Eiwitbeperkt voedingsadvies U hebt het advies gekregen een eiwitbeperkt dieet te gaan volgen. Deze brochure geeft uitleg over de rol van eiwitten in de voeding en waar u met een eiwitbeperkt dieet rekening mee dient te houden. Ook gaan we in deze brochure in op het natriumbeperkt dieet, omdat dit vaak in combinatie met het eiwitbeperkt dieet wordt voorgeschreven. We willen laten zien dat u, ondanks beide beperkingen, toch lekker en gevarieerd kunt eten. Eiwitbeperking Een eiwitbeperkt dieet kan geadviseerd worden bij: een verhoogd ureumgehalte van het bloed door een verminderde nierfunctie (Ureum is een afbraakproduct van eiwitten. Bij een verminderde nierfunctie wordt ureum onvoldoende uitgescheiden). chronisch nierfalen, om de achteruitgang van de nierfunctie af te remmen een verhoogd ammoniakgehalte van het bloed door een verminderde leverfunctie (Ammoniak is een afbraakproduct van eiwitten. Bij een verminderde leverfunctie wordt ammoniak onvoldoende omgezet in andere stoffen). Eiwitten Het lichaam is opgebouwd uit cellen, die voor een groot deel uit eiwit bestaan. Voor de opbouw en vervanging van deze cellen is het nodig dat er iedere dag voldoende eiwitten in de voeding voorkomen. Het lichaam kan namelijk geen reservevoorraad van eiwitten aanleggen. Gebruikt u méér eiwit dan nodig is, dan gaat uw lichaam dit overschot benutten als brandstof en ontstaat meer ureum en ammoniak. Gebruikt u te weinig energie, dan gaat uw lichaam het eigen (eiwit bevattend) spierweefsel afbreken en ontstaat ook meer ureum en ammoniak. Uw voeding moet minder eiwitten bevatten maar wel voldoende energie (vetten en koolhydraten). Algemene richtlijnen en variatiemogelijkheden Hoeveel gram eiwit? Het is belangrijk dat uw voeding goed en gevarieerd is samengesteld, ondanks de beperkingen van uw dieet. U krijgt op die manier voldoende van alle voedingsstoffen binnen en u eet met plezier. De hoeveelheid eiwit die dagelijks gebruikt kan worden is voor iedereen verschillend. Houdt u zoveel mogelijk aan de afgesproken hoeveelheid eiwit. Méér eiwit is niet goed, maar minder ook niet! Daarom moet u beschikken over informatie met betrekking tot de hoeveelheid eiwit die voedingsmiddelen of gerechten bevatten. In vrijwel alle voedingsmiddelen komen eiwitten voor. Sommige voedingsmiddelen bevatten veel eiwit, andere minder. Eiwitbeperkt voedingsadvies ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen www.zorgsaam.org 12-2015 1
Waar kunt u deze informatie vinden? Eenvoudige informatie achterin deze brochure. Uitgebreidere informatie in de Eettabel, uitgegeven door het Voedingscentrum, www.voedingscentrum.nl) Op de verpakking van vele voedingsmiddelen. In het boek Eten met plezier. Deze bevat informatie en recepten speciaal voor nierpatiënten. Het is een uitgave van de Nierstichting Nederland, www.nierstichting.nl en is gratis te verkrijgen via uw diëtist. In sommige gewone kookboeken en kooktijdschriften is de voedingswaarde van recepten berekend. U kunt dan nagaan hoeveel eiwit een recept bevat. Via de websites www.dieetinzicht.nl en www.mijnnierinzicht.nl. Met behulp van de informatie over de eiwitgehalten kunt u per dag berekenen wat u kunt eten. Hebt u een dag te veel eiwitten gebruikt, dan kunt u dat niet goedmaken door de volgende dag minder te nemen. Wel kunt u bijvoorbeeld als u s avonds een etentje heeft, overdag wat minder eiwitten gebruiken. Dan kunt u zich s avonds wat extra s permitteren. Variëren door rekenen Er is met u een basis-dieetadvies afgesproken, waarin uw broodmaaltijd er bijvoorbeeld zo uitziet: eiwit in grammen 2 sneden brood 6 besmeerd met (dieet)margarine - 1 plak volvette kaas 5 1 x jam - 1 glas sinaasappelsap - 11 Met behulp van de gegevens over eiwitgehalten kunt u bijvoorbeeld de volgende variaties berekenen: Variatie 1 eiwit in grammen 1 schaaltje yoghurt 5 3 eetlepels muesli 3 2 sneetjes knäckebröd 2 besmeerd met (dieet)margarine - 1 x sandwichspread - 1 x jam - 10 Eiwitbeperkt voedingsadvies ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen www.zorgsaam.org 12-2015 2
Variatie 2 eiwit in grammen 1 schaaltje pap 6 2 beschuiten 2 2 x volvette smeerkaas 4 1 glas sinaasappelsap - 12 Uw warme maaltijd kan er ongeveer zo uitzien: eiwit in grammen ½ stukje mager vlees 11 4 grote lepels groente 4 4 gekookte aardappelen 4 Jus - 1 schaaltje yoghurt 5 24 Mogelijke variaties kunnen zijn: Variatie 1 eiwit in grammen Schijf meloen met 1 plak rauwe ham 3 2 opscheplepels ragout met vlees 4 3 opscheplepels doperwten 6 3 opscheplepels gekookte rijst 6 1 schaaltje chocoladepudding met slagroom 5 24 Variatie 2 eiwit in grammen 1 bord erwtensoep 8 ½ stuk rookworst 7 2 sneetjes donker roggebrood 6 Roomboter - 1 punt appeltaart 4 25 Speciale eiwitarme dieetproducten Voor het sterk eiwitbeperkt dieet is een aantal speciale dieetproducten verkrijgbaar. Deze producten hebben een bewerking ondergaan, waardoor ze minder eiwit leveren dan het normale, vergelijkbare product. Eiwitbeperkt voedingsadvies ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen www.zorgsaam.org 12-2015 3
Eiwitarme producten zijn onder andere: Eiwitarme toast, crackers, biscuits, koekjes, brood, bloem, macaroni en spaghetti. Op de verpakking vindt u de aanduiding eiwitarm en het gehalte aan eiwit dat het product bevat. Het gebruik van deze eiwitarme producten is zeker niet altijd noodzakelijk. Wanneer u hier eens gebruik van maakt, spaart u de eiwitten uit van het gebruikelijke product en kunt u deze eiwitten voor iets anders gebruiken. Een paar handig tips Het is voor het eiwitbeperkt dieet niet nodig om speciale bereidingswijzen toe te passen. Het enige waar u rekening mee moet houden is de hoeveelheid eiwit die een gerecht bevat. Vlees, vis, wild en gevogelte bevatten veel eiwit. De portie die u kunt gebruiken zal meestal niet groot zijn. Uw portie lijkt groter als u: Het vlees in kleine stukjes verdeelt Koud vlees in dunne plakjes snijdt Vlees of vis verwerkt in een ragout Vette soorten vlees bevatten over het algemeen minder eiwit dan magere soorten. Van de vette soorten kunt u dan ook een iets grotere hoeveelheid nemen. Broodbeleg dat vrijwel geen eiwit bevat kunt u vrij gebruiken: Fruit: bijvoorbeeld plakjes aardbeien, appel, banaan, gebakken plakken appel of schijven ananas met suiker en kaneel; gepofte appel met jam; appelmoes of rabarber Groente: bijvoorbeeld rauwkost, zoals plakjes tomaat, komkommer, radijs, geraspte wortel, rammenas, uitjes, augurkjes, gevulde tomaat met verschillende groenten e.d. Groentesalades: bijvoorbeeld sellerysalade, farmersalade, komkommersalade; sandwichspread, groentespread (roer)gebakken of gesmoorde groenten: bijvoorbeeld gebakken tomaat met ui, desgewenst met champignons en paprika; gebakken knolselderij en ui met kerrie; gesmoorde komkommer met verse tuinkruiden. Zoet broodbeleg: bijvoorbeeld jam, stroop, appel- of perenstroop, honing, fruithagel, anijshagel, muisjes; (chocoladeproducten bevatten per belegging 1 gram eiwit. Indien u hiermee meer dan één sneetje per dag belegt, is het aan te bevelen dit mee te tellen). Suikerbrood, krenten- of rozijnenbrood: Dit soort brood kunt u heel goed zonder hartig beleg nemen, bijvoorbeeld alleen met boter of met zoet beleg. U kunt het eiwit dat u mogelijk op deze wijze uitspaart dan voor iets anders gebruiken. Vocht Het is zeer belangrijk dat u dagelijks minstens 1½ tot 2 liter drinkt. Water uit de kraan, mineraalwater, bronwater, koffie*, thee, bouillon, vruchtensap*, tomatensap*, groentesap* en frisdrank leveren geen eiwitten. Deze zijn vrij te gebruiken. *Koffie, vruchten-, tomaten- en groentesap bevatten veel kalium. Soms kan het nodig zijn dit te beperken Melkproducten en soep leveren wel eiwitten. U moet deze in uw dieet inpassen. Eiwitbeperkt voedingsadvies ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen www.zorgsaam.org 12-2015 4
Natriumbeperking Een eiwitbeperkt dieet wordt vaak gecombineerd met een natriumbeperkt dieet. Dit in verband met hoge bloeddruk of vochtophoping in het lichaam. Daarom wat meer uitleg over natrium en een natriumbeperkte voeding. Natrium Het meeste natrium krijgen we binnen uit keukenzout (NaCl). Een deel van de hoeveelheid keukenzout is afkomstig van wat u zelf bij de bereiding of aan tafel toevoegt. Een ander belangrijk deel is afkomstig van zoutrijke smaakmakers en kant-en-klare producten met een hoog zoutgehalte. Zoutrijke smaakmakers zijn: soeparoma, kruidenzout, ketjap gemengde kruiden, bijvoorbeeld gehaktkruiden, kipkruiden, vleeskruiden kant-en-klare sausen en soepen bouillonblokjes en korrels, juspoeders en blokjes Producten met een hoog zoutgehalte zijn: vleeswaren, zoals rauwe ham, rookvlees, alle worstsoorten kaas, zowel jonge, belegen als oude kaas kant-en-klare vleesproducten, zoals rookworst hamburgers, aangemaakt gehakt vlees en vis in blik gezouten vis, zoals bokking, haring, ansjovis snacks, zoals bamiballen, frikadellen en kroketten zoutjes, kroepoek, gezouten noten en pinda s, borrelnootjes Het is goed om te weten hoe sterk deze natriumbeperking moet zijn. Bij een lichte natriumbeperking kunt u volstaan met het weglaten van zout en zoutrijke smaakmakers bij de bereiding en met het vermijden van alle producten met een hoog zoutgehalte. Bij een strengere natriumbeperking moet u daarnaast ook gebruik maken van speciale producten zonder toegevoegd zout of met minder zout en van natriumarme dieetproducten. Speciale producten voor een natriumbeperkte voeding In de handel zijn producten met minder zout verkrijgbaar. Voorbeelden hiervan zijn: soeppoeders met minder zout, minder zoute kaas (Maaslander, IJsselkaas), minder zoute vleeswaren, halvazout dat slechts de helft natrium bevat. Daarnaast zijn er natriumarme dieetproducten in de handel, speciaal voor de sterke natriumbeperking. Voorbeelden hiervan zijn: zoutarm brood, natriumarm aroma, natriumarme juspoeder, natriumarme soeppoeder, natriumarme mosterd, natriumarme tomatenpuree, natriumarme vleeswaren en natriumarme kaas. Eiwitbeperkt voedingsadvies ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen www.zorgsaam.org 12-2015 5
Er bestaat ook dieetzout*, waarin het natrium is vervangen door kalium en/of ammonium * Over het gebruik van natriumarme dieetproducten, dieetzout of mineraalzout moet u overleggen met uw arts of diëtist. Het hoge kalium en/of ammoniumgehalte kan soms een bezwaar zijn. Al deze speciale dieetproducten kunnen nuttig zijn. U houdt dan meer ruimte over voor andere voedingsmiddelen. Ze zijn echter niet altijd even smakelijk, ze zijn vaak duurder dan gewone voedingsmiddelen en niet overal verkrijgbaar. Tips voor het koken Ondanks de natriumbeperking kunt u met wat fantasie en creativiteit het eten toch smakelijk bereiden. Enkele handige tips: Zowel verse als gedroogde (tuin)kruiden kunnen extra smaak geven aan een maaltijd zonder zout. Kruidenmengsels en kruidenmixen kunnen zout bevatten. Kijk hiervoor op de verpakking. Stukjes fruit, zoals appel, ananas, banaan, mango of stukjes groente, zoals champignons, paprika, tomaat, ui en knoflook kunnen uw maaltijd een lekkere smaak geven. Door aardappelen en groenten te koken in weinig water behouden ze meer hun eigen smaak. (u kunt aardappelen zonder zout meekoken met de rest door ze te verpakken in aluminiumfolie). Voor de bereiding van een maaltijd zonder zout is de magnetron heel geschikt Natriumarme vleeswaren kunnen ook zelf bereid worden door vlees of gehakt te braden (met gebruikmaking van kruiden, specerijen, een teentje knoflook, gesnipperde ui enz.) en dit na afkoelen in plakjes te snijden. Vetten Om de afbraak van eiwit bevattend weefsel tegen te gaan, is het noodzakelijk dat er voldoende energie in de voeding voorkomt in de vorm van zetmeel, suikers en vetten. In verband met hart- en vaatziekten is het van belang om te letten op het verschil tussen verzadigd en onverzadigd vet. Verzadigd vet verhoogt de kans op hart- en vaatziekten. Onverzadigd vet kan helpen deze aandoeningen te voorkomen. Veel verzadigd vet zit onder andere in: vet vlees, vette vleeswaren, volvette kaas, volle melkproducten, harde margarines, roomboter, roomijs, kokos en cacao. Veel onverzadigd vet zit onder andere in: dieethalvarine, dieetmargarine, dieet bak- en braadvet, alle soorten olie, vloeibare margarine, vloeibaar bak- en braadvet, vloeibare frituurvetten en vette vis. Geef de voorkeur aan producten met onverzadigde vetten! Bijzondere omstandigheden Uit eten Buitenshuis eten hoeft geen probleem op te leveren. Als u de portiegroottes goed kunt inschatten, kunt u een keuze maken uit de gerechten van de gewone menukaart. Hebt u ook Eiwitbeperkt voedingsadvies ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen www.zorgsaam.org 12-2015 6
een natriumbeperking, dan is overleg met de keuken nodig. U kunt vooraf alvast rekening houden met het etentje door in de loop van de dag wat eiwitten (en natrium) te sparen. Op reis Als u een georganiseerde reis boekt, is het verstandig om meteen te vragen naar de dieetmogelijkheden. Ook hier is het prettig als u zelf hoeveelheden kunt inschatten en gerechten hebt leren beoordelen op hun eiwitgehalte. Feestje Wilt u op een feestje eens wat eiwitten besteden aan iets lekkers, dan kunt u met behulp van de variatielijst opzoeken wat u het beste kunt kiezen. Vraag uw arts of u alcoholische dranken kunt gebruiken. Het eiwitgehalte is meestal te verwaarlozen, maar er kunnen andere redenen zijn waarom alcohol niet gewenst is in uw dieet. Ziekte Voelt u zich niet lekker en heeft u weinig eetlust, dan zou u toch moeten proberen de hoeveelheid energie en eiwitten te gebruiken die u hebben mag. Vooral als dit langer duurt dan enkele dagen, kan te weinig eten tekorten aan voedingsstoffen geven. Analysecijfers per productgroep In dit hoofdstuk zijn de analysecijfers van de meest gebruikte voedingsmiddelen per groep op een rijtje gezet. Brood en broodvervangers Eiwitbeperkt voedingsadvies ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen www.zorgsaam.org 12-2015 7
Broodbeleg Soepen Eiwitbeperkt voedingsadvies ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen www.zorgsaam.org 12-2015 8
Vlees, vis, gevogelte en vleesvervanging Eiwitbeperkt voedingsadvies ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen www.zorgsaam.org 12-2015 9
Aardappelen, groenten, pasta en rijst Boter, margarine, olie, jus en saus Eiwitbeperkt voedingsadvies ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen www.zorgsaam.org 12-2015 10
Fruit en nagerechten Melk en melkproducten Eiwitbeperkt voedingsadvies ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen www.zorgsaam.org 12-2015 11
Zoete versnaperingen Hartige versnaperingen Eiwitbeperkt voedingsadvies ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen www.zorgsaam.org 12-2015 12
Dranken Vragen Heeft u vragen of wenst u meer informatie dan kunt u contact opnemen met de diëtist. ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen Tel: 0115-688262. E-mail: dietist@zzv.nl Eiwitbeperkt voedingsadvies ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen www.zorgsaam.org 12-2015 13