De transactionele analyse (TA) De structuur van de persoonlijkheid Egoposities De eerste stap om jezelf te veranderen is: jezelf kennen. Ieder mens heeft een ongelooflijk aantal mogelijkheden. Je kunt je uitgelaten, boos, te neergeslagen of gelukkig voelen. Je kunt je afwachtend of bazig opstellen. Je kunt bezorgd zijn om iemand of zin hebben om grapjes te maken. Je kunt denken dat je het werk nooit af krijgt of dat je alle tijd van de wereld hebt. Misschien is het een je meer vertrouwd dan het andere. Op de keper beschouwd staan echter praktisch alle mogelijkheden van denken, voelen en handelen tot je beschikking. Erich Berne, de grondlegger van de TA, onderscheidde drie egoposities, namelijk de Ouder-positie, de Volwassene-positie en de Kind-positie. Deze drie onderdelen samen vormen de structuur van de persoonlijkheid. Elk moment van de dag bevinden we ons in één van deze drie posities. We kunnen in no time van positie veranderen. Daarom kan iemand zich op het ene moment als een kind pret maken om zich het volgende moment - als de baas binnen komt in een keurige volwassene te veranderen. Figuur 1 laat deze drie egoposities zien. O Ouder V Volwassene K Kind Figuur 1: De drie egoposities Wanneer ik praat en handel vanuit mijn waarden en normen, ben ik in mijn Ouder-positie. In deze positie doe ik vaak zoals ik dat vroeger mijn ouders heb zien doen. Mijn broers en zussen kunnen dan bijvoorbeeld zeggen: Nu ben je precies je vader of je moeder. Wanneer ik een probleem analyseer, dit stuk aan het schrijven ben, mogelijkheden aan het overwegen ben, ben ik mijn Volwassene-positie. Ik ben aan het denken en kan alles op zijn waarde schatten. Mijn denken en doen is gericht op het hier en nu. Wanneer ik denk, voel en handel vanuit mijn gevoelswereld, ben ik in mijn Kind-positie. Daarin herken ik mezelf zoals ik als kind ook al was. Waar ik toen van hield, daar houd ik nu nog steeds van. Van gezelligheid, grapjes maken, sporten. Alle mensen kunnen handelen vanuit deze drie egoposities. Grote mensen hebben niet alleen de beschikking over hun Volwassene, maar ook over hun Ouder en hun Kind. Het is wenselijk dat er een evenwicht is tussen de drie posities. Daar kom ik later nog op terug. Ieder kan vanuit deze drie positie op zichzelf, de ander en de omgeving reageren. 1 Klaver Coaching en Training
Een bord pap kan de volgende reactie teweeg brengen: - O : Van pap word je groot! - V: Dit is gortepap. - K: Bah, vieze pap! En op de man, die in een trainingspak op zijn werk verschijnt: - O: Is dat niet vreselijk? Dat zou niet mogen. - V: Ik vraag me af waarom hij dat draagt vandaag. - K: Oei, kijk nou eens! Het herkennen van de egoposities Egoposities zijn weliswaar abstracte begrippen. Toch zijn ze niet vaag. Er zijn vier criteria waaraan je kunt herkennen welke egopositie op dit moment aan zet is. de woorden en de zinnen; de toon van de stem; de houding, de mimiek en de gebaren; de situatie. De ouder Kenmerkende woorden voor de Ouder zijn: je moet, je mag niet, pas op, wees aardig, doe niet zo dom. Maar ook de andere kant van: maak je geen zorgen, kom maar hier, doe je best, probeer het maar, je bent een lieve meid/jongen, ik hou van je. De intonatie kan hard en scherp zijn, of boos en eisend, maar ook liefhebbend, aanmoedigend en teder. In de Ouder-positie zitten namelijk twee verschillende oudergezichten; de strenge én de verzorgende ouder. De houding kan dan ook helpend zijn, voorover leunend, wiegend, ontvankelijk. Maar ook de handen op de heupen, met een beschuldigende wijsvinger, met de vuist op tafel slaand. De verzorgende en de strenge Ouder in iemand is in eerste instantie gevuld met de ervaringen met de desbetreffende ouder. De Ouder kan aan het bekritiseren, filosoferen of moraliseren zijn. Of zij is aan het opvoeden en geeft de fles. De volwassene Kenmerkende woorden voor de Volwassene zijn: hoe, wie, wat, waar, mogelijkheden, alternatieven, gegevens, ik vind, mijn mening is. De intonatie is helder, duidelijk en zonder ondertoon. De houding is losjes, alert, informatie gevend of vragend. De ogen staan helder en levendig. Het hoofd wordt recht gehouden. Er is goed oogcontact op gelijke hoogte. Hij kan iets opmerken of een probleem oplossen. Zij kan oude tradities of normen en waarden onderzoeken of een plan maken voor een verhuizing. 1 Klaver Coaching en Training
Het kind Kenmerkende woorden van het kind zijn: hoi, ik kan niet, wil ik niet, help, jouw schuld, kijk mij eens, ik heb zin in, nee, heb ik het zo goed gedaan? De toon van de stem kan lachend, schreeuwend, giechelend, speels, rebels, lief, boos of bang zijn. Snel en luid, jengelend of drammerig. De houding kan spontaan zijn, rusteloos, uitdagend, springerig, vinger in de mond of de neus, omhoog kijkend, de vinger opstekend, ineengedoken, in het gras rollend. De situatie kan zijn dat hij aan het spelen of aan het vrijen is, een beoordeling of een bekeuring krijgt, gevoed of aangekleed wordt of dat hij in de stoel zit van de tandarts voor een behandeling. Door het observeren van en luisteren naar andere mensen, vooral naar de manier waarop ze spreken en naar hun houding en mimiek, leer je de verschillende egoposities herkennen en onderscheiden. Daardoor vergroot je je basis om je eigen beslissingen te nemen. Je kunt in het hier en nu nagaan waar je behoefte aan hebt. Dat doe je veelal vanuit je Kind-positie en wat je gevoelens daarbij zijn. Of dat wat je Ouder je verbiedt of toestaat je vanuit je Volwassene nu reëel vindt of niet. Door naar je eigen geschiedenis te kijken, kun je meer zicht krijgen op de inhoud van je Kind-, je Ouder- en je Volwassene-positie. Een functionele analyse van de egoposities Op de vraag naar de functie van de drie egoposities en naar hun onderlinge verhouding in de persoon zelf ga ik nu in. In dit stukje worden de functies die de verschillende posities vervullen aangegeven. Geen enkele van de vijf aspecten is goed of slecht. Ze zijn zowel op een positieve als een negatieve manier te gebruiken. Als kritische ouder kan ik tegen mijn dochter zeggen: je bent een grote stommeling. Dan druk ik haar naar beneden. Maar als ik een kind van drie verbied om op de rijweg te komen, kan ik hem het leven redden. De Ouder-positie De Ouder-positie heeft zowel een kritische als een voedende functie. De Kritische Ouder bekritiseert, veroordeelt, stelt grenzen en beschermt. De Voedende Ouder zorgt, moedigt aan troost en stimuleert. De Volwassene-positie De Volwassene heeft in tegenstelling tot het Kind en de Ouder geen onderverdeling. De functie van de Volwassene-positie is het onderzoeken van en het bemiddelen tussen. De Kind-positie In de Kind-positie zijn drie onderscheidingen te maken. Het Kind kan zich als een Vrij Kind gedragen, als een Aangepast Kind en als een Intuïtief Kind. Het Vrije Kind staat niet onder invloed van de ouderlijke beperkingen en verwachtingen. Het Vrije Kind kan zich ook zeer intuïtief gedragen. Het Aangepaste kind wordt wel beïnvloed door de Ouder, ook al gaat het er juist tegen in. 2 Klaver Coaching en Training
Kritische Ouder K.O. V.O Voedende Ouder V Volwassene Vrije Kind V.K A.K. Aangepaste Kind Figuur 2: De functionele aspecten van de egoposities Overlappende, overheersende en uitgesloten egoposities Soms neemt iemand aan dat hij vanuit de Volwassene-positie spreekt, terwijl het zijn Ouder-positie is. Hij gelooft dat wat hij zegt en denkt werkelijk waar is, terwijl het iets is wat zijn ouders hem verteld hebben. Het is hun waarheid, het zijn hun waarden en normen. Bijvoorbeeld: hard werken is gezond; als je een liter melk per dag drinkt, blijf je gezond en word je niet ziek. Dan spreek je van overlapping. De Volwassene kan ook overlapt worden door het Kind: niemand geeft om me; mijn zusje is doodgegaan, omdat ik dat gewenst heb; als ik geen goede beurt maak, gaat onze club naar de knoppen. Soms domineert een egopositie. We spreken dan van een Constante Ouder, een Constante Volwassene of een Constant Kind. De Constante Volwassene is bijvoorbeeld iemand die zijn gevoelens en waarden uitsluit en schijnt te functioneren als een wandelende computer. Soms wordt één egopositie uitgesloten. Zij kan bijvoorbeeld haar Kind uitsluiten en alleen vanuit haar Ouder en Volwassene reageren. Vaak zijn Ouder en Volwassene dan ook nog met elkaar vermengd. Ik kom hierop terug bij de symbiotische relaties. De transactionele analyse Complementaire transacties Ieder mens leeft in relatie tot anderen. Wat ik zeg of doe, kan vanuit mijn Ouder, mijn Volwassene of Kind komen én het kan gericht zijn op de Ouder of het Kind of de Volwassene van de ander. Mijn actie (stimulans) en de reactie (Response) vormen samen een transactie. Een transactie kan complementair zijn. Dan lopen de lijnen van de S en de R evenwijdig. De verwachte reactie wordt gegeven (zie figuur 3). 3 Klaver Coaching en Training
S R S: Welke datum is het vandaag? R: Het is vandaag 14 september. Figuur 3: Een complementaire transactie Nog enkele voorbeeld en van zulke transacties: uitwisseling van informatie is een Volwassene-Volwassene transactie; twee mensen die samen praten over de goede jaren van vroeger hebben een Ouder-Ouder transactie; vragen om hulp en dat krijgen kan een Kind-Ouder transactie zijn; samen verliefd genieten van kan een Kind-Kind transactie zijn. Gewoonlijk geven complementaire transacties de meeste voldoening. De communicatie is open en kan onbepaald doorgaan. Wanneer mensen echter steeds op dezelfde complementaire manier met elkaar omgaan, blokkeren zij de groei van hun relatie. De verhouding wordt dan statisch en verliest zijn dynamiek. Door de impasse gaan negatieve gevoelens een rol spelen. Soms verbreekt iemand de relatie, vaker weigert één van beiden om steeds vanuit dezelfde egopositie te reageren. Hij of zij kiest er dan bewust of onbewust voor zich vanuit een andere egopositie tot de ander te richten. In dat geval wordt de transactie gekruist. Gekruiste transacties Bij gekruiste transacties vormen de communicatielijnen een kruis. Op dat moment wordt de communicatie verbroken. Het gesprek kan stoppen, er kan een ruzie ontstaan, of het gespreksonderwerp verandert. Leraar: Doe je boek open op pagina 23. Leerling: Welke bladzijde meneer? Leraar: Waar zijn je oren? In dit voorbeeld verschuift het onderwerp van pagina 23 naar er is iets mis met jou. Zie ook figuur 4. 4 Klaver Coaching en Training
R S S: Jij doet ook nooit iets goed! R: Kijk naar jezelf. Jij maakt overal een troep van! Figuur 4: Een gekruiste transactie Soms is het wenselijk om een transactie te kruisen om een bepaald patroon te doorbreken. Een voorbeeld: Als een klant tegen haar coach zegt: Ik voel ze zo waardeloos, wat moet ik nu toch doen?, dan richt hij zich vanuit zijn Aangepast Kind tot de Voedende Ouder van de coach. Als de coach complementair zou reageren, dan kan deze communicatie eindeloos doorgaan. Hij blijft zich een waardeloos iemand voelen als de coach zegt wat hij zou moeten doen. Wanneer de coach vanuit een onverwachte egopositie reageert met bijvoorbeeld: Je zit behoorlijk vast, hè? Wat zou je daar nu aan kunnen doen? (Volwassene naar Volwassene), dan verbreekt de coach misschien deze vorm van communicatie. Misschien gaat de klant op de uitnodiging in en verschuift naar de Volwassenepositie. (Zie voor andere mogelijkheden ook de reddingsdriehoek). Symbiotische relaties In een open relatie zijn alle communicatielijnen beschikbaar. De relatie is niet statisch. Vaak zien we dat niet alle transacties mogelijk zijn, omdat de (gespreks)partners niet alle egoposities gebruiken. Dit heeft bij echtparen een symbiotische verhouding tot gevolg. De een mag denken, plannen maken, bekritiseren en uitgaan. De ander mag zorgen, gehoorzamen en blijft thuis. We zien dan een functionele symbiose (zie figuur 5). 5 Klaver Coaching en Training
K.O. V.O. V V.K. A.K. Figuur 5: Functionele symbiose Soms kun je ook een structurele symbiose zien. De een mag haar Ouder en Volwassene gebruiken en sluit haar Kind uit. De ander sluit zijn Ouder en Volwassene uit en reageert alleen vanuit zijn Kind. Deze verhouding is in wezen een opvoedingsrelatie. De een zorgt en denkt voor de ander, de ander laat voor zich zorgen en denken (zie figuur 6). O V K Figuur 6: Structurele symbiose 6 Klaver Coaching en Training
Strokes Een transactie is een uitwisseling van strokes. Iedere handeling, die erkenning van de ander inhoudt, is een stroke. Het woord stroke is moeilijk te vertalen, omdat het zowel een negatieve als een positieve betekenis kan hebben. De gebruikelijke indeling van strokes is: onvoorwaardelijk positief. Een stroke voor wie ik ben, niet voor wat ik doe. Ik houd van je zoals je bent. onvoorwaardelijk negatief. Een afkeuring van wie je bent, van het recht om mens te zijn. Jij deugt niet voorwaardelijk positief. Een compliment voor wat ik doe of presteer. je kookt heerlijk voorwaardelijk negatief. Je koffie vind ik niet lekker Ieder mens heeft aandacht, heeft strokes nodig. Een kind behoeft veel lichamelijke strokes. Op wat latere leeftijd leert het ook symbolische strokes kennen en accepteren. Maar ook volwassenen hebben behoefte aan erkenning en waardering voor hun persoon en hun daden. We gaan het liefst om met mensen die ons veel positieve strokes geven. In hun nabijheid voelen we ons gewaardeerd en geaccepteerd. Als kind kan ik meer ervaringen gehad hebben met negatieve strokes dan met positieve. Ik heb dan geleerd, dat negatieve strokes veel gemakkelijker verkrijgbaar zijn dan positieve strokes. En negatieve strokes zijn toch heel wat beter dan helemaal geen strokes; hoewel positieve strokes natuurlijk veel fijner zijn dan negatieve. De meeste van ons hebben vroeger allerlei opvattingen en verboden gehoord rond complimenten en aandacht. Waardering moet je verdienen; een gegeven paard moet je niet in de bek kijken; kinderen die vragen worden overgeslagen; van complimenten word je eigenwijs; van klappen word je groot. Ook jezelf complimenten geven is niet zo gebruikelijk. Ik heb er minder moeite mee om negatieve dingen van mezelf te noemen dan positieve. Ze zeggen wel, dat je naast je schoenen gaat lopen als je jezelf een compliment geeft. Maar ik heb dat nog nooit zien gebeuren. Basisposities Het soort strokes dat ik als kind ontvangen heb, bepaalde mijn houding ten opzichte van mezelf en de andere belangrijke mensen in mijn omgeving. Ik trok conclusies over mijn en hun bestaan, over mijn kracht en hun macht, en over mijn bekwaamheden en vermogens en die van hun. Deze conclusies ging ik generaliseren tot uitgangspunten van mijn leven. Ben ik O.K. of niet? Ben jij oké? Deze uitgangspunten noemen we basisposities. We onderscheiden vier basisposities: - Ik ben oké jij bent oké Jij en ik zijn de moeite waard. We zijn waardevolle mensen. Wanneer jij en ik een conflict hebben, wil ik het oplossen, maar mijn zorg voor het resultaat gaat niet ten koste van mij of van jou. Mijn zorg voor ons is even belangrijk als mijn zorg voor de oplossing. Jij bent jij en ik ben ik. En het is fijn als we elkaar ontmoeten. - Ik ben niet oké jij bent oké Mijn leven is minder de moeite waard. Ik ben niet zo belangrijk als jij. Ik ben minder waard; jij kunt en bent beter dan ik. Als we een conflict hebben, zal ik maar toegeven. Het resultaat is minder belangrijk dan wat jij van mij denkt. Ik zorg niet goed voor mijzelf, want ik ben niet gelukkig, maar ik voel me hulpeloos ten opzichte van jou. - Ik ben oké jij bent niet oké Jouw leven is niet de moeite waard. Ik ben belangrijker. En als wij een conflict of probleem met elkaar hebben, zal ik mijn oplossing er doordrukken, want ik vind het resultaat het belangrijkste, ook al gaat dat ten koste van jou. Dat is mij een zorg. - Ik ben niet oké jij bent niet oké Ach, het leven is niet de moeite waard. Het maakt toch niets uit. We kunnen toch niets doen. Het is nu eenmaal zo. Waarom zouden we ons inspannen om een probleem op te lossen? Het is toch hopeloos. Ik ontloop alles liever. 7 Klaver Coaching en Training
Deze vier basisposities zijn in figuur 7 terug te vinden. De meeste mensen kennen al deze vier posities, maar we hebben meestal een voorkeurspositie, van waaruit we denken, handelen en voelen. Vanuit die positie gaan we met strokes om en met onze tijd. Jij bent oké - + toegeven minderwaardig hulpeloos + + oplossen gelijkwaardig hoopvol Ik ben niet oké Ik ben oké - - ontlopen waardeloos hopeloos + - forceren meerwaardig vijandig Figuur 7: De vier basisposities Jij bent niet oké 8 Klaver Coaching en Training
Tijdsstructurering We worden geboren en we sterven. Intussen structureren we onze tijd. Sommige manieren waarop we met onze tijd omgaan leveren veel strokes op; andere weinig. We leren als kinderen al onze tijd te structureren. In feite zeggen ouders tegen hun kinderen: Zo moet je leven. Er zijn zes manieren om met je tijd om te gaan. We zetten ze in volgorde van mogelijke risico s en strokes. - Terugtrekken Dit is de minst riskante manier, maar het levert ook maar weinig strokes op. Slapen, dagdromen of afzonderen zijn hier voorbeelden van. Sommige mensen schijnen er te zijn en te luisteren, maar in werkelijkheid is hun aandacht ergens anders. Anderen zijn nooit waar ze zijn. Wanneer ze hun tanden poetsen, denken ze aan hun werk; wanneer ze eten, denken ze aan een afspraak. Ze leven meer in hun hoofd, dan in het Nu. - Rituelen Rituelen zijn geprogrammeerd door de Ouder: Dit is wat je moet doen. Er zijn vele regels hoe het hoort bij rituelen als een bruiloft of een begroeting. Sommige mensen maken overal een ritueel van. Alles is geprogrammeerd en geregeld; geen verrassingen en geen risico s. Alles is voorspelbaar. Als ik zeg: Mooi weer, hè?, dan verwacht ik dat je zegt: Heerlijk! en niet Rotweer! Dan wordt het riskant, want misschien wil je ruzie met me maken. En ik wil me liever niet blootgeven. - Activiteiten Deze zijn geprogrammeerd door de Volwassene. Het is een serie van transacties waarbij ik iets oplos of maak. De gastvrouw die naar de keuken gaat om iets te maken, moet strokes krijgen door iets te maken. Gewoon bij de anderen zijn is niet genoeg. Doorgewinterde hobbyisten brengen een groot deel van hun tijd door met iets te maken. Activiteiten zijn minder voorspelbaar dan rituelen. Maar als het riskant wordt, kun je altijd nog even naar de keuken of naar de garage moeten om iets te maken. - Tijd verdrijven Dit is een serie van complementaire transacties over sociaal acceptabele onderwerpen als voetballen, auto s, kinderen e.d. Tijd verdrijven kunnen Ouder-Ouder transacties zijn (Is het niet vreselijk van die?; of Volwassene-Volwassene (Weet jij een goed hotel?); of Kind-Kind (Laten we dansen of dronken worden.); of Kind-Ouder (Kun je mij eens een advies geven over mijn zoon die nog steeds in zijn bed plast? Wat moet ik doen met zo n vrouw als ik heb?). Tijd verdrijven zijn vaak te horen op verjaardagen en in groepssessies. De betrokkenen vormen zich zo een indruk van elkaar. Het is belangrijk om te beseffen, dat het Kind in ons tijdens deze gesprekken oplet en kijkt of er iemand is met wie hij een spelletje kan spelen om meer strokes te krijgen. Want tijd verdrijven is eigenlijk maar weinig opwindend. - Spelen Een spel is een serie van dubbele transacties, die de tijd structureert, veel strokes oplevert, de basispositie bevestigt en een meestal negatieve winst oplevert. Een open en intieme relatie wordt voorkomen. We komen straks uitgebreid terug op de spelen. - Intimiteit Dit is de meest riskante en lonende manier van tijdstructurering. Het is openheid, bewustzijn en spontaniteit in het Nu. Intimiteit hoeft niet verbaal te zijn. Het is het rechtstreeks geven en ontvangen van strokes zonder bijbedoelingen. Intimiteit is niet hetzelfde als seks, want seks kan je ook in je eentje doen; het kan een ritueel zijn op zaterdagavond; of een tijdverdrijf op een regenachtige dag; of een spel om bijvoorbeeld te bewijzen dat mannen alleen maar seks willen; het kan ook de uitdrukking van intimiteit zijn, van liefde hier en nu. 9 Klaver Coaching en Training
Spelletjes en zegeltjes Echte gevoelens Wij gebruiken woorden om te beschrijven hoe we ons voelen, maar toch geven veel van deze beschrijving niet helder weer wat we voelen. Ik zeg bijvoorbeeld: Ik voel me niet op mijn gemak. Dat kan voor de één betekenen dat ik bang ben; voor een ander dat mijn stoel misschien te hard is; en voor weer een ander dat ik boos zou kunnen zijn. Vanwege deze onduidelijkheid vraag ik vaak om eenvoudige woorden te gebruiken. De meeste woorden die gebruikt worden om emoties weer te geven, kunnen teruggebracht worden tot een van de vier basisgevoelens: blij, boos, bang en verdrietig. Andere woorden geven meestal een toestand weer en geen gevoel. Als iemand zegt, dat hij depressief is, vraag ik: Wat voel je als je depressief bent? Gevoelens zijn reacties op interne of externe, al dan niet vermeende gebeurtenissen. Zij zijn daarvan niet het noodzakelijke gevolg. Een ander maakt mij niet boos; ik reageer boos. De basisgevoelens zijn spontane, authentieke, reactieve gevoelens in het nu. Meestal duren deze niet zo lang. Maar soms ben ik heel lang boos of verdrietig. Het is dan net alsof ik in een impasse verkeer. De stroom van mijn gevoelens zit vast. Ik blokkeer mijzelf. Vaak blijkt dat onder mijn boosheid een ander gevoel zit, dat ik vermijden wil. Ik vraag mezelf dan: wat hindert mij? Waar ben ik bang voor? Wat mis ik? Plastic gevoelens Ongelukkig genoeg leren vele ouders hun kinderen om bepaalde gevoelens niet te tonen of te voelen. Ze verbieden het gevoel: hoe durf je kwaad te zijn? Of ze ontkennen het zelfs: ben je van streek of ben je moe? Het kind kan dan concluderen, dat het zijn gevoel maar beter niet kan tonen. De miskenning van zijn gevoelkan er zelfs toe leiden, dat het kind zijn gevoel niet eens herkent en kan benoemen. Het ervaart deze misschien als vreemde spanningen in zijn lichaam. Een kind dat die gevaarlijke gevoelens en sensaties moet onderdrukken, gaat dit compenseren door andere gevoelens en houdingen, die wel toegestaan zijn. Zulke gevoelens vormen dan een substituut voor de onderdrukte spontane gevoelens. Deze ventileert hij via de substituut-gevoelens. We noemen een substituut-gevoel een plasticgevoel. Als ik depressief ben, terwijl ik mijn boosheid verberg, en jij probeert me sympathie te geven, terwijl jij ook boos bent, dan neppen we elkaar. Beiden miskennen we onze werkelijke gevoelens. Maar we krijgen wel strokes van elkaar. Ik krijg strokes, omdat ik depressief ben; jij krijgt strokes, omdat ik je misschien dankbaar ben voor je begrip. Helaas zijn het strokes met een bijsmaak. Plasticgevoelens worden ook intern bekrachtigd vanuit de Ouder. Stel dat ik moet weergeven wat een ander me net vertelde. Ik begin luid en duidelijk, maar merk dan dat ik iets vergeten ben. Ik denk: Kan je dan nooit iets onthouden! En ik voel me stom. En als gevolg van deze interne transactie tussen mijn Ouder en mijn Kind, verschuif ik van mijn Volwassene in mijn Kind, en ik ga onzeker en vaag praten. Ik voel me bang en ik wou dat ik ergens anders was. Een plasticgevoel is daarom een oud gevoel en geen reactie op de huidige situatie. Het is gebaseerd op een aantal irrationele kernovertuigingen, die bevestigd worden door selectieve waarnemingen. Het wordt vergezeld door pijnlijke lichamelijke reacties en spanningen (hoofd, nek, borst, schouders, maag, rug, e.d.). Jan is bijvoorbeeld bang, maar hij denkt: als ik laat zien dat ik bang ben, lachen ze me uit! Of, als hij boos is: als ze weten dat ik boos ben, zal er iets heel ergs gebeuren! Hij blokkeert zijn natuurlijke gevoelens en dus ook zijn spontane lichamelijke reacties. In plaats van deze te tonen, verstrakt zijn lichaam en doet hij zich zelf zeer. Als hij in plaats van boos te worden, verdrietig wordt en misschien begint te huilen, toont hij een plasticgevoel. Voor een kind kan dat een manier van overleven zijn, maar voor een volwassen mens heeft dat niet meer de waarde van overleven. Zijn verdriet is geen reactie op de huidige situatie, maar de herhaling van een oud gevoel, dat ondersteund wordt door dat hij denkt en zich herinnert. Plasticgevoelens komen daarom vaak over als kunstmatig, repeterend en stereotype, maar door de persoon zelf worden ze als echt gevoeld. 10 Klaver Coaching en Training
De reddingsdriehoek De reddingsdriehoek is in de TA (Transactionele Analyse) beschreven. Het is een veel voorkomend spel dat mensen in de omgang met elkaar spelen. Hierna wordt uitgelegd wat de reddingsdriehoek inhoudt, wanneer het zich afspeelt, welke rollen er te onderscheiden zijn en hoe je ze kunt herkennen. Tot slot wordt uit de doeken gedaan hoe je uit de reddingsdriehoek kunt stappen. Redder (R) Slachtoffer (S) Achtervolger (A) Iedereen kan zich een situatie voorstellen, waarin je een ander daadwerkelijk helpt of je daadwerkelijk geholpen wordt door een ander. Dat geeft voldoening, ontroering, feest of lintjes. Dan is er geen sprake van een reddingsdriehoek. Een reddingsdriehoek herken je eraan dat het vervelend wordt hulp te vragen of hulp te geven. De reddingsdriehoek ontstaat wanneer twee mensen ervan uitgaan, dat de een de ander moet helpen. De Redder denkt dat de ander niet in staat zou zijn zorg voor zichzelf te dragen. Het slachtoffer gaat er vanuit, dat hij zichzelf niet kan helpen maar dat anderen dat wel kunnen. (R) stelt zich als meerdere op ten opzichte van (S): 'Jij bent hulpeloos en hopeloos, niettemin probeer ik je te redden'. Deze opstelling als meerdere kan voortkomen uit idee dat (R) het beter heeft dan (S). (S) stelt zich op als de mindere ten opzichte van (R): 'Ik ben hulpeloos en hopeloos, probeer me te redden'. Door beider opstelling kan (R) oplossingen aandragen voor (S) of bepaalde karweien voor (S) doen, die (S) echter naast zich neer kan leggen of negeren. (R) zal daar uiteindelijk op reageren met boosheid, en van positie verwisselen; van (R) wordt hij een Achtervolger (A): 'Jij bent hulpeloos en hopeloos en dat is je eigen schuld, want je luistert niet naar mijn goede adviezen. (S) wordt of nog eens bevestigd in gevoelens van machteloosheid of wordt zelf ook een (A): 'Ik ben boos op je, want je snapt helemaal niet wat ik nodig heb'. Nu kan (R) terecht komen in de positie van (S) en daarmee zijn de posities tijdens een gesprek verwisseld. De omstandigheden Het 'reddingsspel' berust dus op het uitoefenen van macht over anderen of het weggeven van macht aan anderen. Al dan niet bewust en met of zonder toestemming, van zowel de machteloze als de machtige. De reddingsdriehoek werkt dan ook alleen in situaties van echte of vermeende ongelijkheid of ongelijkwaardigheid tussen (groepen) mensen. De positie van (R) is die van de meerdere, van de machtige, van degene die denkt of vindt dat de ander niet zelf kan bedenken of doen wat goed voor hem is. De positie van (S) is die van de mindere, de machteloze, die denkt of vindt dat een ander voor hem moet zorgen. 11 Klaver Coaching en Training
De drie posities van (R), (S) en (A) kunnen tijdens een gesprek voortdurend wisselen. Daarmee wisselen ook de machtsverhoudingen. De posities kunnen ook vastliggen en maatschappelijk bepaald zijn. Degenen met maatschappelijke gesanctioneerde macht over anderen zullen eerder en vaker in de (R)-positie terechtkomen en van daaruit handelen, dan degenen met maatschappelijk minder macht. Het reddingsspel houdt zo, zowel op interpersoonlijk als maatschappelijk niveau, ongelijkheid in stand en houdt mensen ervan af precies dat te doen, wat bij ze past. Dit geldt zowel voor de (R) als voor de (S). De verschillende posities De Redder (R) doet iets (tegen zijn zin in) voor een ander, omdat hij denkt dat die ander dat nodig heeft, niet genoeg aan zichzelf heeft, niet voor zichzelf kan zorgen en/of uit angst dat de ander hem anders zal afwijzen, hem niet meer aardig vindt, hem alleen zal laten. (R) gaat snel op de wens van de ander in, zonder eerst zelf na te gaan wat hij wil of van de ander nodig heeft. Dit vaak weer uit angst voor de reactie van de ander. (R) handelt vanuit een gevoel van 'onmisbaar willen zijn' of vanuit een misplaatst verzorgend gevoel, zonder een duidelijke aanwijzing dat die hulp ook echt gewenst is. (R) handelt vanuit een idee dat hij het beter weet, of beter kan, zonder na te gaan of aan zijn hulp ook echt behoefte is. (R) helpt zonder gelijke deelname te vragen in het vinden van een oplossing. (R) helpt door hulp op te dringen, zonder dat daarom gevraagd is. Het Slachtoffer (S) vindt zichzelf machteloos in vergelijking met (R). (S) ervaart de mindere positie in eerste instantie als comfortabel. Vaak beseft (S) niet dat hij de mindere is, met name niet wanneer (S) niet weet wat (R) voor hem zit te doen (bijvoorbeeld als de hulp eigenlijk tegen de zin van (S) ingaat, terwijl (S) dit niet aangeeft). (S) voelt zich behoeftig en machteloos en neemt geen verantwoordelijkheid voor zijn eigen situatie. (S) schuift de ongenoegens op de ander af, zonder zijn (50%) aandeel in de situatie te zien. (S) toont geen werkelijke belangstelling om betrokken te raken of om uit de problemen te komen. (S) wordt in deze houding bevestigd, omdat er geen verwachtingen aan hem gesteld worden, hij geen moeite hoeft te doen. Bijbehorende gevoelens en gedachten zijn: anderen zullen het wel beter weten, ik krijg toch nooit een kans, een ander knapt het wel op. (S) krijgt op den duur wrokgevoelens ten opzichte van (R) waardoor (S) naar de (A) door kan schuiven. De Achtervolger (A) is boos en ontevreden. Het oorspronkelijke goede gevoel van meerdere of mindere is verdwenen. (A) probeert de macht van de meerdere' te ondermijnen, door hem op zijn meest kwetsbare plekken te raken. (A) probeert de macht van de 'mindere' te ondermijnen door gevoelens van machteloosheid nog eens aan te dikken en te wijzen op eigen schuld door onvermogen. Ook kan de mindere als ongemotiveerd of lui afgeschilderd worden. 12 Klaver Coaching en Training
Het doorbreken Als je in de reddingsdriehoek rondloopt kun je over anderen hebben; dat lijkt veiliger dan het over jezelf hebben. De achtervolger is een bron van kritiek, waar vooral de ander onder vuur ligt en het eigen aandeel buiten schot blijft. In die zin is het een spel met alle veiligheid en voorspelbaarheid van dien. Er vindt geen daadwerkelijke ontmoeting plaats. Door uit de reddingsdriehoek te stappen, neem je iets meer risico, niet alleen omdat je een patroon doorbreekt, maar ook omdat je meer van jezelf bloot moet geven. Als je dat wilt, staan hieronder de aanwijzingen die je daarbij kunnen helpen. Hulpmiddelen om uit de reddingsdriehoek te stappen Uit de reddersrol Doe niet meer dan 50% van het werk, vraag (S) de andere 50% te doen. Doe alleen dat wat je wilt, doe niet wat je niet wilt. Leer Nee zeggen. Vraag rechtstreeks om datgene wat jij nodig hebt. Via het redden krijg je het waarschijnlijk niet. Vraag wat de ander wil, wat hij nodig heeft. Ga niet op onduidelijke verwachtingen in. Uit de slachtofferrol Vraag precies wat je nodig hebt, 100% en ga er niet meteen van uit dat het toch niet voor je is weggelegd. Laat een ander niet jouw verantwoordelijkheid overnemen, ook al lijkt hij dat leuk te vinden. Realiseer je dat jij diegene bent die weet, ervaart of voelt wat goed en wat niet goed voor je is. Doe 50% van het werk in een relatie, zorg dat jij niet te weinig doet en de ander niet te veel. 13 Klaver Coaching en Training