF TOESTEMMING Je organen en weefsels kunnen na je overlijden worden gebruikt voor transplantatie. Je kunt bij deze optie aankruisen welke organen of weefsels je niet wilt doneren. Argumenten: Naastenliefde: Ik wil graag iets voor een ander doen; Ik heb na mijn dood zelf toch niets meer aan mijn organen en weefsels; Wederkerigheid: als ik zelf een orgaan of weefsel nodig zou hebben, vind ik het ook fijn dat mensen zich als donor hebben opgegeven; Principe: dat doe je gewoon. MIJN NABESTAANDEN BESLISSEN Als de overlijdensomstandigheden daarvoor geschikt zijn, beslist je familie of je eventuele partner of je organen en weefsels mogen worden gebruikt voor transplantatie. Argumenten voor Voor mij maakt het niet meer uit wat er na mijn dood met me gebeurt, voor mijn nabestaanden wel. Daarom vind ik dat zij de keuze moeten maken; Ik heb er wel met nabestaanden over gepraat maar kon (nog) geen keuze maken. Daarom laat ik de beslissing aan een ander over; Ik wil nu zelf geen beslissing nemen. Argumenten tegen Onzekerheid: ik vind het niet fijn dat ik niet weet wat er na mijn dood met mijn organen en weefsels gebeurt; Ik wil mijn nabestaanden niet met een moeilijke beslissing opzadelen. NEE, IK GEEF GEEN TOESTEMMING Je wordt geen orgaan- of weefseldonor na je dood. Argumenten: Ik ben bang dat mijn ziel niet goed terecht komt; Dan voel ik me niet meer compleet; Ik ben bang dat ze me eerder dood laten gaan; Geloofsovertuiging: dat mag niet van mijn geloof; Ik wil heel mijn graf in; Ik vind het niet fijn voor mijn nabestaanden. KEUZE 4 EEN SPECIFIEKE PERSOON BESLIST Je kiest een specifieke persoon die beslist of je organen en weefsels mogen worden gebruikt voor transplantatie. Argumenten Hier gelden in grote lijnen dezelfde argumenten als bij keuze 3. Het verschil is dat je hier een expliciete keuze maakt wie mag beslissen. Als je bijvoorbeeld geen goede band hebt met je officiële nabestaanden kun je voor deze optie kiezen, door bijvoorbeeld je beste vriend aan te wijzen. Een tegenargument is dat je relatie met deze specifieke persoon kan veranderen, je krijgt bijvoorbeeld ruzie. Als je vergeet je keuze te wijzigen kan deze persoon dus alsnog over jouw organen en weefsels beslissen. 11
SNEL AAN DE SLAG Heb je weinig tijd, maar wil je het onderwerp orgaan- en weefseldonatie toch in je klas behandelen? Met onderstaande opzet stel je een levendige, dynamische les samen die je binnen een uur kunt afronden. Lesstart: bekijk de trailer op de homepage. Of test vooraf de kennis met de quiz (home): wat weet jij over orgaandonatie? Module 1: bekijk de intro en behandel Ontdek het lichaam. Module 2: bekijk de intro en behandel Wat eerst?. Module 3: bekijk de intro en behandel een aantal stellingen. Bekijk daarna het filmpje over de vier keuzes. Sluit af met het spelen van de quiz. FAQ Wat is doneren? Doneren betekent geven of schenken. Iemand die orgaan- of weefseldonor is, geeft na zijn dood zijn organen of weefsels weg voor transplantatie. Dit heet donatie. Wat is transplantatie? Transplantatie betekent letterlijk het overplaatsen van weefsel of organen. Bij een transplantatie wordt een orgaan of weefsel in een ander lichaam geplaatst. Welke organen en weefsels kan ik doneren? Organen die getransplanteerd kunnen worden: hart, nieren, longen, lever, alvleesklier en de dunne darm. Bij weefsels gaat het om: huid, botweefsel, hoornvliezen, hartkleppen en de grote lichaamsslagader. Kan iedereen donor worden? Iedereen kan toestemming geven voor donatie. Of iemand ook echt donor wordt, hangt van veel dingen af. Bijvoorbeeld het moment, de oorzaak en de plaats van overlijden. Voor sommige organen is het bijvoorbeeld noodzakelijk dat de donor in het ziekenhuis overlijdt. Hoe kan ik mij registreren? Je kunt je keuze vanaf je 12e jaar doorgeven door een donorformulier in te vullen en op te sturen naar het Donorregister. Je kunt het donorformulier ook digitaal invullen. Hiervoor heb je je DigiD-code nodig. Je kunt het donorformulier invullen of bestellen op www.donorregister.nl. 12 - DOCENTENHANDLEIDING
Wat is het Donorregister? In het Donorregister worden de gegevens van alle ingevulde donorformulieren bewaard. Als je dood gaat, wordt in het Donorregister gekeken of je donor wilde zijn. Als je geen gegevens hebt doorgegeven aan het Donorregister, vraagt de arts aan je familie of ze het goed vinden dat jouw organen of weefsels gebruikt worden voor transplantatie. Vanaf welke leeftijd kun je je keuze doorgeven aan het Donorregister? Je kunt je keuze vanaf je 12e jaar doorgeven in het Donorregister. Kinderen jonger dan 12 jaar kunnen geen keuze in het Donorregister vastleggen. Als een kind onder de 12 jaar overlijdt, overlegt de arts met de ouder(s) of voogd over donatie. Tot 16 jaar kunnen de ouder(s) of voogd een donatie tegenhouden. Ook als de jongere zelf heeft aangegeven dat hij donor wil zijn. Als een jongere heeft geregistreerd dat hij geen donor wil zijn, dan kunnen de ouders of voogd dit niet veranderen. Waarom zou ik me registreren als ik geen donor wil zijn? Ook als je geen donor wilt zijn, is het goed dit door te geven aan het Donorregister. Zo weten artsen en nabestaanden wat jouw wensen zijn. Je laat je familie en vrienden dan niet met moeilijke vragen achter als je misschien iets overkomt. Wat gebeurt er als je overlijdt en je je keuze niet hebt laten registreren? Als je je keuze niet hebt laten registreren in het Donorregister, dan vragen artsen aan je familie om toestemming voor donatie. Waarom is niet iedereen automatisch donor? De Nederlandse overheid heeft gekozen voor het toestemmingssysteem. Dit betekent dat je tijdens je leven toestemming moet geven voor donatie. De overheid wil mensen niet dwingen tot een keuze. Gaat een orgaan of weefsel altijd naar degene die het langst op de wachtlijst staat? Nee, er wordt gekeken naar wachttijd maar ook naar medische informatie. Niet elk orgaan of weefsel past namelijk in elk lichaam. Bloedgroep, weefseltype en het formaat van de orgaan moeten bijvoorbeeld goed zijn. Soms spelen ook afstand en tijd een rol bij de toewijzing van een orgaan. Dit komt omdat organen buiten het lichaam beperkt houdbaar zijn. Kan ik zelf kiezen wie mijn organen/weefsels krijgt? Nee. De donor beslist niet zelf wie een orgaan of weefsel krijgt. Wie een orgaan of weefsel krijgt, wordt bepaald aan de hand van de wachttijd en medische informatie. 13
Wat is doneren bij leven? Iemand kan een orgaan of weefsel doneren terwijl hij of zij zelf nog leeft. Iemand die doneert bij leven kan alleen de volgende organen en weefsels doneren: nier, (deel van) lever, stamcellen en bloed. Jongeren vanaf 12 jaar kunnen ook doneren tijdens hun leven. Maar daar zijn wel strenge regels voor. Wat is een toestemmingssysteem? Bij een toestemmingssysteem moet je tijdens je leven toestemming geven voor donatie. In Nederland, Duitsland en Engeland is er een toestemmingssysteem. Wat is een geen-bezwaarsysteem? Bij een geen-bezwaarsysteem ben je automatisch donor. Tenzij je hebt aangegeven dat je het niet wil. In Spanje, Oostenrijk, België, Frankrijk, Italië en Zweden is er een geen-bezwaarsysteem. 14 - DOCENTENHANDLEIDING