Museumlessen. onderwijs. schooljaar 2013-2014

Museumlessen primair onderwijs schooljaar 2013-2014

voorwoord Als geen ander heb ik ervaren hoe waardevol het is om als jong kind in aanraking te komen met kunst. Opgroeiend in een kunstzinnig gezin werd ik omringd door beeldende kunst, boeken en muziek. Het museum in mijn stad bezochten wij graag. Klei, verf en kleurpotloden waren thuis ruimschoots voorhanden. Dat alles heeft mij mede gevormd tot wie ik ben. Kunst verruimt je blikveld en scherpt je geest. Het brengt je in aanraking met zienswijzen van anderen, draagt bij aan de ontwikkeling van gevoel voor schoonheid, stimuleert het denken en roept eigen creativiteit wakker. Dat alles schenkt niet alleen geluk, maar kan ook een bijdrage leveren aan je functioneren in de maatschappij. Mij realiserend dat niet iedereen van huis uit met kunst in aanraking komt, besloot ik na mijn studie Kunstgeschiedenis ook nog de Pabo te doen en mij helemaal te wijden aan kunsteducatie voor kinderen. Het Gemeentemuseum Den Haag bleek daarna de ideale omgeving voor het in praktijk brengen daarvan. Educatie vormt een niet weg te denken onderdeel van het museumbeleid en dat al vanaf de oprichting van het museum. Ieder jaar volgen tienduizenden leerlingen bij ons een educatieve activiteit, die met liefde en verstand van zaken is voorbereid en wordt uitgevoerd door een enthousiast team van museumdocenten. Een groot succes is de serie kinderkunstboeken die het museum uitgeeft in samenwerking met Uitgeverij Leopold met bijbehorende kindertentoonstellingen. Zo slaan we met ons programma een brug tussen de wereld van het kind en die van de kunst. En iedere dag weer ervaren wij hoe ontvankelijk kinderen daarvoor zijn, vanuit hun natuurlijke nieuwsgierigheid en fantasie. Receptief, reflectief en actief wisselen elkaar af in al onze museumlessen, waardoor hoofd, hart en handen in gelijke mate worden aangesproken. Goed nieuws is dat Wonderkamers na een intensieve renovatie in oktober weer opengaat. Nog altijd de enige interactieve tentoonstellingsvleugel voor de jeugd in een kunstmuseum. Wij hopen van harte u en uw leerlingen ook komend schooljaar te mogen verwelkomen in ons mooie museum! Jet van Overeem conservator hoofd Educatie Foto: Alice de Groot

Praktische informatie kosten Voor het deelnemen aan een museumles wordt per klas (max. 32 leerlingen) een bijdrage van 55,- gevraagd. In het geval er een kinderkunstboek ( 13,95 / 14,95) hoort bij een museumles (dit staat aangegeven in deze brochure) wordt dat na de boeking automatisch meegestuurd met de bevestigingsbrief, tenzij u op het aanmeldingsformulier had aangegeven dat u het boek niet wenst te bestellen. Een museumles inclusief kinderkunstboek en porto kost 70,- / 71,-. inschrijven scholen uit Den Haag Haagse scholen kunnen op het bijgevoegde formulier de gewenste museumles(sen) en kinderkunstboeken aankruisen. Aanvragen kan ook via een digitaal aanmeldingsformulier op www.gemeentemuseum.nl bij jeugd. We verzoeken u voor iedere groep een apart formulier in te vullen en daarop meerdere keuzes aan te geven. Extra brochures en formulieren zijn aan te vragen bij de afdeling Educatie (t. 070 3381120). Circa drie weken voor aanvang van de museumles ontvangt u een uitnodiging met datum, tijd en overige gegevens. busvervoer Scholen in Den Haag die niet in de directe omgeving van het museum gesitueerd zijn, kunnen gebruik maken van het door het museum geregelde busvervoer. Hiervoor worden geen extra kosten in rekening gebracht. inschrijven scholen uit de regio Scholen uit de regio zijn ook van harte welkom; het museum kan dan helaas niet voor vervoer zorgen. Bijgevoegd is een aanmeldingsformulier. Regioscholen kunnen ook telefonisch een afspraak maken (t. 070 3381120) of een les aanvragen via het digitale aanmeldingsformulier op www.gemeentemuseum.nl. groepsgrootte en begeleiders Klassen groter dan 15 kinderen worden in het museum gesplitst. Daarom is een extra begeleiding vanuit de school verplicht (minimaal één, maximaal twee begeleiders per groep van 15 leerlingen). Kleinere groepen van het speciaal onderwijs worden ook gesplitst. Montessorischolen wordt verzocht de leerlingen zoveel mogelijk naar leeftijd in te delen. Mocht het vinden van een extra begeleider een probleem zijn, dan kunt u van tevoren overleggen met de afdeling Educatie. Dan zoeken we samen naar een oplossing. lesmateriaal Voorafgaand aan een museumles ontvangt u een lees- en verteltekst en als dat van toepassing is een kinderkunstboek om een les in de klas mee voor te bereiden of na afloop te verdiepen. Zodra een lees- en verteltekst gereed is, wordt deze ook geplaatst op onze website www.gemeentemuseum.nl. Handig in het geval u beschikt over een digitaal schoolbord. contact De afdeling Educatie van het Gemeentemuseum Den Haag / GEM, museum voor actuele kunst / Fotomuseum Den Haag is voor vragen, suggesties en overleg bereikbaar op werkdagen tussen 8.30-16.00 uur, t. 070 3381120 of per e-mail: educatie@gemeentemuseum.nl

Lessen, groepen en inhoudsopgave geschikt voor groep 1 2 3 4 5 6 7 8 pagina 1 Kleurenkinderen 7 2 Een vaas voor de prinses 8 3 Nacht in het poppenhuis 9 4 Vormenkinderen 10 5 keepvogel en Kijkvogel in het spoor van Mondriaan 11 6 Coco, of het kleine zwarte jurkje 12 7 Méér en mooi: verzamelen 13 8 Dimitri het draakje 14 9 8 x slim 15 10 Dichter bij kunst 16 11 Wonderspul! 17 12 Ogen open a.u.b. 18 13 De anatomische les 19 14 Hoe klinkt kunst? 20 15 Canon van Nederland: Mondriaan & De Stijl 21 16 Pas op! Vallende kleuren 22 17 Chanel: de legende 23 18 Kop op joh! 24 19 Klik Klak: foto 25 20 Het mooiste museum 26 21 wonder boven wonder: Wonderkamers 27 kinderkunstboeken 28 kindertentoonstellingen kinderactiviteiten vrije tijd 29 nieuwsbrief Educatie contact adressen

7 1 Kleurenkinderen vernieuwd Dit is een basisles voor jonge kinderen waarin ze ervaren hoe fijn het is om naar schilderijen te kijken en waarin zij een heleboel leren over kleur. Eerst worden ze in het museum omgetoverd in kleurenkinderen. Elk kind krijgt een cape in een eigen tint. Alle kleuren komen later terug in de helder gekleurde wand schilderingen van Sol Lewitt en in andere schilderijen. Samen met de museumdocent maken de kinderen een tocht langs kunstwerken en doen ze kijkspelletjes bij het roze van de danseressen van Kirchner of het lila uit de tuin van Monet. Hoe meng je al die kleuren en met welke drie kun je alle kleuren de regenboog maken? De kinderen benoemen de kleuren en praten over wat zij zien en daarbij fantaseren. De toepassing van kleur wordt met kinderen uit groep 3 wat verder uitgediept. De expressieve mogelijkheden en de gevoelswaarde van kleur komen dan aan bod. In het museumatelier is er de altijd magische kleurenproef waarbij de kinderen zien hoe de hoofdkleuren in elkaar overlopen en nieuwe kleuren vormen. Zelfgemaakte kleurenschilderingen vormen een herinnering aan de belevenissen in het museum. Het kunstprentenboek Meneer van Kandinsky was een schilder van Daan Remmerts de Vries Uitgeverij Leopold & Gemeentemuseum Den Haag ( 13,95) hoort bij deze museumles. Bekroond met de Zilveren Griffel 2011. voor: groep 2 en 3 bij combinatiegroepen 1-2 uitsluitend kinderen van 5 jaar en ouder laten deelnemen hoort bij: diverse tentoonstellingen moderne kunst Oriëntatie en Nederlands lesperiode: doorlopend, vanaf september 2013 Ernst Ludwig Kirchner, Csardasdanseressen, 1907-1920, olieverf op doek

8 2 Een vaas voor de prinses Lin komt als verstekeling op een VOC-schip aan in Amsterdam. Maar wat komt een Chinese muis eigenlijk doen in Holland? Hij wordt opgehaald door stadsmuis Titus. Per trekschuit reizen de twee naar Delft. Tijdens de reis kijkt Lin zijn ogen uit: tulpenvelden, molens en weilanden met koeien. De stier van Paulus Potter staart hem op zijn beurt aan en het meisje met de parel van Johannes Vermeer (hier het Muisje met de parel) doet hem blozen. Alles is hier anders dan in China. In Delft logeert Lin bij een muizenfamilie in een atelier waar Delfts Blauw wordt gemaakt. De plateelbakker heeft zojuist een bijzondere opdracht ontvangen. De prinses heeft een vaas besteld. En dat moet de mooiste vaas worden ooit gebakken. Maar wanneer de kat doorkrijgt dat er een vreemde muizenlogé in huis is, wordt het spannend De veelbekroonde illustratoren Ingrid en Dieter Schubert hebben zich door de beroemde collectie Delfts aardewerk in het Gemeentemuseum laten inspireren tot een zwierig sprookje voor jong en oud. Aan de hand van het kinderkunstboek en de speciaal op kinderen ingestelde tentoonstelling met bijbehorende les verplaatsen de kinderen zich in thema s als: reizen, werelddelen en cultuurverschillen. Op een speelse manier leren ze daarbij hoe keramiek wordt vervaardigd en maken ze kennis met iconen van Nederland zoals: Delfts blauw, tulpen & molen en schilderijen uit de Gouden Eeuw. Het kunstprentenboek Een vaas voor de prinses van Ingrid en Dieter Schubert Uitgeverij Leopold & Gemeentemuseum Den Haag ( 13,95) hoort bij deze museumles. voor: groep 2 en 3 Bij combinatiegroepen 1-2 uitsluitend kinderen van 5 jaar en ouder laten deelnemen. Leerkrachten van groep 3 raden wij aan te informeren of de klas deze museumles in het afgelopen schooljaar al heeft gevolgd! hoort bij: de tentoonstelling Gezicht op Delfts aardewerk met o.a. de origi nele illustraties voor Een vaas voor de prinses van Ingrid en Dieter Schubert Oriëntatie en Oriëntatie op Jezelf en de Wereld: Mens & Samenleving, Ruimte en Tijd en Nederlands lesperiode: doorlopend, vanaf september 2013 Bloemenhouder, Delft, plateelbakkerij De Grieksche A, 1687-1701, collectie Gemeentemuseum Den Haag

9 3 Nacht in het poppenhuis Wilhelmina gaat helemaal alleen uit logeren. Ze voelt zich klein en bang, totdat ze voor het deftige poppenhuis van haar tante staat: opeens is ze zo groot als een huis! Maar groot zijn is gevaarlijk; ze breekt de staart van de porseleinen hond. Stiekem wil ze hem lijmen, maar dan komt ze zomaar terecht in het huis van de poppen. Daar zijn de bewoners woedend: Wilhelmina wordt opgesloten. Lukt het haar om te ontsnappen en de hond te redden? Anna Woltz schreef een spannend verhaal, waarin het 18e-eeuwse poppenhuis in het Gemeentemuseum de hoofdrol speelt. Ooit behoorde dit toe aan Sara Rothé van Amstel. Zo n poppenhuis in die tijd was niet bedoeld om mee te spelen. Het inrichten ervan was een liefhebberij van deftige dames. Zij lieten hun eigen interieur in miniatuur uitvoeren om mee te pronken. Wat voor soort kamers zijn er en welke voorwerpen horen daarbij? Hoe woonden en leefden mensen toen? Wilhelmina zal vast niet met de auto zijn gebracht toen ze kwam logeren, maar hoe dan wel? Aan de hand van het historische poppenhuis en het kinderkunstboek duiken we het verleden in. Vroeger en nu worden met elkaar vergeleken. Het poppenhuis is direct te herkennen in de prachtige illustraties van Thé Tjong-Khing. Tijdens de les richten de kinderen ook zelf poppenkamers in waarna er ook nog even fijn gespeeld kan worden. Het kunstprentenboek Nacht in het poppenhuis van Anna Woltz & Thé Tjong- Khing Gemeentemuseum Den Haag & Uitgeverij Leopold ( 13,95) hoort bij deze museumles. voor: groep 2 t/m 4 (bij combinatiegroepen 1-2 uitsluitend kinderen van 5 jaar en ouder laten deelnemen) Leerkrachten van groep 3 en 4 raden wij aan te informeren of de klas deze museumles in het afgelopen schooljaar al heeft gevolgd! hoort bij: het 18e-eeuwse poppenhuis van Sara Rothé van Amstel en de Stijlkamers Oriëntatie en Oriëntatie op Jezelf en de Wereld: Tijd en Nederlands lesperiode: doorlopend

10 4 Vormenkinderen vernieuwd In deze museumles spelen de beeldaspecten vorm & lijn de hoofdrol. De wereld om ons heen bestaat uit eindeloos veel vormen. Sommige hebben vaste namen zoals ovaal, ruit en cirkel, voor andere kun je zelf woorden verzinnen, bijvoorbeeld: druppelvorm of wolkvorm. We beginnen de les met concrete voorwerpen in organische en geometrische vormen om het verschil te leren zien. Kunstenaars werken met vormen en lijnen. Deze bepalen mede de sfeer van een kunstwerk. Die kan rustig zijn zoals bij de stillevens van Morandi. Of druk zoals bij de composities van Kandinsky, vol diagonalen en grillige vormen. Aan de hand van kijkopdrachten en spelletjes leren de kinderen vormen benoemen en typeren. Het op de grond uitleggen van grote geometrische puzzel stukken naar aanleiding van wandschilderingen van Sol Lewitt helpt daarbij. Er zijn ook beelden en reliëfs in het museum, bijvoorbeeld van Carel Visser en Jan Schoonhoven. Zo ervaren de kinderen ook het verschil tussen twee- en drie dimensionaal. Dan is er tijd voor het vormenspel. De kinderen krijgen stoffen zakjes in handen met een beeldje of voorwerp erin. Door goed te voelen, tekenen ze wat zij vermoeden dat erin zit. Dat is spannend: tekenen wat je voelt maar niet kunt zien! voor: groep 2 t/m 4 Bij combinatiegroepen 1-2 uitsluitend kinderen van 5 jaar en ouder laten deelnemen. hoort bij: diverse tentoonstellingen moderne kunst Oriëntatie lesperiode: doorlopend, vanaf oktober 2013 Het kunstprentenboek Calder De draad van Alexander van Sieb Posthuma Uitgeverij Leopold & Gemeentemuseum Den Haag ( 13,95) hoort bij deze museumles.

11 5 Keepvogel en Kijkvogel in het spoor van Mondriaan Wouter van Reek, bekend van de boeken en animatiefilms over Keepvogel, heeft een kunstprentenboek over Piet Mondriaan gemaakt. Van Reeks ogen schijnlijk eenvoudige stijl sluit goed aan bij de wereldberoemde composities van Mondriaan. Zelfs nu nog ervaren we die als modern hun tijd ver vooruit. Ook in dit nieuwe prentenboek figureren Keepvogel en hond Tungsten. Kijkvogel zoekt de toekomst en vraagt de weg aan Keepvogel. Volgens Tungsten hoef je de toekomst helemaal niet te zoeken, die komt altijd vanzelf. Maar Kijkvogel bedoelt een andere toekomst. Een toekomst vol met dingen die zo nieuw zijn dat nog niemand ze kent. Daarom moet hij snel verder. Zo komen Keepvogel en Tungsten terecht in het spoor van Kijkvogel die verdacht veel op Mondriaan lijkt... Ook de kinderen worden tijdens de museumles meegenomen in de wereld van Mondriaan & De Stijl. Iedereen ziet dat het Mondriaan gaat om vlakken & lijnen en de spannende soorten evenwicht die je daarmee maken kunt. We filosoferen over het begrip tijd. Vroeger, nu en later, hoe kun je je daar een voorstelling van maken? De kinderen gaan ook zelf beeldend wikken en wegen met horizontale lijnen en vlakken in primaire kleuren. Precies zoals Mondriaan zijn composities eerst testte met kleurvlakken op de wanden van zijn atelier. Het kunstprentenboek Keepvogel en Kijkvogel in het spoor van Mondriaan van Wouter van Reek Gemeentemuseum Den Haag & Uitgeverij Leopold ( 13,95) hoort bij deze museumles. Bekroond met de Zilveren Griffel 2012 en de internationale illustratieprijs De Gouden Appel. voor: groep 2 t/m 5 (bij combinatiegroepen 1-2 uitsluitend kinderen van 5 jaar en ouder laten deelnemen) Leerkrachten van groep 3, 4 en 5 raden wij aan te informeren of de klas deze museumles in het afgelopen schooljaar al heeft gevolgd! hoort bij: de tentoonstellingsvleugel Mondriaan & De Stijl Oriëntatie en Oriëntatie op Jezelf en de Wereld: Tijd en Nederlands lesperiode: doorlopend, vanaf september 2013 Voor groep 6 t/m 8 is er rondom deze tentoonstelling de museumles Canon van Nederland.

12 6 Coco of het kleine zwarte jurkje nieuw! Het kleurrijke levensverhaal van de beroemde modeontwerpster Coco Chanel inspireerde veelbekroond prentenboekillustrator- en schrijver Annemarie van Haeringen tot het prentenboek Coco of het kleine zwarte jurkje. Dit is het elfde deel uit de serie kinderkunstboekendie het Gemeentemuseum uitgeeft in samenwerking met Uitgeverij Leopold. Het verschijnt ter gelegenheid van de tentoonstelling Chanel: de legende. De museumles voert de kinderen mee op een adembenemende reis door het leven van Coco Chanel. Chanels bijzondere levensloop, van rags to riches spreekt al generaties tot de verbeelding en inspireert nog steeds. Het ontroerende verhaal van Annemarie van Haeringen oogt als een modern sprookje. De kleine Coco groeit op in een weeshuis waar ze onder leiding van haar zwartgeklede tantes hard moet werken voor de kost. Maar ze leert er ook naaien en borduren. Op haar achttiende moet ze een baantje zoeken. De wereld ligt voor haar open. En één ding weet Coco heel zeker: ze wil nooit, nooit meer arm zijn. Tijdens de les bekijken de leerlingen de originele tekeningen van Van Haeringen en doen zij spelopdrachten waarin steeds een stukje uit het leven van Chanel aan bod komt. Zo wordt er geborduurd, gewerkt met lapjes en staat de kinderen een goedgevulde verkleedkist ter beschikking! Het kunstprentenboek Coco of het kleine zwarte jurkje van Annemarie van Haeringen Uitgeverij Leopold & Gemeentemuseum Den Haag ( 13,95) hoort bij deze museumles. voor: groep 2 t/m 5 Bij combinatiegroepen 1-2 uitsluitend kinderen van 5 jaar en ouder laten deelnemen hoort bij: de tentoonstelling Coco of het kleine zwarte jurkje. Prentenboekillustraties van Annemarie van Haeringen Oriëntatie en Oriëntatie op Jezelf en de Wereld: Mens & Samenleving, Ruimte en Tijd lesperiode: doorlopend, vanaf november 2013 t/m 2 februari 2014

13 7 Méér en mooi: verzamelen Zonder verzameling geen museum! Aan alle musea ligt een verzameling ten grondslag. Ieder mens houdt ervan. Als kind al raap je bijzondere schelpen of verzamel je hartstochtelijk alle voetbalplaatjes van de supermarkt. Thuisgekomen spoel je de schelpen af en sorteer je ze op kleur. En de plaatjes plak je soort bij soort in een plakboek. In het museum gaat het niet anders. Ook wij verzamelen bijzondere voorwerpen die goed worden verzorgd en bewaard voor nu en later. En die we trots laten zien aan anderen. Hangend aan de wand of opgesteld in vitrinekasten. Natuurlijk niet zomaar alles door elkaar, maar soort bij soort. Maar hoe komt een museum eigenlijk aan al die spullen? En hoe kun je ze het best bewaren en laten zien aan het publiek? Tijdens de les zien de kinderen voorbeelden uit verschillende collecties en doen ze kijkspelletjes waarin het vinden van verschillen en overeenkomsten centraal staat. Ook oefenen ze met het sorteren van voorwerpen die ze zelf mogen hanteren. Daarmee richten ze een vitrine in. Wat koop je wel en wat niet voor jouw museumverzameling? voor: groep 3 t/m 5 Leerkrachten van groep 4 en 5 raden we aan te informeren of de klas deze museumles in het afgelopen schooljaar al heeft gevolgd! hoort bij: diverse tentoonstellingen toegepaste kunst Oriëntatie en Oriëntatie op Jezelf en de Wereld: Tijd lesperiode: doorlopend, vanaf september 2013

14 8 Dimitri het draakje Het is niet voor niets dat juist een draak de hoofdrol speelt in deze museumles die gaat over de vier Elementen: vuur, water, lucht en aarde. Draken kunnen immers vuur spugen, zwemmen, vliegen en ze zwerven over de hele aardbol. Als eerste leren draakjes vuur spugen in groep 1 van de drakenschool. Een koud kunstje voor een beetje draak. Alleen Dimitri het draakje kan het niet. En hij zit al in groep 4! Hoe hij het ook probeert, er vliegen alleen maar druppels snot in het rond. Vanuit de verhaalfiguur Dimitri het draakje beleven de kinderen in het museum een verhaal rondom de vier Elementen de bouwstenen van alles wat is op onze aarde. Bij iedere stop bij een kunstwerk of voorwerp voeren de leerlingen een kunstzinnige opdracht uit. Afgezien van de impuls die dit geeft aan hun creativiteit, leren zij van alles. Dat keramiek ontstaat vanuit aarde én vuur. Dat bij glas ook lucht hoort, want glas wordt geblazen. Dat kunstwerken die gaan over de zee horen bij water, maar net zo goed bij lucht. Ook zijn er tegenstellingen, want vuur houdt niet van water. En soms lukt het een niet zonder het ander, zo kan vuur niet zonder lucht. De kinderen oefenen in het kijken naar en vertellen over kunstwerken. Ze proberen erachter te komen welke raadselachtige creatie álle Elementen in zich heeft. Aan het einde van de dwaaltocht doen de kinderen een ontroerende ontdekking voor: groep 4 hoort bij: diverse tentoonstellingen moderne en toegepaste kunst Oriëntatie en Oriëntatie op Jezelf en de Wereld: Tijd en Natuur & Techniek lesperiode: doorlopend, vanaf oktober 2013 Deze museumles is voor Haagse scholen uitsluitend te boeken via het Cultuurmenu, een initiatief van de Stichting Gezamenlijke Projecten Haagse Musea. Voor inlichtingen, kijk op www.cultuurmenu.nl. Scholen van buiten Den Haag kunnen deze museumles rechtstreeks bij het Gemeentemuseum aanvragen.

15 9 8 x slim vernieuw d Psycholoog Howard Gardner draagt met zijn theorie over Meervoudige Intelligentie (MI) bij aan veranderingen in het onderwijs. Hij stelt dat iedereen op zijn eigen manier slim is. Gardner gaat daarbij uit van acht vormen van intelligentie: verbaal-linguïstisch, logisch-mathematisch, visueel-ruimtelijk, muzikaal-ritmisch, lichamelijk, naturalistisch, interpersoonlijk en intrapersoonlijk. Ieder mens heeft een profiel van eigen intelligenties in variërende mate die ontwikkeld kunnen worden. Geïnspireerd door deze sympathieke en didactisch zeer bruikbare theorie heeft het museum een dubbelles ontwikkeld waarin deze acht intelligenties een rol spelen. Ze worden hierin opgevat als acht manieren van waaruit kunstwerken op een actief onderzoekende manier benaderd kunnen worden door de kinderen. voor: groep 5 t/m 7 hoort bij: diverse presentaties moderne en toegepaste kunst lesperiode: doorlopend, vanaf februari 2014 Zo zijn er werkvormen die betrekking hebben op talige, logische, beeldende, naturalistische, muzikale, fysieke, introspectieve of juist sociale vermogens van kinderen. Ook wordt de leerlingen door middel van opdrachtkaarten met symbolen duidelijk welke vaardigheden zij op dat moment aan het oefenen zijn. Om tot een complete uitwerking hiervan te komen is er gekozen voor een programma van twee lessen. Dit programma is bij uitstek geschikt voor scholen die werken met of zich laten inspireren door de theorie van Meervoudige Intelligentie. Maar ook voor alle leerkrachten die de verborgen capaciteiten van hun leerlingen willen ontdekken. 8 x slim bestaat uit 2 museumlessen die bij elkaar horen! U komt dus twee keer met uw klas naar het museum.

16 10 Dichter bij kunst Al kijkend, schrijvend, lezend, luisterend en zelf voorlezend maken de kinderen een dwaaltocht langs schilderijen en beelden. Als opwarmertje leest de museumdocent eerst mooie en grappige gedichten voor. De kinderen vertellen bij welke schilderijen ze die het best vinden passen. Ze brengen hun associaties onder woorden en leren deze door middel van eenvoudige opdrachten, die stap voor stap worden aangeboden, verwerken tot persoonlijke gedichtjes. We gebruiken eenvoudige methoden met een maximaal effect om tot eigen poëzie te komen. Eerst samen een groepsgedicht verzinnen, later individueel of in tweetallen. Een voorbeeld hiervan is het elfje een bijzonder vijfregelig versje van elf woorden. Rijmen is niet nodig, maar mag natuurlijk wel. Naar gelang het niveau en de wens van de kinderen gaat de moeilijkheidsgraad van het dichten daarna omhoog. Zoiets prachtigs als een rondeel blijkt zomaar haalbaar. De kinderen, juist ook diegenen met een anderstalige achtergrond, zullen aan het einde van de les verbaasd staan van hun eigen dichtkunst. Hoe draag je een gedicht mooi voor? Ook dat komt aan bod. Alle zelfgeschreven gedichten worden samengebracht in een klassenpoëziebundel die mee naar school gaat. Deze museumles draagt ook bij aan de Kerndoelen Nederlands en is bij uitstek geschikt om in te bedden in een poëzieproject. In de uitgebreide bijbehorende lees- en verteltekst treft u hiervoor tips aan. voor: groep 5 t/m 7 Leerkrachten van groep 6 en 7 raden we aan te informeren of de klas deze museumles in het afgelopen schooljaar al heeft gevolgd! hoort bij: diverse tentoonstellingen beeldende kunst Oriëntatie en Nederlands lesperiode: doorlopend, vanaf september 2013

17 11 Wonderspul! nieuw! Hout, klei, linnen op zich niets bijzonders, toch. Als je er niets mee doet tenminste. Maar als dat hout een beeld wordt van Stephan Balkenhol, klei verandert in bijzonder keramiek en er op het linnen verfstreken van Vincent van Gogh staan... dan is het een ander verhaal. De kunstenaar heeft van het materiaal méér gemaakt. Hij heeft er zijn techniek en gedachten aan toegevoegd. Kunst is een soort wonder, spul wordt wonderspul! Zo is het ook met ons. Botjes met vel erover wat stelt dát nou voor? Door wat wij als mensen denken, doen en betekenen voor anderen hebben wij waarde. De bouwstenen waarvan wij zijn gemaakt worden weer ooit opgenomen in de natuur en opnieuw gebruikt. Het is een kringloop. Daarom is het belangrijk om niets in die kringloop te stoppen dat er niet in thuishoort. Oude föhns, kapotte mixers en mobieltjes de natuur verslikt zich erin als je ze dumpt. Dus helpen we een handje. Door alles gescheiden in te zamelen kunnen apparaten uit elkaar worden gehaald om op verantwoorde wijze vernietigd of gerecycled te worden. Als materialen opnieuw grondstoffen worden, hoeven we niet meer uit de natuur te halen. Zo gaat de cirkel rond en creëren we samen steeds meer waarde voor de volgende generaties. Een Wondercycle! Tijdens deze museumles doen de leerlingen in tweetallen zelfstandig onderzoek naar de kunstwerken en apparaten tentoongesteld in Wonderkamers. En filosoferen zij over kringlopen. Ze leren verschillende materialen herkennen en het onderscheid tussen de artistieke, praktische, economische en persoonlijke waarde daarvan. De kinderen ontwerpen zelf in collagetechniek een apparaat voor de toekomst. voor: groep 5 t/m 8 hoort bij: de tentoonstellingsvleugel Wonderkamers Oriëntatie en Natuur & Techniek lesperiode: doorlopend, vanaf januari 2014 NB. De eerste 50 aangemelde klassen (maximaal 2 lessen per school) kunnen wij deze museumles gratis aanbieden dankzij sponsoring door Wecycle.

18 12 Ogen open a.u.b. vernieuwd Deze museumles die elk schooljaar in het teken staat van het leren kijken naar hedendaagse kunst vindt plaats in GEM, museum voor actuele kunst, waar in het vroege voorjaar een tentoonstelling te zien is van kunstenaar Daan van Golden (1936). Voor kunstenaar Daan van Golden staat kunst dicht bij het leven. Zijn eigen wereld vormt het uitgangspunt. Zo schildert hij pakpapier, theedoeken, tafelkleden en ander decoratief materiaal tot in de kleinste details na. Doordat hij de werking van licht en schaduw daarbij buiten beschouwing houdt, blijft alleen het vlakke motief over. Het resultaat is een serie vrijwel abstracte schilderijen. Door zijn precieze manier van schilderen lijken ze wel gedrukt. Maar wie goed kijkt ontdekt toch de hand van de kunstenaar. En dat is nu precies Van Goldens boodschap: alleen door aandachtig te kijken kun je de schoonheid van eenvoudige dingen zien. Goed kijken is zo gemakkelijk niet. Al snel denk je dat je iets hebt gezien. In het museum wordt de proef op de som genomen. Door middel van allerlei spellen oefenen de kinderen in kijken. Zo wordt er bijvoorbeeld een 'detailspel' gespeeld waarbij ze kaartjes krijgen van een pietepeuterig detail. Alleen door goed te kijken kun je ontdekken bij welk kunstwerk het hoort. Of de kinderen draaien een kunstwerk de rug toe en mogen de quizvragen alleen met waar of niet waar beantwoorden. Wie heeft er echt goed gekeken? voor: groep 5 t/m 8 plaats: GEM, museum voor actuele kunst (naast het Gemeentemuseum Den Haag) hoort bij: de tentoonstelling Daan van Golden Oriëntatie lesperiode: vanaf medio februari t/m 5 mei 2014 Daan van Golden, Multiple, zonder titel, 12 (detail), 2005 Ook is er tijd om fijn te tekenen: motieven op tafelkleden, pakpapier en thee doeken natuurlijk. Goed kijken, spelen en tekenen wisselen elkaar af: ogen open dus!

19 13 De anatomische les nieuw! Het Gemeentemuseum Den Haag organiseert een unieke tentoonstelling over De anatomische les waarbij 17e-eeuwse meesters worden getoond samen met moderne en hedendaagse topkunstenaars. De menselijke anatomie is een onuitputtelijke bron voor de wetenschap, maar ook voor de kunst. Voor het eerst worden alle tien anatomische lessen die in de 17e eeuw in Nederland zijn geschilderd bij elkaar gebracht. Het beroemdst is De anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp van Rembrandt uit de collectie van het Mauritshuis dat ook in het Gemeentemuseum te zien zal zijn. Het is juist dat werk dat jeugdboekenschrijfster Lydia Rood inspireerde tot een spannend avontuur waarin kinderen zich kunnen onderdompelen in de sfeer van de Gouden Eeuw. Amsterdam, 1632. Dirk gaat stiekem naar een anatomische les van zijn vader, chirurgijn Tulp. Verstopt achter ruggen ziet hij hoe zijn vader het lijk van een gehangene opensnijdt... Dat hij dit heeft gezien, mag zijn vader nooit te weten komen. Dirk schrikt daarom als hij ontdekt dat de schilder Rembrandt van Rijn de anatomische les heeft geschilderd met hem erbij! Hij moet zichzelf van het groepsportret zien te krijgen! Gelukkig heeft Dirk twee echte vrienden die hem willen helpen. Tijdens deze museumles bekijken de leerlingen de schilderijen uit de Gouden Eeuw en doen zij spelopdrachten waarmee zij erachter komen wat men toen nog niet wist en wat nu wel over het menselijk lichaam. Educatieve modellen van skelet en organen maken het testen van de eigen kennis van de anatomie extra spannend. Hierbij worden steeds korte fragmenten uit de jeugdroman ingezet als inleiding waardoor de leerlingen zin krijgen om na de les zelf het boek te gaan lezen. voor: groep 5 t/m 8 hoort bij: de tentoonstelling De anatomische les: van Rembrandt tot Damien Hirst sluit aan bij: kerndoelen Oriëntatie op Jezelf en de Wereld: Tijd, Natuur & Techniek, Kunstzinnige Oriëntatie en Nederlands lesperiode: vanaf medio oktober 2013 t/m 5 januari 2014 De jeugdroman De jongen die in de muur verdween van Lydia Rood Uitgeverij Leopold & Gemeentemuseum Den Haag ( 14,95) hoort bij deze museumles.

20 14 Hoe klinkt kunst? Tijdens deze museumles maken de kinderen kennis met vier belangrijke stromingen in de schilderkunst: impressionisme, pointillisme, expressionisme en kubisme. Aan de hand van schilderijen op zaal onderzoeken ze verschillen in kleur en manier van schilderen. Daar waar de impressionisten hun penselen op een losse manier gebruikten, braken de pointillisten de kleuren op in kleine puntjes die je oog zelf kan mengen. De expressionisten verhevigden de kleuren vanwege de gevoelswaarde, in tegenstelling tot de kubisten die het palet dempte tot grijze tinten. De kinderen leren deze verschillen aan de hand van kijkopdrachten herkennen en onder woorden te brengen. Door de verftoetsen en de kleuren op je in te laten werken kun je je ook voorstellen welke klanken hier het best bij zouden passen. Tijdens deze museumles worden de verfstreken op schilderijen omgezet in klanken van muziekinstrumenten. In kleine groepjes brengen de kinderen een scala aan eenvoudige muziekinstrumenten tot klinken. Wat voor soort geluid brengt ieder instrument voort en bij welk schilderij passen de klanken goed? Is dit hét geluid voor de schetsmatige toets van het impressionisme of de precieze puntjes van het pointillisme? Alle mensen hebben een intuïtief gevoel voor kleuren en klanken en vooral bij kinderen is er niet veel voor nodig om dit op te roepen. Deze museumles hoort zowel bij beeldende vorming als muziekonderwijs. voor: groep 6 en 7 hoort bij: diverse tentoonstellingen beeldende kunst Oriëntatie lesperiode: doorlopend, vanaf november 2013

21 15 Canon van Nederland: Mondriaan & De Stijl Binnen de historische Canon van Nederland is niet voor niets één venster gewijd aan de periode van De Stijl, waarvan Piet Mondriaan (1872-1944) een van de meest vooraanstaande leden was. Mondriaan is wereldberoemd en zijn invloed op de beeldende kunst en vormgeving werkt tot op de dag van vandaag door. De kunstenaars van De Stijl gebruikten uitsluitend rood, geel en blauw en de 'niet-kleuren'. Ze gingen uit van rechte lijnen en hoeken. Kunst moest niet langer de werkelijkheid weergeven, maar de weg wijzen naar een nieuwe tijd. Het Gemeentemuseum bezit de grootste collectie werken van Mondriaan ter wereld en heeft een tentoonstellingsvleugel gewijd aan Mondriaan en De Stijl. Tijdens deze museumles kijken de leerlingen naar Mondriaan vanuit het perspectief van een kind. De hoofdpersoon Linus uit de jeugdroman Mister Orange komt in New York bij Mondriaan over de vloer. Hij kijkt zijn ogen uit in het atelier dat wit en ruim is en waar kunst wordt gemaakt die ongekend is. Dit verhaal voert de leerlingen naar de wereldstad New York waar Mondriaan naartoe vluchtte tijdens de Tweede Wereldoorlog. Op deze manier krijgen de kinderen inzicht in zowel deze periode uit de geschiedenis als in de kunst van Mondriaan die vooruitwees naar een nieuwe moderne tijd. In het museum krijgen de kinderen zelfstandig uit te voeren opdrachten; vanuit zelf ontdekken leer je immers het meest! De jeugdroman Mister Orange van Truus Matti Uitgeverij Leopold & Gemeentemuseum Den Haag ( 14,95) hoort bij deze museumles. Dit boek werd bekroond met de Zilveren Griffel 2012. voor: groep 6 t/m 8 Leerkrachten van groep 7 en 8 raden we aan te informeren of de klas deze museumles in het afgelopen schooljaar al heeft gevolgd! hoort bij: de tentoonstellingsvleugel Mondriaan & De Stijl Oriëntatie en Oriëntatie op Jezelf en de Wereld: Tijd, en Nederlands lesperiode: doorlopend, vanaf september 2013 Voor groep 2 t/m 5 is er rondom deze tentoonstelling de museumles Keepvogel en Kijkvogel in het spoor van Mondriaan.

22 16 Pas op: vallende kleuren! Van alle beeldaspecten is kleur ongetwijfeld voor kinderen (en veel volwassenen) het meest aantrekkelijk. Het is om deze reden dat we bij deze les -kleur- als uitgangspunt gebruiken om samen met de kinderen de moderne kunstgeschiedenis te exploreren. Hoe kun je het tintelen van licht op doek vastleggen en welke rol speelt kleur daarbij? Hoe gingen schilders om met kleur in verschillende tijden? Gebruikten zij kleur op een naturalistische manier om alles precies weer te geven zoals men vond dat het echt was? Of ging het om het geven van een indruk van wat buiten te zien was? Welke kunstenaars zochten naar kleuren die een intens gevoel moesten oproepen? En wie maakten gebruik van de symbolische betekenis van kleuren? Aan de hand van kijk- en doe-opdrachten komen de leerlingen hierachter. Waar we op zaal uitgaan van de kunstzinnige aspecten van kleur is het in het Museumatelier juist de natuurkundige en theoretische kant van kleur die centraal staat. Kunstschilder en -docent Johannes Itten stelde een beroemde theorie over kleur op. Wat hebben kleur en licht met elkaar te maken? In kleine groepjes doen de leerlingen aan de hand van een werkboekje zelf een aantal proefjes, onder andere met de speciaal voor het museum ontworpen experimenteerbak. voor: groep 6 t/m 8 Leerkrachten van groep 7 en 8 raden we aan te informeren of de klas deze museumles in het afgelopen schooljaar al heeft gevolgd! hoort bij: de tentoonstelling Ontdek het Moderne Oriëntatie en Natuur & Techniek lesperiode: doorlopend, vanaf september 2013

23 17 Chanel: de legende nieuw! Denk je aan Chanel, dan denk je aan elegantie, stijl en bewegingsvrijheid. Aan klassieke ontwerpen, de Little Black Dress en beroemde klanten. Aan Chanel No. 5. Chanels kleurrijke levensloop, van rags to riches spreekt tot de verbeelding. Chanel: de legende vertelt het fascinerende verhaal van Coco Chanel en haar beroemde modehuis. De tentoonstelling toont diverse topstukken zoals Chanelontwerpen uit de jaren 20 en 30 en creaties gedragen door beroemde klanten. Tijdens deze museumles worden de leerlingen zich er bewust van dat kleding niet alleen praktisch is, maar ook een soort taal. Een middel om te laten zien wie jij bent en bij wie jij wil horen. Toch verandert kleding door de tijd heen steeds een beetje, dat noemen we mode. Na een jaar of wat vinden we dat wat hip was plotseling ouderwets. En als het dan nog weer langer geleden is, laten ontwerpers zich juist weer inspireren door de mode van toen. De kinderen maken op zaal van hun favoriete modeontwerp een schets en krijgen in tweetallen zoekopdrachtjes. Ook doen ze aan de hand van stalen stof een stoffen- en techniekenquiz. Wie kent het verschil tussen zijde en tricot? Tussen haken en breien? Tenslotte experimenteren ze in tweetallen met een veel gebruikte ontwerptechniek van couturiers: mouleren. Mouleren is het draperen en met spelden vastzetten van stof op een pop of een model. Er staan speciaal voor de leerlingen levensgrote mouleerpoppen klaar en een kist vol textiel. Zo maken ze zelf een Little Black Dress voor de beroemdheid van hun keuze. voor: groep 6 t/m 8 hoort bij: de tentoonstelling Chanel: de legende Oriëntatie, Oriëntatie op Jezelf en de Wereld: Tijd lesperiode: eind oktober 2013 t/m 2 februari 2014 Voor groep 2 t/m 5 is er rondom deze tentoonstelling de museumles Coco of het zwarte jurkje. Coco Chanel, 1935. Man Ray Trust / ADAGP, c/o Pictoright Amsterdam 2013

24 18 Kop op joh! Er komen iedere dag heel veel mensen naar het museum: bezoekers. Maar sommigen zijn er altijd. Die zijn vastgelegd in verf op doek, bijvoorbeeld Edith Schiele en Charley Toorop. Soms zijn portretten net echt en zou je iemand op straat vast en zeker herkennen. Andere keren lijken ze minder precies, maar zeggen ze iets over het karakter van mensen. Tijdens deze museumles bekijken we portretten, zelfportretten en figuurstukken schilderijen en beelden en bespreken we de verschillen. Wat valt er allemaal aan je eigen gezicht te ontdekken: van wenkbrauwen, neusvleugels tot oorschelpen. Er zijn uitstekende delen waar het licht op valt en naar binnen liggende delen waar juist de schaduw is. Hoe laat je dat zien in een tekening? Ook wordt er ingegaan op de interpretatie van portretten. Kijkt Edith, de vrouw van Egon Schiele nou juist verlegen of brutaal en hoe laat een schilder in een zelfportret zien dat hij trots is op zijn beroep? Kun je iemand een beetje kennen door zijn portret te bekijken? In het museumatelier leren de kinderen een zelfportret schilderen. Met een spiegel bij de hand leren ze de beginselen van de portretschilderkunst. Hé, je ogen zitten in het echt veel lager in je gezicht dan je had gedacht! En geef je in je zelfportret weer wie jij van binnen bent? voor: groep 6 t/m 8 hoort bij: de tentoonstelling Ontdek het Moderne Oriëntatie lesperiode: doorlopend, vanaf september 2013 Het kunstprentenboek Edith & Egon Schiele van Harriët van Reek Uitgeverij Leopold & Gemeentemuseum Den Haag ( 13,95) hoort bij deze museumles.

25 19 Klik klak: foto vernieuw d Inmiddels is deze museumles in het Fotomuseum Den Haag een klassieker. Iedereen maakt wel eens foto's, maar om een bijzonder resultaat te krijgen is er veel waar je op moet letten. Wat dacht je van: compositie, standpunt, scherptediepte en donker-lichtcontrast? Door goed te kijken naar foto s van kunstenaars en zelf te fotograferen gaan deze begrippen voor de kinderen leven. En belangrijker nog, ervaren ze de zeggingskracht van foto's. Sommige fotografen zijn knap in het vastleggen van architectuur, landschappen of stillevens, of fotograferen liefst mensen zoals Koos Breukel (1962), een van de bekendste portretfotografen van Nederland. Van 7 september 2013 t/m 12 januari 2014 worden zijn foto's tentoongesteld. Breukel maakt portretten die recht doen aan het individu en de sporen van het leven niet verdoezelen. Alle aspecten van het leven komen aan bod: van geboorte en vreugde tot ziekte en de dood. Ook kunnen journalistieke foto s zo indrukwekkend en tegelijkertijd mooi zijn dat ze thuis horen in het Fotomuseum. Dat wordt de leerlingen duidelijk in de periode van 19 januari t/m 3 maart 2014 tijdens de tentoonstelling De Zilveren Camera. Na het bekijken en bespreken van foto s op de tentoonstelling, gaan de kinderen als juryleden van een officiële commissie uiteen om zich te beraden op de winnende foto. Ook gaan zij tijdens deze les zelf als fotografen aan het werk. Ieder twee- of drietal krijgt een specifieke opdracht in aansluiting op de tentoonstelling die op dat moment te zien is in het Fotomuseum Den Haag. voor: groep 7 en 8 plaats: Fotomuseum Den Haag (naast het Gemeentemuseum Den Haag) hoort bij: diverse fototentoonstellingen, onder andere Koos Breukel, Me We The Circle of Life en De Zilveren Camera. Oriëntatie, Oriëntatie op Jezelf en de Wereld: Mens & Samenleving en Natuur & Techniek lesperiode: doorlopend, vanaf eind september 2013

26 20 Het mooiste museum nieuw! Bij deze museumles gaat het om architectuur. Gebouwen zijn zo vanzelfsprekend, dat je bijna vergeet dat over ieder detail ooit is nagedacht. De kinderen verplaatsen zich in de gedachten van een beroemde architect: Hendrik Petrus Berlage de bouwmeester van het Gemeentemuseum Den Haag (1935). Moet je bij het ontwerpen van een museum aan andere dingen denken dan bij een woonhuis? Nou en of. Er moeten lange wanden zijn voor de schilderijen. Licht is natuurlijk heel belangrijk. Een museum is er om fijne uren in door te brengen. Dus bijzonder moet het er in ieder geval zijn. De ene helft van de museumles staat in het teken van zelfstandig onderzoeken aan de hand van opdrachten. In kleine groepjes gaan de kinderen op ontdekking uit. Ieder tweetal wordt voorzien van een tas vol attributen waarmee het gebouw bestudeerd kan worden, bijvoorbeeld een meetlint, een waterpas, een lichtmeter en een kleurenwaaier. Aantekeningen en schetsen worden gemaakt in het speciale Berlage-werkboek. De andere helft van de les bestaat uit het zelf ontwerpen van een gebouw op de computer. Speciaal voor de leerlingen is er het digitale ontwerpspel Berlage. In kleine groepjes staat hen een notebook ter beschikking. Op het scherm zie je het museum eerst in helikopterperspectief, waarna het gebouw plotseling uiteenvalt in blokken. Door met de muis onderdelen te verslepen, te plakken, te draaien of te vergroten en misschien wel een andere kleur te geven, ontwerp je zelf een museum. voor: groep 7 en 8 Leerkrachten van groep 8 raden we aan te informeren of de klas deze museumles in het afgelopen schooljaar al heeft gevolgd! hoort bij: het museumgebouw van Hendrik Petrus Berlage Oriëntatie en Rekenen/Wiskunde lesperiode: doorlopend, vanaf september 2013

27 21 Wonder-boven-wonder: Wonderkamers Het Gemeentemuseum Den Haag is het enige kunstmuseum in het land met een interactieve tentoonstellingsvleugel voor kinderen en volwassenen (mits met fantasie!). De centrale ruimte in Wonderkamers is ingericht met schilderijen, beelden, foto s, siervoorwerpen en mode uit de collecties van het Gemeentemuseum. Alles is er associatief en thematisch gegroepeerd in een theatraal vormgegeven ruimte. Met thema s als: De Stad, Liefhebben, Feest, Sport, Thuis, Spelen, Mystiek, Kwetsbaar, Strijd en Glamour ontstaan bijzondere dwarsdoorsnedes door de collecties. Het ene thema loopt over in het andere. In het hart zweeft een bijna 20 meter lang Miniatuurmuseum met museumzalen, waarin honderden originele miniatuurkunstwerken van topkunstenaars uit de hele wereld worden tentoongesteld (collectie Lex en Ria Daniëls, Amsterdam). Sommige miniatuurzalen komen tot leven met Pepper s Ghostfilmpjes. Je gelooft je ogen niet wanneer je museumbezoekers zo groot als Pinkeltje door het Minimuseum ziet lopen. Alles meemaken in Wonderkamers lukt niet in één les, want deze tentoonstellingsvleugel is wel 1400 m 2 groot. Maar dat is geen probleem, het stimuleert de kinderen juist om samen met hun (groot)ouders nog eens terug te komen naar deze vrolijke permanente tentoonstelling vol interactieve exhibits waarin je van alles zelf kunt doen (kinderen t/m 18 jaar hebben gratis toegang tot het Gemeentemuseum Den Haag). voor: groep 8 hoort bij: de tentoonstellingsvleugel Wonderkamers Oriëntatie lesperiode: doorlopend, vanaf medio november 2013 M i n i a t u u r m u s e u m, Wo n d e r k a m e r s, collectie Ria & Lex Daniëls. Voorproefje? Kijk vanaf oktober 2013 op www.gemeentemuseum.nl

28 nog méér te bieden kinderkunstboeken Het Gemeentemuseum Den Haag & Uitgeverij Leopold brengen sinds 2010 kunstboeken voor kinderen uit. Deze reeks onderscheidt zich doordat het zelfstandige inspirerende prentenboeken en jeugdromans zijn in relatie tot onze tentoonstellingen en collecties, en geen traditioneeleducatieve uitgaven. Beschikbare titels Meneer Kandinsky was een schilder (4+) van Daan Remmerts de Vries (Zilveren Griffel 2011) Ensor de grote maskerade (4+) van Marije Tolman, Keepvogel en kijkvogel in het spoor van Mondriaan (5+) van Wouter van Reek (Gouden Appel 2011, Zilveren Griffel 2012) Mister Orange (9+) van Truus Matti (Zilveren Griffel 2012) Nacht in het poppenhuis (5+) van Anna Woltz & Thé Tjong-Khing Calder de draad van Alexander (4+) van Sieb Posthuma Een vaas voor de prinses (4+) van Ingrid en Dieter Schubert Een zondag met Caillebotte (5+) van Ingrid Godon en Toon Tellegen Edith & Egon Schiele (5+) van Harriët van Reek Coco of het kleine zwarte jurkje (5+) van Annemarie van Haeringen De jongen die in de muur verdween (9+) van Lydia Rood Onze kinderkunstboeken zijn te koop bij de museumwinkel en bij (kinder)boekwinkels. kindertentoonstellingen In de zaal naast het museumatelier organiseert het Gemeentemuseum doorlopend intieme tentoonstellingen voor gezinnen met kinderen en liefhebbers van prentenboeken. De originele illustraties uit de kinderkunstboeken worden er speels gecombineerd met kunst uit de collectie van het museum. Ook valt er in iedere tentoonstelling van alles te doen en natuurlijk te zien en te lezen. Ingrid Godon & Toon Tellegen Een zondag met Caillebotte leopold gemeentemuseum den haag

29 kinderactiviteiten vrije tijd Het Gemeentemuseum Den Haag is gratis toegankelijk voor kinderen t/m 18 jaar. Iedere zondagmiddag in 2013 is er zelfs gratis Open Kinderatelier tussen 12.00 en 16.00 uur! Elke schoolvakantie weer andere vakantieworkshops. Ook zijn er doorlopend gratis kindertours beschikbaar bij de informatiebalie. Kijk voor het programma op www.gemeentemuseum.nl. nieuwsbrief Educatie Wilt u op de hoogte worden gehouden van ál onze activiteiten, nieuwe kinderboeken en lesmaterialen? Dan kunt u zich via de website www.gemeentemuseum.nl bij jeugd abonneren op de gratis digitale nieuwsbrief Educatie. Adressen Gemeentemuseum Den Haag Stadhouderslaan 41 www.gemeentemuseum.nl Fotomuseum Den Haag Stadhouderslaan 43 www.fotomuseumdenhaag.nl GEM, museum voor actuele kunst Stadhouderslaan 43 www.gem-online.nl contact De afdeling Educatie is voor vragen, suggesties en overleg bereikbaar op werkdagen tussen 8.30-16.00 uur, t. 070 3381120 of per e-mail: educatie@gemeentemuseum.nl

Gemeentemuseum Den Haag programma en brochure: sector Educatie foto s museumlessen: Anouk Gielen, Rotterdam Najib Nafid, Den Haag foto s collectie: Gemeentemuseum Den Haag afbeeldingen prentenboeken en illustraties: Uitgeverij Leopold, Amsterdam en de genoemde illustratoren vormgeving: afdeling Foto & Vorm wijzigingen voorbehouden uitgave: Gemeentemuseum Den Haag, juli 2013