Twente Toerisme Monitor

2013

Rapportage 2013 Regio Twente Albert Groen Grontmij Drs. Sjoerd Zegers Ir. Peter Bergmans Oktober 2013

Voorwoord Voor u ligt de Twente Toerisme Monitor 2013. Dit is de vierde in een reeks van jaarlijkse rapportages, waarin de stand van zaken van de toeristisch-recreatieve sector wordt belicht. Aan de hand van landelijke databronnen wordt een beeld gegeven van de stand van zaken in de dagrecreatieve sector, de verblijfsrecreatieve sector en de werkgelegenheid die toerisme en recreatie genereren in Twente. In deze rapportage staan wederom de meest recente cijfers voor Twente. De voorgaande rapportages met deels verouderde gegevens dienen dan ook niet meer gebruikt te worden.

Samenvatting Twente Toerisme Monitor 2013 Methodiek Bronnen Landelijke R&T standaard LISA: Landelijk Informatiesysteem Arbeidsplaatsen (LISA) CBS: Statistiek Logiesaccommodaties (SLA), Statistiek Inkomend Toerisme (SIT) NBTC-NIPO Research: ContinuVakantieOnderzoek (CVO), ContinuVrijeTijdsOnderzoek (CVTO) Kennispunt Oost: Regiomonitor Overijssel Vergelijkbaarheid en representativiteit Er wordt gebruik gemaakt van landelijke cijfers en een gestandaardiseerde manier van rapporteren. Hierdoor zijn de cijfers vergelijkbaar met regio s die dezelfde methodiek gebruiken. Verschillen met rapportages van andere instanties zijn mogelijk door een verschil in definitie. Veelal is het niet meetellen van de Sallandse Heuvelrug bij Twente de reden voor een verschil. Bij de meting van 2013 is de analyse afgestemd op de methodiek die gebruikt wordt bij de Regiomonitor Overijssel. Waarover gaat de TTM 2013? Dagrecreatieve activiteiten Toeristische overnachtingen bij verblijfsaccommodaties Profilering gasten Werkgelegenheid Benchmark met andere toeristisch-recreatieve gebieden en met landelijke cijfers: Achterhoek Oost-Brabant / Noord en Midden Limburg, Rijk van Nijmegen Veluwe en Veluwerand Groningse, Friese en Drentse zandgronden Zuid-Limburg Zeeland Kerncijfers Dagrecreatie (meting 2012-2013 t.o.v. meting 2010-2011) Activiteiten door Nederlanders in Twente is ruim 43 miljoen, stijging met 4%. Bestedingen rond de 594 miljoen euro, waarvan 544 miljoen euro door Nederlanders en de rest door buitenlanders, daling van 12% voornamelijk door daling van de bestedingen per persoon per activiteit. Benchmark: stijging van aantal activiteiten is iets hoger dan het landelijk gemiddelde en vergelijkbaar met de regio Groningse, Friese en Drentse zandgronden. Daling in bestedingen is aanzienlijk hoger dan het landelijk gemiddelde.

Verblijfsrecreatie (meting 2012 t.o.v. meting 2011) Aantal overnachtingen ligt rond de 3,5 miljoen, wat een stijging is van 16%. Bestedingen tijdens overnachtingen komen in totaal uit op ruim 151 miljoen euro (Nederlanders en buitenlandse gasten samen). Dit is een stijging van 12%. Benchmark: stijging in aantal overnachtingen is het hoogste van de onderzochte gebieden. Stijging in bestedingen is aanzienlijk groter dan het landelijk gemiddelde. Totaal bestedingen Totaal toeristisch-recreatieve bestedingen in Twente 2011: 745 miljoen euro (Nederlanders en buitenlandse gasten). Werkgelegenheid (meting 2012 t.o.v. meting 2011) Totaal 16.794 werkbare personen in de toerisme en recreatiesector. Lichte stijging ten opzichte van 2011 (45 werkbare personen). De werkgelegenheid in deze sector is goed voor 6% van de totale werkgelegenheid in Twente.

Inhoudsopgave Voorwoord Samenvatting 1 Inleiding... 1 1.1 Aanleiding... 1 1.2 Twente Toerisme Monitor... 1 1.3 Doelstelling onderzoek... 1 1.4 Werkwijze... 2 1.5 Leeswijzer... 3 2 Dagrecreatie... 5 2.1 Inleiding... 5 2.2 Ondernomen activiteiten door Nederlanders in Twente... 5 2.2.1 Activiteiten door Nederlanders in Twente... 5 2.2.2 Vergelijking met andere toeristengebieden... 6 2.3 Bestedingen tijdens activiteiten door Nederlanders in Twente... 7 2.3.1 Bestedingen tijdens activiteiten door Nederlanders in Twente... 7 2.3.2 Vergelijking met andere toeristengebieden... 8 2.4 Activiteiten en bestedingen inclusief buitenlanders in Twente... 9 2.5 Bestedingen inclusief vaste kosten in Twente... 9 3 Verblijfsrecreatie... 11 3.1 Inleiding... 11 3.2 Overnachtingen door Nederlanders in Twente... 11 3.2.1 Overnachtingen per subregio... 11 3.2.2 Overnachtingen per categorie... 12 3.2.3 Vergelijking met andere toeristengebieden... 13 3.3 Bestedingen tijdens overnachtingen door Nederlanders in Twente... 14 3.3.1 Bestedingen tijdens overnachtingen per subregio... 14 3.3.2 Bestedingen tijdens overnachtingen per categorie... 15 3.3.3 Vergelijking met andere toeristengebieden... 15 3.4 Overnachtingen en bestedingen inclusief buitenlanders in Twente... 16 4 Werkgelegenheid... 19 4.1 Inleiding... 19 4.2 Werkgelegenheid in de toerisme- en recreatiesector in Twente... 19 4.2.1 Werkgelegenheid per categorie... 19 4.2.2 Werkgelegenheid per subregio... 20 4.2.3 Werkgelegenheid per gemeente... 21 4.2.4 Vergelijking met andere toeristengebieden... 22 5 Totalen 2012... 25 5.1 Inleiding... 25 5.2 Totalen toerisme- en recreatiesector in Twente 2012... 25

Inleiding Bijlage 1 Toeristengebieden Bijlage 2 Indeling dagrecreatieve activiteiten

1 Inleiding 1.1 Aanleiding Recreatie en toerisme zijn speerpunten in het gemeentelijke en regionaal beleid in Twente. Door de toeristisch-recreatieve mogelijkheden van Twente beter te benutten, kan de economische impact van de branche toenemen. Voor het formuleren van gefundeerd beleid en het monitoren van effecten is voor Twente cijfermateriaal van groot belang. In 2009 is de Regio Twente gestart met de Twente Toerisme Monitor (TTM). De doelstelling van de TTM is het periodiek en structureel bieden van relevant cijfermateriaal voor de Regio Twente op basis waarvan regionaal en gemeentelijk beleid opgesteld en geëvalueerd kan worden. De TTM maakt deel uit van het Uitvoeringsprogramma Vrije Tijd (UVT) en wordt door Regio Twente uitgevoerd, in samenwerking met de veertien Twentse gemeenten. 1.2 Twente Toerisme Monitor De TTM omvat twee onderdelen: een consumentenonderzoek (1 x per vier jaar) dat ingaat op bezoekerskenmerken, activiteiten, motieven, waarderingen et cetera; een secundair onderzoek (jaarlijks) naar bezoekers- en overnachtingaantallen, werkgelegenheid en bestedingen. In 2009 is zowel het consumentenonderzoek als het secundair onderzoek voor het eerst uitgevoerd. Voor 2010, 2011 en 2012 worden vervolgrapportages opgesteld, waarin de meest recente cijfers uit secundair onderzoek worden gerapporteerd. In deze rapportage worden cijfers van 2012 gerapporteerd, evenals de trend over de voorgaande jaren. De aanpak is afgestemd met de Regiomonitor Overijssel 2012 van Kennispunt Oost. Dit betekent een aanvulling op de methodiek voor de berekening van activiteiten, overnachtingen en bestedingen door buitenlanders en overnachtingen en bestedingen tijdens overnachtingen in Twente door Nederlanders. De aanvulling op de methodiek is op basis van nieuwe gegevens die in het kader van de Regiomonitor Overijssel beschikbaar zijn. De TTM is een verdieping op Twents niveau van de Regiomonitor. 1.3 Doelstelling onderzoek Doelstelling van het onderzoek voor 2013 is het uitvoeren van het secundair onderzoek, waarbij de volgende aandachtspunten aan de orde komen: de activiteiten tijdens een dagtocht en bezoekersaantallen van toeristische voorzieningen; de overnachtingen bij verblijfsaccommodaties; de bestedingen tijdens een dagtocht en een vakantie; de werkgelegenheid in de recreatie- en toerismesector. Het onderzoek wordt, net als de drie eerdere metingen, uitgevoerd conform de Landelijke R&Tstandaard (IPO). Pagina 1

Inleiding Gemeenten in Twente Noordoost Twente Dinkelland Losser Oldenzaal Tubbergen Sallandse Heuvelrug Hellendoorn Rijssen-Holten Stedenband Twente Almelo Borne Enschede Hengelo Zuid-Twente Haaksbergen Hof van Twente Twenterand Wierden 1.4 Werkwijze Het secundair bronnenonderzoek is uitgevoerd volgens De Landelijke R&T Standaard die is opgesteld door het IPO. Deze standaard geeft een voorstel voor het berekenen van bestedingen en werkgelegenheid, waarbij onderlinge vergelijkbaarheid met andere gebieden voorop staat. Voor dagrecreatie (uitjes) wordt gerekend met activiteiten van twee uur of langer. De benodigde bronnen voor het secundair onderzoek zijn bij de volgende partijen opgevraagd: Dagrecreatie Twente Toerisme Monitor Consumentenonderzoek Meest recente cijfers: 2009 ContinuVrijeTijdsOnderzoek (CVTO) Meest recente cijfers: 2012-2013 Dit onderzoek wordt elke twee jaar uitgevoerd en werkt met breukjaren Kennispunt Oost: Regiomonitor Overijssel Meest recente cijfers: 2012 Verblijfsrecreatie Twente Toerisme Monitor Consumentenonderzoek Meest recente cijfers: 2009 CBS: Statistiek Logiesaccommodaties (SLA) Meest recente cijfers: 2012 CBS: Statistiek Inkomend Toerisme (SIT) Meest recente cijfers: 2005, op basis van inflatie bewerkt voor 2012 NBTC-NIPO Research: ContinuVakantieOnderzoek (CVO) Meest recente cijfers: 2012 Kennispunt Oost: Regiomonitor Overijssel Meest recente cijfers: 2012 Pagina 2

Inleiding Werkgelegenheid LISA: Landelijk Informatiesysteem Arbeidsplaatsen (LISA) Meest recente cijfers: 2012 De resultaten van Twente worden vergeleken met de resultaten van andere, vergelijkbare gebieden. Deze zogenaamde benchmarkgebieden zijn gekozen op basis van resultaten uit de Regiomonitor Overijssel. 1.5 Leeswijzer In hoofdstuk 2 komen de resultaten voor dagrecreatie aan de orde. De cijfers voor verblijfsrecreatie komen in hoofdstuk 3 aan bod. Vervolgens wordt de werkgelegenheid in de recreatie en toerismesector in hoofdstuk 4 toegelicht. In hoofdstuk 5 volgt een samenvatting van de belangrijkste resultaten. Pagina 3

Dagrecreatie Pagina 4

Dagrecreatie 2 Dagrecreatie 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk komen de resultaten voor dagrecreatie aan de orde. Deze resultaten zijn gebaseerd op gegevens uit de CVTO-databank van NBTC-NIPO. Dit is een onderzoek dat elke twee jaar uitgevoerd wordt. De meest recente cijfers zijn uit 2012-2013. Als dagrecreatieve activiteit worden in dit onderzoek meegenomen de uitstapjes van 2 uur of langer, conform de Landelijke R&T standaard. De indeling van de activiteitcategorieën is opgenomen in bijlage 2. De cijfers in dit hoofdstuk zijn afgerond op tonnen. 2.2 Ondernomen activiteiten door Nederlanders in Twente 2.2.1 Activiteiten door Nederlanders in Twente In Twente werden in 2012-2013 op jaarbasis 43.700.000 dagrecreatieve activiteiten ondernomen van 2 uur of langer door Nederlanders. In vergelijking met 2010-2011 is het aantal activiteiten gestegen met 4%. Dit is een licht herstel na een aantal jaren daling. Grafiek 1 Ontwikkeling ondernomen activiteiten in Twente door Nederlanders * 1.000 (bron: CVTO 2006-2007, 2008-2009, 2010-2011, 2012-2013) Tabel 1 Ontwikkeling ondernomen activiteiten in Twente door Nederlanders * 1.000 (bron: CVTO 2006-2007, 2008-2009, 2010-2011, 2012-2013) (* 1.000) Aantal Verschil t.o.v. voorgaande jaar Verschil in % 2006/2007 52.500 - - 2008/2009 46.100-6.400-12% 2010/2011 42.000-4.000-9% 2012/2013 43.700 1.600 4% Pagina 5

Dagrecreatie 2.2.2 Vergelijking met andere toeristengebieden Als Twente wordt vergeleken met andere toeristengebieden, dan valt op dat de meeste gebieden een groei laten zien in ondernomen activiteiten. Alleen Zuid-Limburg en Zeeland laten een daling zien. Met 4% groei ligt Twente ongeveer op het landelijke gemiddelde. Grafiek 2 Ondernomen activiteiten door Nederlanders in verschillende toeristengebieden * 1.000 (bron: CVTO 2006-2007, 2008-2009, 2010-2011, 2012-2013) Tabel 2 Ontwikkeling ondernomen activiteiten door Nederlanders in verschillende toeristengebieden * 1.000 (bron: CVTO 2006-2007, 2008-2009, 2010-2011, 2012-2013) (* 1.000) 2006/2007 2008/2009 2010/2011 2012/2013 Abs. Abs. Verschil t.o.v. Verschil t.o.v. Verschil t.o.v. Abs. Abs. vorig jaar vorig jaar vorig jaar Twente 52.500 46.100-12% 42.000-9% 43.700 4% Overijssel 101.600 92.500-9% 80.700-13% 91.600 14% Veluwe en Veluwerand 86.000 73.700-14% 68.000-8% 75.700 11% Achterhoek 39.600 39.500 0% 40.200 2% 45.400 13% Gr., Fr. en Drentse zandgronden 60.400 55.700-8% 51.600-7% 53.300 3% O-Brab, N-, M-Limb, Rijk van Nijmegen 117.700 102.400-13% 99.300-3% 118.100 19% Zuid-Limburg 65.200 61.800-5% 54.400-12% 53.500-2% Zeeland 45.300 44.800-1% 40.300-10% 38.200-5% Nederland 1.632.100 1.451.800-11% 1.394.400-4% 1.440.100 3% Pagina 6

Dagrecreatie 2.3 Bestedingen tijdens activiteiten door Nederlanders in Twente 2.3.1 Bestedingen tijdens activiteiten door Nederlanders in Twente Gasten die in Twente een dagrecreatieve activiteit komen ondernemen, geven geld uit. Deze zogenaamde bestedingen in Twente tijdens een activiteit zijn weergegeven in onderstaande grafiek. In totaal is er in 2012 2013 in Twente 544.400.000 euro uitgegeven aan dagrecreatieve activiteiten (exclusief vaste kosten, zoals kosten voor de auto, abonnementen etc., deze worden verderop in dit hoofdstuk meegenomen). Ten opzichte van 2010 2011 is een daling te zien in bestedingen, terwijl het aantal ondernomen activiteiten juist is toegenomen. Dit is te verklaren doordat de bestedingen per persoon per dag zijn afgenomen. Grafiek 3 Ontwikkeling bestedingen door Nederlanders exclusief vaste kosten tijdens activiteiten in Twente in euro s * 1.000 (bron: CVTO 2006-2007, 2008-2009, 2010-2011, 2012-2013) Tabel 3 Ontwikkeling bestedingen door Nederlanders exclusief vaste kosten tijdens activiteiten in Twente in euro s * 1.000 (bron: CVTO 2006-2007, 2008-2009, 2010-2011, 2012-2013) (* 1.000) Gemiddelde bestedingen per persoon Totaal Verschil t.o.v. voorgaande jaar per activiteit Verschil in % 2006/2007 14,96 784.700 - - 2008/2009 19,14 881.800 97.100 12% 2010/2011 14,66 616.100-265.700-30% 2012/2013 12,47 544.400-71.600-12% Pagina 7

Dagrecreatie 2.3.2 Vergelijking met andere toeristengebieden Landelijk gezien is sprake van een daling in bestedingen van 3%. De daling is Twente is dus groter dan gemiddeld. Opvallend is dat de meeste vergelijkbare toeristische regio s een stijging in bestedingen laten zien. Dit is deels te verklaren door de relatief lage bestedingen per persoon in Twente ten opzichte van de andere gebieden. Grafiek 4 Ontwikkeling bestedingen door Nederlanders exclusief vaste kosten tijdens activiteiten in verschillende toeristengebieden in euro s * 1.000 (bron: CVTO 2006-2007, 2008-2009, 2010-2011, 2012-2013) Tabel 4 Ontwikkeling bestedingen door Nederlanders exclusief vaste kosten tijdens activiteiten in verschillende toeristengebieden in euro s * 1.000 (bron: CVTO 2006-2007, 2008-2009, 2010-2011, 2012-2013) (* 1.000) 2006/2007 2008/2009 2010/2011 2012/2013 Abs. Abs. Verschil t.o.v. Verschil t.o.v. Verschil t.o.v. Abs. Abs. vorig jaar vorig jaar vorig jaar Twente 784.700 881.800 12% 616.100-30% 544.400-12% Overijssel 1.723.300 1.516.500-12% 1.156.000-24% 1.117.400-3% Veluwe en Veluwerand 1.287.300 1.152.700-10% 1.077.800-7% 1.020.900-5% Achterhoek 564.200 512.100-9% 592.600 16% 672.000 13% Gr., Fr. en Drentse zandgronden 643.400 675.300 5% 589.000-13% 743.300 26% O-Brab, N-, M-Limb, Rijk van Nijmegen 1.711.500 1.560.600-9% 1.642.400 5% 1.851.700 13% Zuid-Limburg 963.500 980.600 2% 944.800-4% 727.700-23% Zeeland 573.200 629.000 10% 551.700-12% 595.300 8% Nederland 25.956.200 23.037.000-11% 22.589.600-2% 21.884.500-3% Pagina 8

Dagrecreatie 2.4 Activiteiten en bestedingen inclusief buitenlanders in Twente In de statistieken van het CVTO zijn alleen uitstapjes van Nederlanders opgenomen. Om toch iets te kunnen zeggen over het aandeel buitenlandse gasten en bestedingen, schrijft de Landelijke R&T standaard een methode voor, die met behulp van een consumentenonderzoek het aandeel buitenlanders inschat. In het kader van de TTM 2009 is een consumentenonderzoek gehouden. Dit is de meest recente informatie ter berekening van het aandeel buitenlanders. Aanname hierbij is dat de verhouding tussen Nederlandse en buitenlandse gasten niet is gewijzigd sinds 2009. Met bovenstaande rekenmethode wordt het aantal buitenlandse uitstapjes in Twente geschat op 2.700.000. Het totaal aantal uitstapjes in Twente in 2012 2013 komt hiermee uit op jaarlijks 46.400.000. Bij de bestedingen wordt eenzelfde rekenmethode gehanteerd. Uit de berekening blijkt dat 49.700.000 euro aan bestedingen door buitenlanders per jaar gemaakt zijn in de periode 2012-2013. De totaal bestedingen voor 2012-2013 komen hiermee uit op 594.100.000 euro. Tabel 5 Activiteiten * 1.000 en bestedingen exclusief vaste kosten tijdens activiteiten in Twente door Nederlanders en buitenlanders in euro s * 1.000 (bron CVTO 2012-2013, TTM 2009) (* 1.000) Totaal Nederlanders Totaal buitenlanders Totaal Activiteiten 43.700 2.700 * 46.400 Bestedingen 544.400 49.700 ** 594.100 * Aantal activiteiten door buitenlanders berekend aan de hand van de verhouding tussen Nederlandse respondenten en buitenlandse respondenten uit het consumentenonderzoek TTM 2009. Resultaten buitenlandse gasten zijn indicatief. ** Buitenlandse bestedingen berekend aan de hand van verhouding tussen Nederlandse respondenten en buitenlandse respondenten uit het consumentenonderzoek TTM 2009. Resultaten buitenlandse gasten zijn indicatief. 2.5 Bestedingen inclusief vaste kosten in Twente In bovenstaande bestedingen zijn alleen de uitgaven tijdens de dagtocht meegenomen. Vaak worden er echter voorafgaand aan de dagtocht al kosten gemaakt, bijvoorbeeld voor vervoer naar de activiteit, lidmaatschapskosten, contributie en abonnementen. Dit zijn de zogenaamde vaste kosten. Om een totaalbeeld te krijgen van de bestedingen aan dagtochten in Twente, dienen deze kosten meegenomen te worden. Deze zijn in onderstaande tabel weergegeven. De vervoerskosten zijn hierbij de hoogste kostenpost. Tabel 6 Bestedingen tijdens ondernomen activiteiten inclusief vaste kosten in Twente door Nederlanders en buitenlanders in euro s * 1.000 (bron CVTO 2012-2013, TTM 2009) (* 1.000) Totaal Twente Bestedingen exclusief vaste kosten 594.100 Vaste kosten 156.400 Totaal bestedingen 750.500 Pagina 9

Dagrecreatie Pagina 10

3 Verblijfsrecreatie 3.1 Inleiding In dit hoofdstuk komen de resultaten voor verblijfsrecreatie aan de orde. Deze resultaten zijn gebaseerd op gegevens uit de CVO-databank van NBTC-NIPO. Dit is een onderzoek dat elk jaar uitgevoerd wordt. De meest recente cijfers zijn uit 2012. In deze databank wordt onderscheid gemaakt tussen overnachtingen op vaste standplaatsen en op toeristische plaatsen. In dit rapport komen de toeristische overnachtingen aan de orde. 3.2 Overnachtingen door Nederlanders in Twente 3.2.1 Overnachtingen per subregio In totaal zijn er in 2012 in Twente 3.450.000 toeristische overnachtingen ondernomen door gasten uit Nederland. Ten opzichte van 2011 is het aantal overnachtingen gestegen met 16%. Wordt een periode van 5 jaar bekeken, dan valt op dat de stijging volgt op een aantal jaren met een redelijk contant aantal overnachtingen. In onderstaande grafiek worden de overnachtingen uitgesplitst naar de Twentse subregio s. De meeste overnachtingen worden ondernomen in de Sallandse Heuvelrug. Het aantal overnachtingen in Sallandse Heuvelrug en Noordoost Twente laat een stijging zien, terwijl het aantal in Stedenband Twente daalt. Grafiek 5 Toeristische overnachtingen door Nederlanders in Twente per subregio * 1.000 (bron: CVO 2008 2012) * * gemiddelden voor clusters van 3 jaar gerapporteerd Pagina 11

Verblijfsrecreatie Tabel 7 Ontwikkeling toeristische overnachtingen door Nederlanders in Twente per subregio * 1.000 (bron: CVO 2008 2012) (* 1.000) 2008 2009 2010 2011 2012 Verschil 2012 Verschil 2012 t.o.v. 2011 t.o.v. 2008 Sallandse Heuvelrug * 1.120 1.040 1.030 1.020 1.130 11% 1% Noordoost-Twente * 640 710 770 810 870 7% 36% Stedenband Twente * 770 690 670 630 590-6% -23% Zuid-Twente ** - - - - - - - Totaal Twente 3.030 2.720 3.080 2.970 3.450 16% 14% * gemiddelden voor clusters van 3 jaar gerapporteerd ** geen waarden i.v.m. te geringe respons 3.2.2 Overnachtingen per categorie In onderstaande grafiek zijn verschillende accommodatietypen weergegeven, waarbij de lijn het verloop van het aantal overnachtingen weergeeft. In Twente worden de meeste overnachtingen genoten in bungalows. In 2012 waren de bungalowovernachting goed voor bijna de helft van alle overnachtingen in Twente. Ten opzichte van 2011 is het aantal overnachtingen in bungalows gestegen. Grafiek 6 Toeristische overnachtingen door Nederlanders in Twente per categorie * 1.000 (bron: CVO 2010 2012) * * gemiddelden voor clusters van 3 jaar gerapporteerd Tabel 8 Ontwikkeling toeristische overnachtingen door Nederlanders in Twente per categorie * 1.000 (bron: CVO 2010 2012) (* 1.000) 2010 2011 2012 Verschil 2012 Verschil 2012 t.o.v. 2011 t.o.v. 2010 Hotel, Pension/B&B * 650 580 540-7% -17% Bungalow, app. * 1.170 1.140 1.250 10% 7% Camping toeristisch * 820 900 900 0% 10% * gemiddelden voor clusters van 3 jaar gerapporteerd Pagina 12

Verblijfsrecreatie 3.2.3 Vergelijking met andere toeristengebieden In onderstaande grafiek wordt het aantal overnachtingen vergeleken met het aantal overnachtingen in andere toeristengebieden in Nederland. Met een stijging van 16% laat Twente de grootste groei in overnachtingen zien. De sterke stijging in 2012 zorgt er ook voor dat over de afgelopen vijf jaar Twente de hoogste stijging in overnachtingen laat zien. Grafiek 7 Ontwikkeling toeristische overnachtingen door Nederlanders in verschillende toeristengebieden * 1.000 (bron: CVO 2008 2012) Tabel 9 Ontwikkeling toeristische overnachtingen door Nederlanders in verschillende toeristengebieden * 1.000 (bron: CVO 2008 2012) (* 1.000) 2008 2009 2010 2011 2012 Verschil 2012 Verschil 2012 t.o.v. 2011 t.o.v. 2008 Twente 3.030 2.720 3.080 2.970 3.450 16% 14% Overijssel 6.590 6.180 6.810 7.140 6.650-7% 1% Veluwe en Veluwerand 7.300 8.420 7.520 6.600 7.350 11% 1% Achterhoek 2.450 2.410 2.650 2.610 2.270-13% -7% Gr., Fr. en Drentse zandgronden 7.890 8.550 8.580 8.350 8.440 1% 7% O-Brab, N-, M-Limb, Rijk van Nijmegen 6.690 7.780 7.130 7.890 7.220-8% 8% Zuid-Limburg 4.180 4.230 3.980 4.550 4.050-11% -3% Zeeland 5.720 6.170 6.220 6.130 6.120 0% 7% Nederland 68.150 70.630 70.740 69.700 68.680-1% 1% Pagina 13

Verblijfsrecreatie Tabel 10 Toeristische overnachtingen per categorie door Nederlanders in verschillende toeristengebieden * 1.000 (bron: CVO 2012) (* 1.000) Bungalow / Kamperen Hotel / B&B appartement toeristisch Twente 16% 37% 27% Overijssel 10% 32% 38% Veluwe en Veluwerand 11% 46% 30% Achterhoek 9% 29% 46% Gr., Fr. en Drentse zandgronden 11% 56% 20% O-Brab, N-, M-Limb, Rijk van Nijmegen 6% 60% 21% Zuid-Limburg 31% 32% 18% Nederland 9% 34% 36% 3.3 Bestedingen tijdens overnachtingen door Nederlanders in Twente 3.3.1 Bestedingen tijdens overnachtingen per subregio In 2012 is in Twente 121.310.000 euro uitgegeven tijdens toeristische overnachtingen. Dit zijn bestedingen inclusief vaste kosten. Ten opzichte van 2011 laten de bestedingen een stijging van 12% zien. De bestedingen laten over de afgelopen 5 jaar een grillig patroon zien, met een lichte daging ten opzichte van 2008. Grafiek 8 Bestedingen tijdens toeristische overnachtingen door Nederlanders in Twente per subregio in euro s * 1.000 (bron: CVO 2012) * * gemiddelden voor clusters van 3 jaar gerapporteerd Pagina 14

Verblijfsrecreatie Tabel 11 Ontwikkeling bestedingen tijdens toeristische overnachtingen door Nederlanders in Twente per subregio in euro s * 1.000 (bron: CVO 2008 2012) (* 1.000) 2008 2009 2010 2011 2012 Verschil 2012 t.o.v. 2011 Verschil 2012 t.o.v. 2008 Sallandse Heuvelrug * 35.530 33.690 38.050 35.550 39.050 10% 10% Noordoost-Twente * 25.050 26.210 28.740 29.540 32.670 11% 30% Stedenband Twente * 35.950 34.950 33.790 29.950 28.540-5% -21% Zuid-Twente ** - - - - - - - Totaal Twente 125.340 100.490 120.970 108.780 121.310 12% -3% * gemiddelden voor clusters van 3 jaar gerapporteerd ** geen waarden i.v.m. te geringe respons 3.3.2 Bestedingen tijdens overnachtingen per categorie De bungalowsector is ten opzichte van het afgelopen jaar gegroeid, en is de sector waar de meeste bestedingen gedaan worden. Het is tevens de enige sector die een groei laat zien ten opzichte van vorig jaar. Over de afgelopen drie jaar laat de hotelsector een daling zien in bestedingen, terwijl de bestedingen tijdens toeristisch kamperen toenemen. Grafiek 9 Ontwikkeling bestedingen tijdens toeristische overnachtingen door Nederlanders in Twente per categorie in euro s * 1.000 (bron: CVO 2008 2012) * * gemiddelden voor clusters van 3 jaar gerapporteerd Tabel 12 Ontwikkeling bestedingen tijdens toeristische overnachtingen door Nederlanders in Twente per categorie in euro s * 1.000 (bron: CVO 2010 2012) (* 1.000) 2010 2011 2012 Verschil 2012 Verschil 2012 t.o.v. 2011 t.o.v. 2010 Hotel, Pension/B&B * 48.100 43.300 42.970-1% -11% Bungalow, app. * 43.970 39.920 44.730 12% 2% Camping toeristisch * 16.230 17.910 17.770-1% 9% * gemiddelden voor clusters van 3 jaar gerapporteerd 3.3.3 Vergelijking met andere toeristengebieden In de volgende grafiek worden de bestedingen vergeleken voor verschillende toeristengebieden. De groei in bestedingen is hoger dan het landelijk gemiddelde. Over de afgelopen vijf jaar laat Twente een daling zien, terwijl het landelijk gemiddelde juist een flinke stijging laat zien. Pagina 15

Verblijfsrecreatie Ten opzichte van andere toeristische regio s is Twente vergelijkbaar met de Veluwe en Veluwerand en de Groningse, Friese en Drentse Zandgronden, die ook een groei ten opzichte van het afgelopen jaar laten zien. De ontwikkeling van de bestedingen op de langere termijn is het meest vergelijkbaar met de Achterhoek. Grafiek 10 Ontwikkeling bestedingen tijdens toeristische overnachtingen door Nederlanders in verschillende toeristengebieden in euro s * 1.000 (bron: CVO 2008 2012) Tabel 13 Ontwikkeling bestedingen tijdens toeristische overnachtingen door Nederlanders in verschillende toeristengebieden per categorie in euro s * 1.000 (bron: CVO 2008-2012) (* 1.000) 2008 2009 2010 2011 2012 Verschil 2012 Verschil 2012 t.o.v. 2011 t.o.v. 2008 Twente 125.340 100.490 120.970 108.780 121.310 12% -3% Overijssel 225.260 196.850 221.680 230.000 223.960-3% -1% Veluwe en Veluwerand 234.500 272.050 219.190 215.840 250.930 16% 7% Achterhoek 74.650 68.510 77.020 83.930 71.250-15% -5% Gr., Fr. en Drentse zandgronden 245.830 281.480 264.070 268.920 289.400 8% 18% O-Brab, N-, M-Limb, Rijk van Nijmegen 236.370 280.560 232.750 249.030 248.020 0% 5% Zuid-Limburg 209.280 213.690 214.600 224.300 236.220 5% 13% Zeeland 180.180 197.590 205.440 208.340 226.530 9% 26% Nederland 2.397.060 2.489.390 2.486.690 2.465.570 2.563.390 4% 7% 3.4 Overnachtingen en bestedingen inclusief buitenlanders in Twente In het CVO-onderzoek zijn alleen overnachtingen en bestedingen van Nederlanders meegenomen. Echter, ook buitenlanders komen naar Twente om te overnachten. Om voor deze groep toch een schatting te kunnen maken, is conform de Landelijke R&T standaard de methode Wagenaar toegepast, die gebruik maakt van statistieken van het Centraal Bureau voor de Statistiek. Uit deze berekening blijkt dat naar schatting de buitenlandse gasten goed zijn voor onge- Pagina 16

Verblijfsrecreatie veer 190.000 overnachtingen in 2012. Hiermee komt het totaal aantal toeristische overnachtingen in Twente uit op 3.640.000 overnachtingen. De bestedingen van buitenlanders worden geschat op 29.960.000 euro, waarmee de totaal bestedingen uitkomen op 151.270.000 euro. Tabel 14 Toeristische overnachtingen * 1.000 en bestedingen in euro s * 1.000 door Nederlanders en buitenlanders in Twente (bron: CVO 2012, CBS 2012) (* 1.000) Totaal Nederlanders * Totaal buitenlanders ** Totaal overnachtingen ** Overnachtingen 3.450 190 3.640 Bestedingen 121.310 29.960 151.270 * op basis van CVO ** op basis van CVO, SLA en SIT Pagina 17

Werkgelegenheid Pagina 18

Werkgelegenheid 4 Werkgelegenheid 4.1 Inleiding In dit hoofdstuk komen de resultaten voor werkgelegenheid aan de orde. Deze resultaten zijn gebaseerd op gegevens uit de LISA-databank. Dit is een databank die voor elk jaar het aantal werkzame personen weergeeft. Deze werkgelegenheid is in de LISA-databank ingedeeld in zogenaamde SBI-codes. Conform de Landelijke R&T-standaard zijn deze categorieën bij elkaar opgeteld tot enkele hoofdcategorieën die van toepassing zijn op de toerisme- en recreatiesector. 4.2 Werkgelegenheid in de toerisme- en recreatiesector in Twente 4.2.1 Werkgelegenheid per categorie In totaal zijn er in 2012 in Twente 16.749 werkzame personen geweest in de toerisme- en recreatiesector. Hiervan was het grootste deel full time (meer dan 12 uur per week) in de toerisme- en recreatiesector werkzaam. Slechts een klein deel was uitzendkracht. Ten opzichte van 2011 is de werkgelegenheid met 45 personen gestegen. De trend over de afgelopen vijf jaar laat ook een kleine stijging zien Grafiek 11 Werkgelegenheid toerisme- en recreatiesector in Twente per type (bron LISA 2012) 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 Fulltime Parttime Uitzendkracht Pagina 19

Werkgelegenheid Grafiek 12 Ontwikkeling werkgelegenheid toerisme- en recreatiesector in Twente (bron: LISA 2008 2012) 16850 16800 16750 16700 16650 16600 16550 16500 16450 16400 2008 2009 2010 2011 2012 4.2.2 Werkgelegenheid per subregio In onderstaande grafiek is de werkgelegenheid in de toerisme- en recreatiesector weergegeven per Twentse subregio. Hier valt te zien dat de regio Stedenband Twente verreweg de meeste werkgelegenheid in deze sector heeft. De afgelopen vijf jaar laat deze regio een stijging in werkzame personen zien van 4%. In de regio Sallandse Heuvelrug is de werkgelegenheid afgenomen met 11% over de afgelopen vijf jaar. In Twente als geheel is de werkgelegenheid in de toerisme- en recreatiesector 6% van de totale werkgelegenheid (alle sectoren samen). Dit percentage ligt in de meeste regio s rond de 5% à 6%. In de regio Noordoost Twente is het percentage hoger, namelijk 8%. Grafiek 13 Werkgelegenheid toerisme- en recreatiesector in Twente per subregio (bron: LISA 2012) 10000 9000 8000 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 Sallandse Heuvelrug Noordoost- Twente Stedenband Twente Zuid-Twente Pagina 20

Werkgelegenheid Tabel 15 Werkgelegenheid toerisme- en recreatiesector in Twente per type per subregio (bron: LISA 2012) Full time Part time Uitzendkracht Totaal R&T Percentage totaal sector werkgelegenheid Sallandse Heuvelrug 1.092 716 33 1.841 6% Noordoost-Twente 1.789 1.835 91 3.716 8% Stedenband Twente 5.670 2.737 242 8.649 5% Zuid-Twente 1.338 1.141 109 2.588 6% Totaal Twente 9.889 6.428 476 16.794 6% Tabel 16 Ontwikkeling werkgelegenheid toerisme- en recreatiesector in Twente per subregio (bron: LISA 2008 2012) 2008 2009 2010 2011 2012 Verschil 2012 Verschil 2012 t.o.v. 2011 t.o.v. 2008 Sallandse Heuvelrug 2.079 2.025 2.062 1.813 1.841 2% -11% Noordoost-Twente 3.753 3.670 3.685 3.643 3.716 2% -1% Stedenband Twente 8.325 8.280 8.476 8.666 8.649 0% 4% Zuid-Twente 2.630 2.565 2.534 2.626 2.588-1% -2% Totaal Twente 16.786 16.540 16.756 16.749 16.794 0% 0% 4.2.3 Werkgelegenheid per gemeente In onderstaande grafiek is de werkgelegenheid per gemeente weergegeven. Hieruit wordt duidelijk dat de grote gemeenten uit de Stedenband Twente de meeste werkgelegenheid in de recreatie- en toerismesector hebben. Enschede heeft de hoogste werkgelegenheid, met 4.605 werkzame personen in de sector. De toerisme- en recreatiesector is het belangrijkste voor de gemeenten Dinkelland, Hof van Twente en Losser, met een aandeel van 8% of meer van de totale werkgelegenheid in de gemeente. Grafiek 14 Werkgelegenheid toerisme- en recreatiesector per Twentse gemeente (bron: LISA 2012) 5000 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 Pagina 21

Werkgelegenheid Tabel 17 Werkgelegenheid toerisme- en recreatiesector per Twentse gemeente per type (bron: LISA 2012) Full time Part time Uitzendkracht Totaal R&T Percentage totaal sector werkgelegenheid Almelo 1.197 395 50 1.643 4% Borne 179 152 5 336 6% Dinkelland 599 676 39 1.314 12% Enschede 3.092 1.402 110 4.605 6% Haaksbergen 278 211 10 498 5% Hellendoorn 469 378 10 858 7% Hengelo 1.201 787 77 2.065 4% Hof van Twente 603 557 64 1.224 8% Losser 397 259 31 687 10% Oldenzaal 491 453 19 963 5% Rijssen-Holten 623 338 23 983 6% Tubbergen 302 447 2 752 9% Twenterand 249 117 14 380 4% Wierden 209 256 21 486 7% Totaal Twente 9.889 6.428 476 16.794 6% Ten opzichte van 2011 laat Twente als geheel een kleine stijging zien. Wordt deze ontwikkeling per gemeente bekeken, dan valt op dat de gemeenten Borne en Wierden het grootste verlies aan werkgelegenheid hebben (beide 5%) ten opzichte van 2011) en de gemeenten Haaksbergen en Hellendoorn de grootste stijging (respectievelijk 7% en 6%). Over de afgelopen vijf jaar laan de gemeente Losser de grootste stijging zien. Tabel 18 Ontwikkeling werkgelegenheid toerisme- en recreatiesector per Twentse gemeente (bron: LISA 2008 2012) 2008 2009 2010 2011 2012 Verschil 2012 Verschil 2012 t.o.v. 2011 t.o.v. 2008 Almelo 1.552 1.550 1.590 1.680 1.643-2% 6% Borne 319 330 342 354 336-5% 5% Dinkelland 1.362 1.311 1.321 1.311 1.314 0% -4% Enschede 4.322 4.363 4.395 4.498 4.605 2% 7% Haaksbergen 495 475 469 466 498 7% 1% Hellendoorn 981 976 955 813 858 6% -13% Hengelo 2.132 2.037 2.149 2.134 2.065-3% -3% Hof van Twente 1.224 1.210 1.210 1.264 1.224-3% 0% Losser 607 613 602 654 687 5% 13% Oldenzaal 949 925 930 946 963 2% 1% Rijssen-Holten 1.098 1.049 1.107 1.001 983-2% -10% Tubbergen 834 821 830 733 752 3% -10% Twenterand 369 356 362 386 380-2% 3% Wierden 542 524 494 510 486-5% -10% Totaal Twente 16.786 16.540 16.756 16.749 16.794 0% 0% 4.2.4 Vergelijking met andere toeristengebieden In de volgende grafiek is de werkgelegenheid in de toerisme- en recreatiesector voor verschillende toeristengebieden weergegeven. Veel gebieden laten een stijging van de werkgelegenheid zien over de afgelopen 5 jaar. Het Nederland gemiddelde laat een stijging van 2% zien. Twente blijft met haar geringe stijging onder het landelijk gemiddelde. Pagina 22

Werkgelegenheid Grafiek 15 Werkgelegenheid toerisme- en recreatiesector in verschillende toeristengebieden (bron: LISA 2008 2012) 40.000 35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 Twente Overijssel Veluwe en Veluwerand Achterhoek Gr, Fr en Drentse zandgronden O-Brab, N-, M- Limburg, Rijk van Nijmegen Zuid-Limburg Zeeland 2008 2009 2010 2011 2012 Pagina 23

Werkgelegenheid Grafiek 16 Werkgelegenheid toerisme- en recreatiesector in verschillende toeristengebieden 2008 als indexjaar (bron: LISA 2008 2012) 106 104 102 100 98 96 94 92 90 88 2008 2009 2010 2011 2012 Twente Veluwe en Veluwerand Gr, Fr en Drentse zandgronden Zuid-Limburg Nederland Overijssel Achterhoek O-Brab, N-, M-Limburg, Rijk van Nijmegen Zeeland Wordt de ontwikkeling van de werkgelegenheid in 2012 ten opzichte van 2011 bekeken, dan laat de regio Twente een kleine stijging zien, net als de regio Overijssel. Alle andere regio s laten een daling zien. Tabel 19 Ontwikkeling werkgelegenheid toerisme- en recreatiesector in verschillende toeristengebieden (bron: LISA 2008-2012) 2008 2009 2010 2011 2012 Verschil 2012 Verschil 2012 t.o.v. 2011 t.o.v. 2008 Twente 16.786 16.540 16.756 16.749 16.794 0% 0% Overijssel 30.665 30.842 31.594 31.412 31.888 2% 4% Veluwe en Veluwerand 26.270 26.070 26.530 26.860 26.820 0% 2% Achterhoek 12.230 12.400 12.440 12.620 12.580 0% 3% Gr., Fr. en Drentse zandgronden 17.420 17.430 17.530 17.430 17.390 0% 0% O-Brab, N-, M-Limb, Rijk van Nijmegen 38.740 38.900 38.100 38.510 37.980-1% -2% Zuid-Limburg 21.230 21.110 20.600 20.630 20.050-3% -6% Zeeland 14.540 14.660 14.760 14.630 14.240-3% -2% Nederland 489.790 490.580 493.910 500.800 499.780 0% 2% Pagina 24

5 Totalen 2012 5.1 Inleiding In dit hoofdstuk komen de totalen voor dagrecreatie, verblijfsrecreatie en werkgelegenheid terug in een overzichtelijk schema. Dit schema dient als samenvatting van de voorgaande hoofdstukken. 5.2 Totalen toerisme- en recreatiesector in Twente 2012 In onderstaand schema zijn de totalen weergegeven aangaande dag- en verblijfsrecreatie in Twente. Uit dit schema blijkt dat in 2012 er in Twente 745.370.000 euro aan bestedingen door Nederlanders en buitenlanders gedaan zijn tijdens dag- of verblijfsrecreatieve bezoeken. Tabel 20 Totalen activiteiten, overnachtingen en werkgelegenheid in Twente 2012 (bron: CVTO 2012-2013, CVO 2012, CBS 2012, TTM 2009)* Totaal Nederlanders Totaal buitenlanders * Totaal Aantal activiteiten ** 43.700.000 2.700.000 46.400.000 Aantal overnachtingen 3.450.000 190.000 3.640.000 Aantal werkzame personen - - 16.794 Bestedingen (exclusief vaste kosten) Bestedingen tijdens activiteiten ** 544.400.000,- 49.700.000,- 594.100.000,- Bestedingen tijdens overnachtingen 121.310.000,- 29.960.000,- 151.270.000,- Totaal Bestedingen Twente 2012 665.710.000,- 79.660.000,- 745.370.000,- * Aantallen voor buitenlanders indicatief bepaald ** Cijfers voor activiteiten op basis van CVTO meting 2012-2013 Pagina 25

Pagina 26

Bijlage 1 Toeristengebieden Afbeelding 1 Toeristengebieden in Nederland (bron: CBS 2010) (* benchmarkgebied) * * * * *

Bijlage 2 Indeling dagrecreatieve activiteiten Buitenrecreatie: Recreëren aan water (zee, meer, rivier, plas e.d.)*) Recreëren niet aan water (park, bos e.d.)*) Wandeling voor plezier Fietstocht voor plezier Toertochtjes met de auto Toertochtjes met de motor Tocht met rondvaartboot *) bijv. zonnen, luieren, picknicken, e.d. Waterrecreatie en -sport: Kanoën Roeien Surfen Varen met motorboot / jacht Vissen Zeilen Zwemmen in binnenbad (niet in verenigingsverband) Zwemmen in buitenbad Zelf sporten (niet in verenigingsverband): Atletiek Aquajoggen Badminton Basketbal Biljarten/snooker/poolen Darten Duiken Denksport (bridge, schaken, dammen, etc.) Fitness / aerobic / steps / spinning / etc. Golf Gymnastiek / turnen Handbal Hockey Honkbal / softbal Jeu de Boules Joggen / hardlopen / trimmen Korfbal Mountainbiken Paardensport Schaatsen Schietsport/handboog Skaten / skeeleren Skiën / langlaufen / snowboarden Squash Tafeltennis Tennis Vecht- en verdedigingssport Voetbal Volleybal Wandelsport Waterpolo Wielrennen Sportwedstrijd bezoeken: Betaald voetbalwedstrijd (o.a. ere- en eerste divisie) Professionele wedstrijd andere sport Wellness / beauty / ontspanning (niet in verenigingsverband): Schoonheid- en beauty behandeling Kuurbaden Sauna bezoek Yoga / Tai Chi / Meditatie e.d. Zonnebank Attracties bezocht: Attractiepark / pretpark Ballonvaart ondernomen Dierentuin / vogelpark / zeeaquarium / etc. Kermis Rommelmarkt / vlooienmarkt / zwarte markt Speeltuin Sier- en heemtuin Kinderboerderij Boerderij (agro-toerisme) Evenement bezocht: Beurs / tentoonstelling / show Cultureel evenement / festival Jaarmarkt / braderie / corso Kerstmarkt (alleen in nov. / dec.) Muziek evenement / festival Recreatief winkelen: Factory Outlet Center Gewinkeld in binnenstad Meubelboulevard, woonmall bezocht Cultuur: Ballet / dansvoorstelling bezocht Bezoek aan oudheidkundige objecten Bioscoop of filmhuis bezocht Cabaretvoorstelling bezocht Concert (pop/jazz/blues/rock) bezocht Galerie of atelier bezocht Klassiek concert/opera/operette bezocht Monument / bezienswaardigheid bezocht (zoals kastelen, kerken, dorpen of stadsdelen) Museum bezocht Musical bezocht Toneelvoorstelling bezocht Uitgaan: Bar / café bezoek Bowlen / kegelen Casino, speelhal e.d. Dance- / houseparty Discobezoek Op terras zitten Uit eten in restaurant / eetcafé Uit eten (fastfood / snackbar)