Deel 1 Toen en nu 13

Historie Het huidige typisch Nederlandse landschap met polders en dijken kent een lange historie. Na de laatste grote ijstijd, ongeveer 10.000 jaar geleden, werd door een stijgende zeespiegel de Zuiderzee gevormd door het lokaal wegslaan van veenpakketten. Door de ontwikkeling van windmolens werd het mogelijk laaggelegen land droog te leggen en de inwoners in de zodoende ontwikkelde polders te beschermen tegen de oprukkende Zuiderzee. Al in de 17e eeuw werd het idee opgevat de Zuiderzee af te sluiten van de Noordzee door middel van het aanleggen van een dijk van Noord-Holland, via de Wadden naar Friesland. Omdat de techniek voor de aanleg van dijken nog niet ver genoeg gevorderd was, bleek dit plan echter niet haalbaar. In de negentiende eeuw nam de vraag naar landbouwgrond in het Westen van Nederland toe. Onderzoek had uitgewezen dat de grond in de toekomstige polder geschikt zou zijn voor landbouw. Het duurde uiteindelijk tot 197 voordat de eerste polder in Nederland, de proefpolder Andijk, gerealiseerd werd. Binnen het thema historie wordt ingegaan op de veranderingen binnen het IJsselmeergebied door de jaren heen. Eerst wordt er een tijdslijn weergegeven van de belangrijkste (fysieke) veranderingen binnen het gebied. Verder wordt er ingegaan op de aanwezige archeologie in het gebied, het grondgebruik en de visserij aan het begin van de 0e eeuw, de huidige nationale landschappen en de rijksmonumenten in het gebied. 15

Tijdslijn Zuiderzeewerken Zuiderzeewerken in de tijd, aanleg Amsteldiepdijk (194) Zuiderzeewerken in de tijd, aanleg Wieringermeer (1930) Zuiderzeewerken in de tijd, aanleg Noordoostpolder (194) 190 197 193 194 1930 194 Zuiderzeewerken in de tijd, aanleg Proefpolder Andijk (197) Zuiderzeewerken in de tijd, aanleg Afsluitdijk (193) Dijken Zuiderzeewerken (nieuw aangelegd) Polders Zuiderzeewerken (nieuw aangelegd) Dijken Zuiderzeewerken (bestaand) Polders Zuiderzeewerken (bestaand) 16

Zuiderzeewerken in de tijd, aanleg Oostelijk Flevoland (1957) Zuiderzeewerken in de tijd, aanleg Zuidelijk Flevoland (1968) Zuiderzeewerken in de tijd, Markerwaard (niet aangelegd) 1957 1968 1976 1980 Zuiderzeewerken in de tijd, aanleg Dijk naar Marken (1957) Zuiderzeewerken in de tijd, aanleg Houtribdijk (1976) Deze reeks kaarten brengt de dynamische ontwikkeling van het IJsselmeergebied over de afgelopen eeuw in beeld. De 40 hectare grote Proefpolder Andijk werd in 196-197 aangelegd in de Zuiderzee, als proef voor het inpolderen en cultiveren van de latere IJsselmeerpolders. In 197 werd er met de aanleg van de Wieringermeerpolder begonnen. Volgens het oorspronkelijke plan zou de polder pas worden aangelegd als de Afsluitdijk zou zijn voltooid. Maar omdat Nederland grote behoefte had aan landbouwgrond werd de aanleg versneld. De polder viel droog op 1 augustus 1930. Het IJsselmeer is in 193 ontstaan door de aanleg van de Afsluitdijk, waardoor de toenmalige Zuiderzee werd afgesloten van de Noordzee. De Noordoostpolder viel in 194 droog, na werkzaamheden van ruim zes jaar. De Flevopolder is verdeeld in Oostelijk Flevoland en Zuidelijk Flevoland, die zijn drooggevallen in respectievelijk 1957 en 1968. Tussen 1963 en 1976 werd de Houtribdijk aangelegd, die het Markermeer zou scheiden van het IJsselmeer. Het oorspronkelijke plan om het zuidelijk gedeelte van het IJsselmeer in te polderen tot de Markerwaard is in 003 definitief afgewezen. 17

De overzichtskaart toont alle Zuiderzeewerken die in de afgelopen eeuw zijn aangelegd. Afsluitdijk (193) Amsteldiepdijk (194) Wieringermeer (1930) 0.000 ha Proefpolder Andijk (197) 40 ha Noordoostpolder (194) 48.000 ha Houtribdijk (1976) Oostelijk Flevoland (1957) 54.000 ha Dijk naar Marken (1957) Zuidelijk Flevoland (1968) 43.000 ha Kaart Zuiderzeewerken 5: Zuiderzeewerken in tijd, met in jaartal de tijd, van met droogvallen jaartal van / realisatie droogvallen / realisatie Dijken Zuiderzeewerken Polders Zuiderzeewerken 18

In de 19e eeuw ontstond in militaire kringen behoefte aan een meer gedetailleerde kaart in kleur. Vanaf 1865 verschenen de eerste in kleur gedrukte kaarten van het Topografisch Bureau. Aanvankelijk werd alleen het terrein waarin de verdedigingslinies lagen gekarteerd. In 1884 werd de serie landsdekkend, bestaande uit 776 bladnummers waarvan 706 werkelijk gedrukt zijn, de overige bladen beslaan alleen water. Deze serie kaarten is getekend op schaal 1:5.000, die vanwege de gehanteerde Bonneprojectie ook wel Bonnebladen genoemd worden. Historisch Kaart 6: Historisch kaartmateriaal kaartmateriaal Zuiderzee, Zuiderzee, periode 1881 periode - 1933 1881-1933 19

In het IJsselmeergebied zijn veel voormalige linies, forten en terreinen van archeologische waarde aanwezig. Het meest noordelijke deel van de Hollandse Waterlinie grenst bovendien aan het Gooimeer en het IJmeer. Veel van de forten zijn nog intact, maar hebben hun militaire functie verloren. Zij hebben nu een andere functie gekregen, bijvoorbeeld als museum of wijnkelder. Linies, Kaart 7: forten Linies, en forten inundatiegebieden en inundatiegebieden Verdedigingswerken (Rijksmonumenten) Linies Nieuwe Hollandse Waterlinie 0

Op deze kaart staan de bekende rijksmonumenten en archeologische monumenten per gemeente weergegeven. Daarnaast is de kans op het aantreffen van archeologische waarden op de kaart aangegeven ( trefkans ). Op grond van deze kaart kan het archeologische beleid worden vastgesteld. Kaart Rijksmonumenten 11: Rijksmonumenten (indicatieve) en (indicatieve) archeologische archeologische waarden per gemeente waarden per gemeente Rijksmonumenten Rijksmonument archeologie Rijksmonument gebouw Aantal rijksmonumenten per gemeente 1-50 51-500 (Indicatieve) archeologische waarden Archeologisch monument Hoge trefkans (land) Middelhoge trefkans (land) Lage trefkans (land) Zeer lage trefkans (land) Niet gekarteerd (land) Hoge trefkans (water) Middelhoge trefkans (water) Lage trefkans (water) Niet gekarteerd (water) Aantal rijksmonumenten per gemeente 1-50 51-500 Meer dan 500 1

In 1900 bestaat het merendeel van het gebied rondom het IJsselmeer uit grasland. Op de Veluwe en de Utrechtse Heuvelrug zijn ook 100 jaar geleden al heide- en hoogveengebieden afgewisseld met stuifduinen en loof- en naaldbossen. De ontwikkeling van de glastuinbouw stond in 1900 nog in de kinderschoenen, slechts op enkele plaatsen komen kassen voor. Grondgebruik Kaart 8: Grondgebruik in 1900 anno 1900 grasland akker en kale grond heide en hoogveen loofbos naaldbos bebouwing en wegen water rietmoeras stuifduinen en zandplaten kassen

Het grondgebruik in 1990 wijkt sterk af van het grondgebruik in 1900. Het meest opvallende verschil tussen beide kaarten zijn de polders die in de 0e eeuw zijn gerealiseerd. Daarnaast zijn de rietmoerasgebieden ten oosten van de Noordoostpolder bijna geheel verdwenen en zijn er opmerkelijk minder stuifduinen en zandplaten op de Veluwe. Ook is het verschil in de verstedelijking van Nederland duidelijk op de kaarten terug te zien. Kaart Grondgebruik...: Grondgebruik in 1990 in 1990 Grasland Akker en kale grond Heide en hoogveen Loofbos Naaldbos Bebouwing en wegen Water Rietmoeras Stuifduinen en zandplaten Bebouwd gebied Kassen 3

Noordelijke Wouden Nationale Landschappen zijn Nederlandse landschappen met een unieke combinatie van cultuurhistorische en natuurlijke elementen. Nationale Landschappen kenmerken zich door een sterke samenhang tussen verschillende onderdelen van het landschap, zoals bebouwing, grondgebruik, flora en fauna en reliëf. Zuidwest Friesland Laag Holland IJsseldelta Stelling van Amsterdam Arkemheen- Eemland Veluwe Groene Hart Nieuwe Hollandse Waterlinie Kaart Nationale 10: Nationale Landschappen Landschappen Nationale Landschappen Arkemheen-Eemland Groene Hart IJsseldelta Laag Holland Nieuwe Hollandse Waterlinie Noordelijke Wouden Stelling van Amsterdam Veluwe Zuidwest Friesland 4

(x 1.000.000 kg) (x 100.000 kg) 4 6 4 Aal 4 6 Baars De grafieken tonen de historische visvangst van de meest gevangen soorten van 1916 tot 1980. De vissoorten geep, snoek en winde zijn niet in de kaart opgenomen. Op deze soorten werd wel gevist, maar de aantallen waren dermate laag dat ze niet zijn weergegeven. Toen in 193 de Zuiderzee werd afgesloten met de afsluitdijk, veranderde ook de waterhuishouding van zout naar zoet. Dit is te zien in de vangstgegevens; zoetwatersoorten worden vaker gevangen en zoutwatersoorten verdwijnen langzaam. Ansjovis 4 1 10 Bot Brasem 8 6 4 Karper Haring Voorn 4 Snoekbaars Spiering Kaart Historische 9: Historische visvangsten visvangsten (meest gevangen (meest vissoorten) gevangen vissoorten) Jaar van visvangst 1916 1931 193 1940 1950 1960 1970 1980 5