Rendierjagers en méér inwesterveld Leidraadvoordeleerkracht
Inleiding Rendierjagers en méér in Westerveld is een educatief erfgoedproject voor groep 7 en 8 van het basisonderwijs. Het is een project van het Archeologisch Centrum West Drenthe, dat gevestigd is in het Schultehuus aan de Brink in Diever. Het is een onderdeel van het scholenproject Hallo Wereld! Hallo Westerveld!. Samenwerkingspartners hierin zijn de gemeente Westerveld, Bibliotheek Westerveld, Scala centrum voor de kunsten en K&C, expertisecentrum en projectorganisatie kunst en cultuur. Rendierjagers en méér in Westerveld is ontwikkeld door Bureau Uit de Tijd in Apeldoorn, in nauwe samenwerking met de educatieve werkgroep van het Archeologisch Centrum West Drenthe. Het lesmateriaal sluit naadloos aan bij de tentoonstelling Rendierjagers in het Holtingerveld in het Archeologisch Centrum. Het project is tot stand gekomen dankzij een subsidie van de gemeente Westerveld. Veel kinderen uit Westerveld zullen hierdoor kennis kunnen maken met de boeiende voorgeschiedenis van hun leefomgeving. Een bijzonder gebied, zeer rijk aan archeologische vondsten, uit de tijd van de Rendierjagers, maar ook uit de latere steentijd, zal voor hen ontsloten worden... De plek waar zij wonen zal hierna niet meer hetzelfde voelen! Diever, februari 2013 Foto s voorpagina: Frans de Vries, Toonbeeld, Stiens 1
Inhoud Inleiding pagina 1 Inhoud 2 Doelgroep 3 Doel onderwijsproject 3 Lesmaterialen 3 Lesbeschrijving Les 1 4 Les 2 6 Les 3 7 Les 4 8 Bijlagen bijlage 1: Tekst bij de powerpoint Rendierjagers en méér in Westerveld bijlage 2: Antwoorden op de opdrachten in het Archeologisch Centrum 2
Doelgroep De doelgroep is groep 7 en 8 van de scholen uit Westerveld, die deelnemen aan het scholenproject Hallo Wereld! Hallo Westerveld! Doel onderwijsproject Het educatief project Rendierjagers en méér in Westerveld is erop gericht om de leerlingen door middel van interessante lessen te informeren over en bewust te maken van de interessante voorgeschiedenis van hun eigen leefomgeving, Westerveld. Het gaat in dit project echter niet alleen om kennisoverdracht. Tijdens de lessen buiten de school staat de beleving centraal. In het Archeologisch Centrum staan de leerlingen oog in oog met voorwerpen, die vele duizenden jaren geleden door mensen in Westerveld zijn gemaakt en gebruikt. In het Buitencentrum in Wilhelminaoord stappen zij binnen in een gereconstrueerde nederzetting uit de Steentijd... Lesmaterialen Het project bestaat uit de volgende digitale materialen: Leidraad voor de leerkracht Powerpoint ter introductie en informatie Tijdens de les in het Archeologisch Centrum krijgen de leerlingen een opdrachtenboekje, dat ze mogen houden. 3
Lesbeschrijving Les 1 Introductie en informatie a. Inleiding 5 minuten klassikaal overzicht tijdvakken en tijdsbalk uit de eigen geschiedenismethode zorgen voor beschikbaarheid tijdvakken en tijdsbalk in boek of aan de wand. Het eerste tijdvak uit onze geschiedenislessen heet de tijd van jagers en boeren. We hebben nog geen schriftelijke bronnen (teksten) uit deze tijd, maar gelukkig hebben archeologen in de bodem wel van alles gevonden, waardoor we over deze mensen toch van alles te weten zijn gekomen. Veel geschiedenismethoden slaan het leven van de jagers bijna over en beginnen met de boeren uit de Nieuwe Steentijd (Hunebedbouwers). De tijd van de jagers/verzamelaars (Oude Steentijd en Midden Steentijd) is het echter meer dan waard om aandacht aan te besteden. De Oude Steentijd is zelfs de langste periode uit de (voor)geschiedenis van de mens(achtigen): van ongeveer 300.000 jaar geleden tot ongeveer 10.000 jaar geleden. De oudste archeologische vondst uit Westerveld is ongeveer 50.000 jaar oud! Wat weten we over deze oude tijden? b. Powerpointpresentatie Rendierjagers en méér in Westerveld 30 minuten klassikaal powerpointpresentatie, digibord, laptop, beamer, doorlezen tekst bij powerpoint, bijlage 1 uit de handleiding Met de hele klas wordt gekeken naar de powerpointpresentatie over de spectaculaire voorgeschiedenis van het gebied, waar de leerlingen nu zelf leven, waar hun huis en school staat. Zij gaan zich realiseren dat er een mammoet in hun achtertuin kan hebben gelopen... De presentatie gaat in op de ijstijden en benadrukt de invloed van de temperatuur/ het klimaat op de flora en fauna en dus op de leefomstandigheden van de mens. De tijd van de rendierjagers (laatste deel van de Oude Steentijd) krijgt veel aandacht, gezien de bijzondere archeologische vondsten die er in Westerveld zijn gedaan. Maar ook het leven in de Midden Steentijd en Nieuwe Steentijd (tijd van de hunebedden) komt aan de orde. 4
De leerkracht vertelt bij elke afbeelding de bijbehorende informatie uit bijlage 1. Om de presentatie boeiend te laten zijn, is snelle wisseling van de beelden belangrijk. Daarom zitten er in de presentatie ook allerlei beelden met slechts één of twee regels tekst. Natuurlijk is er nog veel meer over de beelden te vertellen, maar voor de levendigheid is het belangrijk om hier door te zappen. Mocht u als leerkracht ervoor kiezen om toch langer bij elke afbeelding stil te staan, dan kan de powerpoint in twee gedeelten bekeken worden. c. Hoe overleef ik... als jager/verzamelaar? 15 minuten in tweetallen papier en schrijfgerei maken van tweetallen voor les 2 in het Archeologisch Centrum Er wordt gewerkt in de tweetallen, die al gevormd zijn voor de les in het Schultehuus. Mondelinge opdracht: Om te kunnen overleven als groep jagers/verzamelaars moet je veel kunnen en goed kunnen organiseren. Stel je voor dat jullie jagers/verzamelaars zouden zijn. Wat zou je allemaal moeten kunnen? Maak samen een lijstje met 10 vaardigheden! Zet er boven als titel: Hoe overleef ik... als jager/verzamelaar? Wie het leuk vindt, mag er ook tekeningetjes bij maken. 5
Les 2 Les in het Archeologisch Centrum in Diever 60 minuten in tweetallen, die op school al gevormd zijn deze zijn aanwezig in het Archeologisch Centrum het voorbereiden van de leerlingen tijdens de eerste les op school De les wordt geleid door vrijwilligers van het Archeologisch Centrum West Drenthe. Het is daarbij belangrijk dat u als leerkracht zorgt voor orde en aandacht bij de leerlingen. Tijdens de les in het Centrum maken de leerlingen kennis met echte voorwerpen, die de mensen uit de Steentijd ons hebben nagelaten. Door middel van doeopdrachten zal bij de leerlingen het inzicht in het leven in de Steentijd worden vergroot. Ook worden de leerlingen zich nog beter bewust van de interessante geschiedenis van de eigen omgeving. Er zijn gevarieerde opdrachten (voor denkers en doeners), en de opdrachten gaan zowel over jagers/verzamelaars als over boeren. De leerlingen werken in tweetallen, maar krijgen wel elk een eigen opdrachtenboekje, zodat ze allebei actief bezig zijn en er ook een bewaarboekje aan overhouden. De volgorde van de opdrachten is vrij. Niet alle opdrachten hoeven aan het eind af te zijn, het is geen wedstrijd. In bijlage 2 zijn de goede antwoorden op de opdrachten gegeven. Desgewenst kunt u op school hier na afloop nog aandacht aan besteden. Sommige kinderen willen graag weten of hun antwoorden goed zijn. 6
Les 3 Les in het Buitencentrum in Wilhelminaoord 90 minuten Uitgaande van de hele groep krijgen individuele kinderen of kleine groepjes kinderen speciale opdrachten. Aandacht De lessen zijn buiten. Neem dus passende kleding mee, die tegen een stootje kan. Het adres van het Buitencentrum is Koningin Wilhelminalaan 24, 8384 GH Wilhelminaoord. Bij aankomst is de ontvangstplek de boomgaard, achter het hoofdgebouw. Er kan geparkeerd worden in de Oranjelaan. Dit is de eerste onverharde weg links, nadat je, komende uit de richting Frederiksoord, het hoofdgebouw gepasseerd bent. Op het prehistorisch terrein van het Buitencentrum, gelegen achter het statige witte hoofdgebouw, bevindt zich een complex van bouwwerken uit de prehistorie. Het zijn reconstructies van verdwenen bouwwerken uit Drenthe. We maken hier een wandeling door de tijd, met name de Steentijd. De wandeling begint bij een tent uit de rendierjagersperiode van de Oude Steentijd, loopt door naar de Midden Steentijd met de jager verzamelaarshut en komt uit bij de Nieuwe Steentijd met een echt huis met ronde palen en staande wanden. Natuurlijk is er overal veel te zien, te vragen en vooral te doen! 7
Les 4 Afsluitende les Als verwerkingsles zijn er uiteraard allerlei mogelijkheden. Wij geven hierbij één suggestie. Maken van een striptekening 50 minuten individueel, in groepjes tekenpapier (lange stroken, bijvoorbeeld half vel A3) en tekenmaterialen zorgen voor de benodigdheden De leerlingen vouwen hun strook papier in 4 vakken van gelijke grootte. We stappen in een tijdmachine en jij kiest of je uit wil stappen in: de Nieuwe Steentijd (leven als boer, dus op één plek in houten boerderijen) in de Midden Steentijd (leven als jager/ verzamelaar in een warmere tijd, dus met veel planten en dieren als voedsel. Je trekt rond, en slaapt in een hut of tent) in de laatste fase van de Oude Steentijd (leven als rendierjager, je trekt rond in warme kleren en slaapt in een tent. Je jaagt op rendieren op de toendra.) Maak een stripverhaal, waarin je zelf voorkomt. Je verzint zelf wat je beleeft. Wel moet je aan je stripverhaal kunnen zien waar je uit de tijdmachine bent gestapt! Hang de striptekeningen op in de klas, plaats ze op de website en mail er zo mogelijk enkele naar het Archeologisch Centrum! 8
Bijlage 1 Tekst bij de powerpoint Rendierjagers en méér in Westerveld Dia 1: Dia 2: Dia 3: Dia 4: Dia 5: Dia 6: Dia 7: Dia 8: Dia 9: Dia 10: Dit is het logo van het Archeologisch Centrum West Drenthe. Wat vinden jullie van de tekst Geen heden zonder verleden? (gesprekje, evt voorbeelden laten verzinnen) Titel: Rendierjagers en méér in Westerveld. Een duik in de Steentijd. We gaan ver terug in de tijd. Het klimaat is in sommige tijden heel anders dan nu. Jullie zullen ontdekken dat het op aarde van het klimaat en de temperatuur afhangt of er planten kunnen groeien en dieren kunnen leven en of er dus ook mensen kunnen (over)leven. Hier zie je de gemeente Westerveld met de hoofddorpen Diever, Dwingeloo, Havelte en Vledder. In de Steentijd bestaan al deze namen en gemeenten natuurlijk nog niet. Maar we hebben het wel over hetzelfde gebied. We gaan ver terug in de tijd zíj lopen hier rond! Soms, tijdens de ijstijden, is het echt te koud om hier te leven. In de voorlaatste ijstijd (van 200.000 tot 130.000 jaar geleden) dringen gletsjers uit Scandinavië ons gebied binnen. De noordelijke helft van ons land is erdoor bedekt. Het ijspakket is wel100 meter dik! De zware ijstongen duwen de grond opzij en naar voren weg. Zo ontstaan hoge stuwwallen. De Havelterberg is zo n stuwwal. Met het ijs uit Scandinavië komen allerlei grote en kleine stenen mee. Als het ijs smelt, blijven de stenen achter. De mens heeft hier later goed gebruik van kunnen maken. Hoe, denk je? (hunebedden, maken van (vuur)stenen gereedschap) In de warmere tijd daarna, en dáár weer na in de laatste ijstijd (van 120.000 tot 12.000 jaar geleden), leven er mensen (Neanderthalers) in onze streken. Hoe kan dat nu, in een ijstijd, denk je natuurlijk? In de laatste ijstijd ligt hier geen ijs, maar de grond is bevoren en het is superkoud. Er zijn echter ook iets minder koude periodes tijdens die ijstijd en dan ontstaat er een toendra in Westerveld. Mammoeten, wolharige neushoorns, muskusossen en af en toe óók mensen lopen hier dan rond! Deze tijd, waarin er ijstijden zijn en er hier af en toe al mensen (Neanderthalers) rondlopen, noemen we de Oude Steentijd. Hoe weten we zeker dat er ook in Westerveld mammoeten hebben rondgelopen? 9