ONLINE NIEUWSBRIEF 20 DECEMBER 2014 VOORAF De laatste weken van 2014 gaan hard. Decemer lijkt je altijd wel te ontglippen, maar dit jaar gaat het erg snel. Ik hoorde iemand zeggen dat dit komt doordat we in de afgelopen herfst zolang mooi weer hebben gehad. Vroeger was december een tijd waarin de boeren zich hadden ingegraven voor de komende winter. Er was voorraad aangelegd voor mens en vee, alles wat naar binnen moest was naar binnen gehaald en het was tijd voor het winterwerk. Wat die winter brengen gaat is elk jaar weer een vraag die pas na afloop kan worden beantwoord. Zou het weer zo n slappe winter worden als die van vorig jaar. Die was zo warm, dat iedereen dacht dat het in de zomer erna wel zou wemelen van insecten en ongedierte. Dat viel echter mee. Er is weinig dat zich zo snel aan veranderende situaties aanpast als de natuur. Laten we er een voorbeeld aan nemen. Ook voor de doelstellingen van Boerderij & Erf Alblasserwaard-Vijfheerenlanden. De leegkomende of onderhoud ontberende boerenhofsteden snel een andere passende bestemming geven, zodat de iconen van onze streek ook voor het nageslacht bewaard blijven. De tijd gaat snel, gebruikt haar wel! Dick de Jong, redactie Wintertafereeel achter een herbestemde boerderij: De Koperen Knop Boerderij & Erf Alblasserwaard-Vijfheerenlanden 1 Online nieuwsbrief 20- december 2014
TELMERKEN MIDDELEEUWS Bij een onderzoek van de kappen van de Oude Kerk te Amsterdam in 1957 viel het op dat er op de hanenbalken en op andere plaatsen tekens voorkomen, die in het hout gesneden zijn. Zij verschillen in vorm en afmetingen van de timmermansmerken, de handtekeningen van de timmerlieden. Het gaat om een stelsel van strepen en dwarsstrepen, die een getal aangeven. Die heten dan ook telmerken. Het fenomeen telmerk wordt nergens in de bestekken en werkbeschrijvingen van de middeleeuwen tot de 17 e eeuw aangegeven. Het moet voor de ambachtslieden zo vanzelfsprekend zijn geweest, dat het niet nodig was het te omschrijven. Bij handwerk verschillen alle maten van de onderdelen en de verbindingen, zodat ze niet mogen worden verwisseld. De vele onderdelen van een dergelijke constructie dienden in de werkplaats nauwkeurig te worden gemerkt om ze na transport bij elkaar te kunnen brengen. Telmerken werden gesneden met een gootvormig mesje, voorzien van een snijkant aan één zijde van de goot, die een breedte heeft van enkele millimeters. Aan het schuin oplopende handvat wordt het mesje door het hout getrokken. Een klompenmaker hanteert een dergelijk stuk gereedschap om er kerfsnedeversieringen mee te maken. Hij noemt het een rits. Bij de strepen van de gesneden merken, die met een dergelijk gootvormig mesje zijn aangebracht, is kenmerkend, dat de geul aan het begin geleidelijk in het hout loopt en aan het einde op dezelfde wijze omhoog komt. Zij hebben een andere betekenis dan de zogeheten paringen. Dat zijn strepen, die een timmerman over twee te verbinden onderdelen van een houtconstructie zet om aan te geven, dat zij bij elkaar behoren. Die paringen kennen ook wij bij veel boerderijen. Echter vooral als het gaat om wat grotere boerderijen of wat ingewikkelder constructies, kennen we ook wel het systeem van de telmerken. Dit in tegenstelling tot de met een beitel gehakte merken uit latere perioden, die aan het begin en het einde van de strepen steil in het hout zijn gestoken en een V- vormige doorsnede hebben. Soms zijn de merken met een scherp voorwerp in het hout gekrast, zodat rafelige ondiepe krassen ontstonden. Wij noemen die: gekraste merken. Zij zijn meestal slecht zichtbaar. Beter zijn de gezaagde merken te zien, die met een zaag in het hout zijn aangebracht en vooral in de eerste helft van de 16 e eeuw gemaakt werden. Nagenoeg alle houtconstructies in het Nederlandse taalgebied zijn zo samengesteld, dat onderdelen in loodrecht op de as van een gebouw staande vlakken bij elkaar behoren en met pen-en-gatverbindingen en halfhoutse lippen in elkaar sluiten. Sedert het begin van de middeleeuwen werd een even ingenieus als eenvoudig systeem ontwikkeld om de in één vlak bij elkaar behorende onderdelen zó te merken, dat zij duidelijk te onderscheiden waren van de onderdelen in evenwijdige vlakken. Hoeveel vlakken er konden zijn, wordt pas duidelijk, als wordt bedacht, dat het niet alleen gaat om de kapgebinten, maar ook om de daksporen. Boerderij & Erf Alblasserwaard-Vijfheerenlanden 2 Online nieuwsbrief 20 december 2014
In een boerderij in Spijk (Foto: Bureau Helsdingen) HET GRONDSYSTEEM Het grondsysteem van de telmerken is eenvoudig. Het lijkt wat op de Romeinse cijfers en het bekende turven, maar daar hebben de telmerken niets mee te maken. De 1 is één streep, die ongeveer loodrecht op de lengterichting van het constructiedeel in het hout is getrokken (/). De 2 bestaat uit twee strepen (//), de 3 en de 4 zijn drie en vier lijnen (///, ////). De 5 lijkt soms op een V, maar staat meestal ondersteboven. Vaak is het een schuine lijn, op het midden waarvan een stuk lijn schuin naar beneden loopt. Deze figuur moet worden beschouwd als een schuine streep met aan één zijde een dwarslijn. De schuine streep is een balk, waarop de tientallen worden genoteerd. Een 10 wordt aangeduid door een schuine streep met een kruisende dwarsstreep (X). De 5 wordt dus als een half tiental gesneden, de 15 is een schuine streep met anderhalve dwarsstreep. De 20 is een balk met twee dwarsstrepen enzovoorts. De tussenliggende getallen hebben één, twee, drie of vier strepen naast de hele of halve tientallen. De 6 is een op zijn kop staande V met één streep ernaast. De plaats van deze streep doet er niets toe; die kan zowel ervoor als erachter staan. Het teken bestaande uit een V met links ernaast een streep is dus ook 6. De hoge tientallen zijn steeds genoteerd als een balk met zes, zeven en acht dwarsstrepen, ondanks het feit dat het menselijk oog eigenlijk maar vijf strepen ineens kan overzien. Het tellen van deze grotere aantallen levert dan ook moeilijkheden op en zal wel eens aanleiding hebben gegeven tot vergissingen. Het hiervoor beschreven grondsysteem van telmerken kwam tot ontwikkeling in de loop van de 12 e eeuw. Oudere kappen vertonen al wel genummerde onderdelen, maar de nummers bestaan alleen uit naast elkaar geplaatste strepen. Het merkgereedschap is eveneens een rits. In streken, die verder van Nederland verwijderd zijn, ONDERSCHEID LINKS EN RECHTS Sinds eind 13 e eeuw werden de kapconstructies steeds ingewikkelder. Om bij het bouwen van een kap snel de onderdelen aan de linker en de rechter zijde van elkaar te kunnen onderscheiden werd sedertdien aan de merken aan één kant een teken toegevoegd, dat richtingsteken genoemd wordt. Mogelijk hing dat af van de al of niet linkshandigheid van de merkende timmerman aan welke kant dat speciale teken werd aangebracht. Dit artikel is met dank aan de Vereniging Ambacht & Gereedschap overgenomen van hun website 2014. Het is geschreven door Herman Janse. UIT DE STICHTING FLYER VUURWERKGEVAAR Ons lid Jan-Kees Boer heeft een flyer ontwikkeld, bedoeld om te waarschuwen tegen het gevaar van brand van rieten daken door vuurwerk. Als u deze flyer digitaal wilt ontvangen, voor uzelf of om door te geven aan anderen, kunt u dit doorgeven aan het secretariaat (zie laatste pagina). Uit deze flyer laten we enkele stukjes volgen: ( ) Richt uw vuurpijlen niet op een rieten dak. Let ook op de windrichting. Houd daarbij minimaal 75 meter afstand van een huis met een rieten dak. Zet vuurpijlen in een verzwaarde fles of een in de grond geslagen stalen buis. Pijlen die kort na de lancering op een rieten dak komen branden nog na en vormen zo een groot risico. ( ) Sommige soorten vuurwerk zijn extra gevaarlijk. U moet dan denken aan de zogenaamde (rode) lichtkogels. Deze pijlen blijven lange tijd na de lancering branden. Ook de zogenaamde vreugde ballonnen zijn gevaarlijk. Dit zijn ballonnen met een waxinelichtje eronder, waardoor de ballon opstijgt. Als het waxinelichtje op een rieten dak terecht komt is, dit een groot risico. Boerderij & Erf Alblasserwaard-Vijfheerenlanden 3 Online nieuwsbrief 20 december 2014
Voor preventieve maatregelen kunt u kijken op de site www.rietendakband.nl fotoboek Boerenhofsteden gaandeweg. het vormt de populaire tegenhanger van het voorbeeldenboek, waarvan Meine Mollema de samensteller is. De speciaal voor dit boek gemaakte foto s zijn van beeldend kunstenaar Evert van Lopik en de tekst komt van freelance auteur Dick de Jong. MASTERPLAN Op dit moment wordt er gewacht op twee belangrijke berichten inzake de subsidie voor dit project. De voorlaatste subsidieaanvraag is ingediend. daarop is enkele weken terug een reactie gekomen om iets digitaal aan te leveren en sindsdien is er niets meer vernomen. Van het ingediende verzoek om uitstel van de eindafrekening is nog niets vernomen dan dat het verzoek ik ontvangen. Dat uitstel is vooral nodig omdat in deze voor de lokale overheden toch al zo drukke tijd de zorgen op het gebied van onderlinge samenwerking en fusering alle aandacht opeisen. Op dit moment de plaatselijke gemeentebesturen benaderen voor iets heel anders zou zeker geen enkele effect hebben. BOEKEN IN DE VERKOOP Diverse uitgaven van Boerderij & Erf A-V raken uitverkocht. Een goed teken, want dat geeft aan dat er veel belangstelling voor is. Wie nog een bijzonder cadeau zoekt voor de komende feestdagen kan bij de stichting terecht voor het boek Boer en Boerderij van Huib de Kok ( 35) en De Boerderij het behouden waard van Meine Mollema ( 14,95). NAJAARSBIJEENKOMST BOERDERIJ & ERF A-V Zaterdag 18 oktober jl. was voor velen een prachtige dag. Vooral voor de begunstigers van Boerderij & Erf A- V, die deze dag de excursie meemaakten in de Krimpenerwaard. Leerzaam, mooi, gezellig, interessant en nog veel meer lovende woorden viel de organisatie achteraf ten deel. Als ook u dergelijke activiteiten wilt meemaken, kunt u zich opgeven als begunstiger. Dat kost u minimaal 17,50 per jaar en natuurlijk een - bescheiden - bijdrage in de kosten van de jaarlijkse excursie. DIGITALE EDUCATIE Deze dagen is er een beeld- en verhalentafel besteld, die via het Masterplan kan worden aangeschaft dankzij subsidie van het prins Bernhardfonds. Deze digitale touch screen table is bedoeld voor de jeugd en kan gebruikt gaan worden op scholen en in andere verbanden, om de jeugd kennis te laten maken met het belang van de vele boerderijen in onze streek. BOEK: HOEVE HOFSTEE HERBESTEMMING Dit is de titel van het fotoboek over herbestemming van boerderijen dat half januari 2015 zal verschijnen. Het is in dezelfde uitvoering als het inmiddels uitverkochte UIT DE PERS TOETSING BOUWPLANNEN De toetsing van bouwplannen wordt op termijn door de overheid uit handen gegeven. Dat geldt voor woningen en kleine bedrijfsgebouwen. Wat de plaats hierin wordt voor boerderijen is nog niet bekend. Maar Boerderij & Erf A-V blijft de ontwikkelingen nauw volgen. INSTANDHOUDINGSSUBSIDIE 2015 Eigenaren van rijksmonumenten kunnen van 1 februari t/m 31 maart 2015 subsidie aanvragen voor instandhouding. Met de informatie op de site monumenten.nl kunnen eigenaren de aanvraag voorbereiden. Ter garantie van een goede uitvoering van het onderhoud, verbindt de Rijksdienst vanaf 2015 richtlijnen aan het toekennen van de subsidie. BROCHURE MONUMENTAAL WONEN Op de site van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed kunt u een interessante brochure downloaden over monumentaal wonen. Deze is bedoeld voor de eigenaren van een rijksmonument, maar er staat zeker ook interessante informatie in voor wie daarvan niet de gelukkige eigenaar is. ONDERZOEKEN NATIONAAL RESTAURATIEFONDS Als u kijkt op de website van het Nationaal restauratiefonds ziet u dat er van verschillende onderzoeken digitale brochures te downloaden zijn. Zo is er een klanttevredenheidsonderzoek, een onderzoek monumenteigenaren en een onderzoek gemeenteambtenaren. KERST EN OUD EN NIEUW BOERENJONGENS EN BOERENMEISJES Sinds jaar en dag is het traditie dat er op het platteland met nieuwjaarsdag een glas boerenjongens wordt gedronken. Rozijnen op brandewijn. De naam komt voor het eerst voor in 1891en de drank is afkomstig uit Friesland of Groningen. De naam zou ontleend zijn aan jongens uit de boerenstand. Boerderij & Erf Alblasserwaard-Vijfheerenlanden 4 Online nieuwsbrief 20 december 2014
BOERENJONGENS Er is nodig: 2 dl water, 200 gr suiker, 3 kaneelstokjes, 400 gr rozijnen, 500 ml brandewijn en een fles of pot met een wijde hals, of een weckfles. Bereidingswijze steriliseer de pot of fles voordat u deze gebruikt zet een pan op het vuur met het water en de suiker en laat dit warm worden voeg de kaneelstokjes en de rozijnen toe en laat ze 10 minuten wellen, niet koken schep de rozijnen er uit en doe ze in de fles of pot kook het welvocht 3 minuten op hoog vuur in laat het vocht afkoelen en schenk het in de pot giet de brandewijn er bij en sluit de fles of pot goed af schud de inhoud zodat het goed kan mengen en laat de pot 6 weken staan op een koele en donkere plaats Serveren: De boerenjongens wordt geserveerd in een lage brede likeurcoupe, met een lepeltje er bij. BOERENMEISJES U heeft nodig: 4 dl water, 200 gr gedroogde abrikozen, 250 gr kandij, schil van een halve citroen, 500 ml brandewijn en een weckfles, of een pot of fles met een wijde hals. Bereidingswijze steriliseer de fles of pot goed spoel de abrikozen af vul een pan met het water, voeg de kandij toe, week dit 24 uur zet de pan op het vuur, laat de abrikozen 3 minuten wellen, niet koken schep de abrikozen er uit en doe ze in de fles of pot kook het welvocht 4 minuten en laat het afkoelen schenk het vocht in de pot of fles voeg de citroenschil en brandewijn toe sluit de fles of pot goed schud de inhoud goed, zodat alles zich kan vermengen, zet de fles op een koele en donkere plaats, voor minimaal 6 weken en verwijder voor het gebruik de citroenschil Serveren: De boerenmeisjes wordt geserveerd in een lage brede likeurcoupe, met een lepeltje er bij. Bovenstaande foto svan deze boerderij uit Hei- en Boeicop stonden in het tijdschrift 3-2014 van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed/ Bestuur en vrijwilligers van Boerderij & Erf A-V wensen u fijne kerstdagen en een goed 2015 SECRETARIAAT BOERDERIJ & ERF A-V: Sluis 57 2964 AT Groot-Ammers 0184-661425/06-53759618 secretariaat@boerderijenerf.nl bank NL14RABO0325074739 website: WWW.BOERDERIJENERF.NL Europees Landbouwfonds voor plattelandsontwikkeling Europa investeert in het platteland Redactie en samenstelling nieuwsbrief: Dick de Jong - Bureau Tekstwerk - djtekst@planet.nl Boerderij & Erf Alblasserwaard-Vijfheerenlanden 5 Online nieuwsbrief 20 december 2014