het groenblauwe raamwerk van almere 2.0

Almere 2.0 IAK thema Groen Blauw Rijk-regioprogramma Amsterdam Almere Markermeer het groenblauwe raamwerk van almere 2.0 Programma en ontwikkelstrategieën voor drie prioritaire gebieden

Voorwoord Almere, een stad in een landschap De RAAMbrief (6 november 2009) beschrijft de rijksambitie voor de Noordelijke randstad. Hierin is een strategische positie voorzien voor de doorgroei van Almere. Vervolgens hebben het Rijk, de provincie Flevoland en de gemeente Almere in het Integraal Afsprakenkader (IAK) de wederkerige afspraken vastgelegd over deze doorgroei. Onder de noemer Almere 2.0 wordt gezamenlijk gewerkt aan de uitvoering van de afspraken die in het IAK zijn vastgelegd. Deze rapportage is een uitwerking van IAK artikel 9.1 groenblauw casco en bevat de financiële dekking- en optimalisatiemogelijkheden voor het groenblauwe raamwerk. Voor u ligt een publicatie die is opgesteld naar aanleiding van de intentie overeenkomst groen/blauw. Deze overeenkomst is opgesteld door het Ministerie van Economie, Landbouw en Innovatie, de Gemeente Almere, Staatsbosbeheer en de Stichting Flevo-landschap. Het is een uitwerking van één van de afspraken uit het Integraal Afsprakenkader Almere 2.0 (IAK), dat het stadsbestuur van Almere en de Rijksoverheid gezamenlijk hebben opgesteld om op een verantwoorde wijze inhoud te geven aan de groei van Almere. Daarin gaat het niet alleen om de bouw van 60.000 nieuwe woningen en het creëren van 100.000 extra arbeidsplaatsen, maar ook om onder meer een versterking van de groen/blauwe structuur van Almere. Want Almere is anders dan al onze andere steden. Dat dit zo is, is geen toeval; het is een bewuste keuze geweest. Zo zien wij in de Tweede Nota over de Ruimtelijke Ordening, die dateert uit 1966, dat de regering schrijft dat omstreeks 1975 met de bouw van de IJmeersteden tegenover t Gooi zal kunnen worden begonnen. Hoewel één stad voldoende zou zijn om de overloopfunctie voor het snel uitdijende Amsterdam te vervullen, spreekt de regering nadrukkelijk in meervoud. In retrospectief kunnen we stellen dat toen, op dat moment, de basis is gelegd van de unieke stedenbouwkundige structuur van Almere. GEZAMENLIJK PROJECT De resultaten uit deze rapportage zijn tot stand gekomen in nauwe samenwerking tussen gemeente Almere, het ministerie van Economische zaken, Landbouw en Innovatie (EL&I), Rijksvastgoed- en ontwikkelbedrijf (RVOB), Staatsbosbeheer (SBB), Stichting Flevo-landschap (SFL) en Dienst Landelijk Gebied (DLG) en afgestemd met provincie Flevoland. Want de peetvaders van Almere veelal ontwerpers met een landschappelijke achtergrond interpreteerden deze passage letterlijk. Zij kozen niet voor het dogmatische concept van de compacte stad, zoals het gros van hun tijdgenoten dat wél deed. In plaats daarvan lieten ze zich inspireren door het gedachtegoed dat ten grondslag ligt aan de Garden City van Ebenezer Howard en creëerden een polynucleaire stad: een stad met meerdere kernen in een omvangrijk, weelderig groen/blauw casco. Of, in de woorden van een van de ontwerpers van Almere Teun Koolhaas: Voor mij was het hele project Almere de verwerkelijking van een ideaal. Vroeger trok de adel de stad uit, stichtte landgoederen. En nu kregen wij ( ) de kans om een landgoed voor een kwart miljoen mensen aan te leggen. 1 Juist omdat het groen altijd de drager van de stedelijke structuur is geweest, is Almere inderdaad een stad in een landschap of, in internationale termen: een Green City geworden. Het is daarmee een atypische stad in onze Nederlandse ruimtelijke ordening, soms onbegrepen, maar het is juist deze onderscheidende kwaliteit die haar identiteit is gebleken. Veel van de bijna 200.000 mensen die inmiddels in Almere wonen, doen dat vanwege het omringende water en de overweldigende aanwezigheid van het groen een woonmilieu dat je in de andere steden in de Randstad niet gemakkelijk vindt. 1. Teun Koolhaas, Peetvaders van Almere, 2001 2 rraam Het groenblauwe raamwerk van Almere 2.0 3

Juist nu duidelijk is dat de stad verder zal groeien, willen wij die eigenheid ook in de toekomst behouden. Daarom is met de Concept Structuurvisie Almere 2.0 opnieuw betekenis gegeven aan het gedachtegoed dat ten grondslag lag aan Almere, en dat is vastgelegd in het Structuurplan uit 1977. Daarom wordt Almere ook in de toekomst geen klassieke compacte stad; de keuze voor nieuwe kernen in het westen en oosten van de stad, geschakeerd langs de Schaalsprongas, en een versterking van het Centrum/Weerwater, maken dat de stad haar huidige karakter zal behouden. Hoezeer wij het groen ook koesteren, dat betekent niet dat er niets zal veranderen. De relatie tussen stad en het groen/blauwe raamwerk kan worden verbeterd: er wordt nu nog onvoldoende gebruik gemaakt van de kwaliteiten die dit landschap biedt. De grootste opgave schuilt dan ook in het activeren daarvan. In lijn met het Almere Principle Combineer stad en natuur proberen we het landschap een bredere, meer maatschappelijke betekenis te geven. Idealiter gebeurt dat van onderop. Wij zullen daar actief op sturen, door de verantwoordelijkheid voor het groen/blauwe casco meer en meer bij de mensen zélf neer te leggen vanuit de overtuiging dat zij een belangrijke rol kunnen vervullen in het combineren van landschap met een divers(er) programma, met functies als bijvoorbeeld cultuur, sport, leisure of educatie. De aanleg van een landgoed, voor 350.000 mensen in plaats van de verwachtte 250.000, is daarmee niet langer voorbehouden aan planners, maar is een gezamenlijke verantwoordelijkheid (geworden). De intentieovereenkomst groen/blauw die in deze publicatie wordt toegelicht, is in onze optiek meer dan een min of meer technische set met afspraken. Natuurlijk, de overeenkomst vertegenwoordigt een belangrijke kwaliteitsimpuls in de parken, bossen, kustlijnen en wateren. Maar wij zien de overeenkomst primair als een principiële vervolgstap in een ideologisch gedreven proces. Samen borgen wij dat Almere, die atypische landschapsstad, fundamenteel ánders blijft. Mede namens het Ministerie van Economie, Landbouw en Innovatie, Staatsbosbeheer en de Stichting Flevo-landschap Adri Duivesteijn Wethouder Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling, gemeente Almere Almere, 19 december 2012 Inhoudsopgave Voorwoord 3 Inhoudsopgave 5 1. Inleiding 7 2. Visie op groenblauw 9 3. Investeringsopgave 11 4. Ontwikkelstrategieën 13 Poorthout vandaag 17 poorthout morgen 19 transformatieagenda 21 Almeerderhout vandaag 23 Almeerderhout morgen 25 Transformatieagenda 27 Eemvallei vandaag 29 Eemvallei morgen 31 Transformatieagenda 33 4 rraam Het groenblauwe raamwerk van Almere 2.0 5

1. Inleiding IAK programma groenblauw Op 29 januari 2009 is het Integraal Afsprakenkader Almere (IAK) ondertekend door gemeente, rijk en provincie. Daarin zijn de wederkerige afspraken vastgelegd over de doorgroei van Almere (Almere 2.0). Het IAK is een vervolg op de RAAMbrief waarin de rijksambitie voor de noordelijke randstad is beschreven. Paragraaf 9 uit het IAK benoemt de opgave voor uitbreiding en ontwikkeling van het groenblauwe raamwerk van Almere. Daarbij gaat het om de aanleg van een nieuw groenblauw raamwerk aan de oostzijde van Almere (700 ha) en de versterking van het bestaande groenblauwe raamwerk (600 ha). Artikel 9.1 bevat de afspraak dat de financiële dekking- en optimalisatiemogelijkheden voor het groenblauwe raamwerk zullen worden onderzocht. Dit zal resulteren in een voorstel voor de planning, fasering en organisatie in de vorm van een businesscase, inclusief een uitvoeringsagenda en -strategie. en een drietal ontwikkelstrategieën, inclusief financieringsvoorstel. Wensbeelden en ontwikkelstrategieën De eerste fase van het werkproces heeft geleid tot een uitwerking van de visie op de groenblauwe hoofdstructuur naar vlekkenplannen per gebied en het benoemen van de gewenste (beeld)kwaliteit en functies. Het resultaat is een overzicht met, per gebied, een programma op hoofdlijnen, een wensbeeld en een kostenraming voor zowel aanleg als beheer. De tweede fase was gericht op het vinden van dekkingsmogelijkheden. Naast een verkenning van de reguliere mogelijkheden is gezocht naar andere financieringsbronnen. Daarbij was het nodig om gebaande paden te verlaten en nieuwe concepten te verkennen. Dat heeft geresulteerd in een ontwikkelstrategie voor drie groengebieden op korte termijn. Deze worden in hoofdstuk vier van dit themabericht besproken. Casco-bos Almere: de boskammen van het Almeerderhout Samenwerking Aan deze opgave is gewerkt door een projectgroep onder gezamenlijke leiding van de gemeente Almere en het ministerie van Economische zaken, Landbouw en Innovatie (EL&I). De projectgroep is een samenwerking tussen provincie Flevoland, Rijksvastgoed- en ontwikkelbedrijf (RVOB), Staatsbosbeheer (SBB), Stichting Flevo-landschap (SFL), Dienst Landelijk Gebied (DLG), Almere en EL&I. In voorliggend themabericht wordt het behaalde resultaat beschreven. Dit bestaat uit een gezamenlijk voorstel met gebiedsprogramma s, een bijbehorende kostenraming voor aanleg en beheer 6 rraam Het groenblauwe raamwerk van Almere 2.0 7

2. visie op groenblauw IJmeer Vecht & Plassen Markermeer t Gooi Heuvelrug ALMERE Oostvaarders Plassen Randmeren Oost vaarders wold Flevo polder IJmeer Vecht & Plassen De visie op groenblauw: de omkering van de stad, waardoor stad en omgeving verbonden worden (illustratie Zandbelt & van den Berg) Markermeer t Gooi Heuvelrug ALMERE Oostvaarders Plassen Randmeren Oost vaarders wold Flevo polder Drie ontwerpprincipes In de concept Structuurvisie Almere 2.0 is het programma voor de transformatie en realisatie van nieuwe landschappen opgenomen. Dit vormt de basis van de afspraken over het groenblauwe raamwerk in het IAK. De inhoudelijke motivatie en visie zijn beschreven in het werkdocument De groenblauwe hoofdstructuur van Almere 2030 (2009). De kern van de visie op de groenblauwe hoofdstructuur van Almere wordt gevormd door drie ontwerpprincipes. Met deze drie principes wordt de sterke groentraditie voortgezet en worden de bestaande kwaliteiten van Almere versterkt. Tegelijkertijd worden geconstateerde zwakten aangepakt en omgebogen naar nieuwe kansen. Het blijvend hanteren van deze principes bij de uitwerking van de verschillende gebieden zal een gezonde, samenhangende en gevarieerde groenblauwe hoofdstructuur opleveren, zodat Almere zich ook na 2030 kan blijven profileren als stad van water en groen. 1. Voortzetten groentraditie met differentiatie Almere wordt gekenmerkt door polderbossen, waterpartijen en weides, die vanuit het buitengebied tot diep in de stad doordringen. Deze groene ruimte biedt voor elke bewoner mogelijkheden voor recreatie en natuurbeleving dicht bij huis. De aanwezigheid van dit groen is een schat voor Almere; een hoog gewaardeerde kwaliteit. Dit bestaande groenblauwe raamwerk wordt versterkt en doorontwikkeld, zodat de (bio)diversiteit en belevingskwaliteit toenemen. 2. Van introvert naar extravert De stad heeft zich lange tijd afgekeerd van de open polder en het water. De woonwijken werden ingepakt met bossen om de bewoners beschutting te bieden. Voorzieningen werden in het centrum geplaatst zodat de wijken zich sterk naar binnen richtten. Het resultaat is dat Almere met haar achterkant naar de omringende landschappen ligt. Deze afkerigheid is wederzijds; de agrarische activiteit in de polder heeft nauwelijks een relatie met de naastliggende stad. Belangrijke keuze voor de groenstructuur van Almere is de omkering van de stad met als resultaat een stad die optimaal verbonden is met haar omgeving. Daarvoor zal de rand van Almere veel aandacht krijgen. 3. Voorinvesteren Aan de oostzijde en langs de kusten is het noodzakelijk voorinvesteringen te doen in het landschap, zodat vooruitlopend op een bouwopgave condities worden geschept voor nieuwe stedelijke ontwikkeling. De belangrijkste nieuwe groenstructuur is het landschapspark Eemvallei in het uitbreidingsgebied aan de oostzijde van de A27. In het nu kale polderlandschap zal de Eemvallei een nieuwe landschappelijke drager vormen. Hiermee wordt een kwaliteit aan het gebied toegevoegd en een bijzondere conditie gecreëerd voor de ontwikkeling van woningen in het aangrenzende gebied. 8 rraam Het groenblauwe raamwerk van Almere 2.0 9

3. investeringsopgave 14 groenprojecten Kustontwikkeling 1. Markermeerkust 2. IJmeerkust 3. Gooimeerkust Transformatie 4. Pampushout 5. Poorthout 6. Trekwegzone 7. Almeerderhout 8. Weerwater Nieuwe aanleg 9. Eenmvallei 10. Dwarsverbindingen Oosterwold 11. Tureluurbossen Verbindingen 12. Groene radiale routes 13. Blauwe As Plekken 14. Iconen Veertien groenprojecten De 1300 ha (door) te ontwikkelen landschap uit het IAK bevinden zich op veertien locaties, verspreid over het gehele grondgebied van Almere. Ze zijn geconcentreerd langs de schaalsprongas (de belangrijkste ontwikkelingszone van Almere 2.0) en de uitbreidingslocaties. Kustontwikkeling Drie van de veertien groenprojecten betreffen de doorontwikkeling van de kust. Anno 2011 bestaat de kust grotendeels uit een harde dijk met basaltkeien. In Almere 2.0 wordt de kust ingericht met stranden, aanlegmogelijkheden en natuurlijke oevers. Transformatie bestaande groengebieden Vijf projecten behelzen een transformatie van bestaande groengebieden. Daarin worden de bestaande jonge bossen omgevormd naar duurzame loofbossen met een uitgebreid padennetwerk en een gevarieerde programmering. Nieuwe aanleg groengebieden Met drie projecten worden geheel nieuwe landschappen ontwikkeld aan de oostzijde van de stad. Het lege, uitgestrekte polderlandschap wordt daardoor aantrekkelijk gemaakt voor stedelijke ontwikkeling. Verbindingen en plekken Met de uitvoering van de resterende drie projecten worden verbindingen gerealiseerd (zowel over land als water) en bijzondere plekken gemarkeerd. In het IAK wordt de realisatie van de veertien groenprojecten geraamd op 329 miljoen. De helft daarvan is naar verwachting uit de grondexploitaties te bekostigen. Voor het resterende deel zal gezocht worden naar alternatieve financiering. Gezamenlijke uitwerking ambitie Met de samenwerkende partijen is de ambitie voor het groenblauwe raamwerk uit de concept structuurvisie verder uitgewerkt en is daaraan gekoppeld een second opinion uitgevoerd op de kostenraming. Daarin wordt geconstateerd dat een duurzame borging van de toegevoegde kwaliteit alleen mogelijk is als er voldoende beheermiddelen aanwezig zijn. Des te meer als de gebruiksintensiteit van de bossen en oevers toeneemt. Daarom zullen de gekapitaliseerde beheerkosten worden opgenomen in de raming. Door de aanscherping zijn de geraamde investeringen flink verlaagd, waardoor ook na toevoeging van de beheerkosten, de totale geraamde investeringen zijn verlaagd van 329 naar 311 miljoen euro. 10 rraam Het groenblauwe raamwerk van Almere 2.0 11

4. ontwikkelstrategieën Drie prioritaire deelgebieden De drie prioritaire gebieden Bezuiniging op natuur en landschap De gezamenlijke verkenning van de financiële dekkingsmogelijkheden voor de ontwikkeling van het groenblauwe raamwerk bevestigt dat de reguliere financieringsvormen beperkt zijn. Naast een getemporiseerde opbrengst uit grondexploitaties, worden natuur en landschap geconfronteerd met een forse bezuinigingsopgave. Dat houdt onder andere in dat het Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG) wordt gekort en dat het programma Recreatie om de Stad (RodS) wordt opgeheven. De financiering van het groenblauwe raamwerk zal ergens anders vandaan moeten komen. Het uitgangspunt daarbij is dat natuur en landschap verdienpotentie hebben. Vastgoed in een groene of waterrijke omgeving heeft een hogere waarde. De uitdaging is deze meerwaarde vast te houden en terug te investeren in de groene omgeving. Op die manier kunnen ontwikkeling en beheer elkaar versterken en een kwaliteitsimpuls opleveren. Inverdienvermogen Bij de zoektocht naar alternatieve financieringsvormen is aansluiting gezocht bij het verhaal van het landschap van Almere. Het groenblauwe raamwerk van de stad is immers opgezet met de ambitie om het gebruik en de beleving in een later stadium te versterken door het toevoegen van functies. Voor de verschillende deelgebieden is daarom gezocht naar manieren om doorontwikkeling te koppelen aan functies die direct geld opleveren, zoals een theehuis, congrescentrum, stadslandbouw, natuurbegraafplaats of zorglandgoederen. Wanneer deze functies opbrengsten genereren die direct terug te investeren zijn in het gebied levert dat dubbele winst. De conclusie is dat een aantal gebieden inverdienpotentie heeft en dat deze kan worden ingezet voor een kwaliteitsimpuls van het raamwerk. De opbrengst is echter passend bij de schaal van de ingreep en is met name geschikt om een deel van de beheerkosten te dekken. Het dekt slechts een klein percentage van de totale financiële opgave. Faseren De beperkte inverdienmogelijkheden maken het onmogelijk om in dit tijdsgewricht een sluitende businesscase voor het totale groenblauwe raamwerk op te stellen. De groei van Almere zal echter niet van vandaag op morgen plaatsvinden, maar omvat een periode van 20 á 30 jaar. Ervan uitgaande dat er op de langere termijn meer mogelijkheden zijn voor de inzet van publieke middelen en particuliere medefinanciering is het niet nodig om de groenblauwe ambities op voorhand bij te stellen. De totale ambitie blijft gehandhaafd, maar wordt gefaseerd uitgewerkt. 12 rraam Het groenblauwe raamwerk van Almere 2.0 13

Pampus, Pampushout en Poorthout Prioritaire gebieden Op korte termijn doen zich specifieke kansen voor in drie prioritaire gebieden, waar al op korte termijn nieuwe stadsdelen in de directe nabijheid worden gerealiseerd of waarvan de complexe uitvoering vroegtijdig aandacht vraagt. Daarom zullen de samenwerkende partijen hun energie nu concentreren op deze drie prioritaire gebieden. Het gaat daarbij om de bestaande polderbossen Almeerderhout en Poorthout en de aanleg en ontwikkeling van landschapspark Eemvallei. De financierings- en realisatiekansen verschillen per gebied. Er wordt daarvoor ingezet op drie verschillende ontwikkelstrategieën. Door nu gericht aan de slag te gaan met drie deelgebieden kunnen de lessen uit deze fase later gebruikt worden bij de realisatie van de overige gebieden. Ontwikkelstrategieën Windenergie. De koppeling van de opbrengsten uit duurzame energie aan de ontwikkeling en het beheer van landschap is een streven dat goed past in de duurzame ambities van Almere. Op korte termijn is een interessant rendement te verwachten uit windenergie. Hiervoor lijkt onder meer één locatie bijzonder kansrijk: een tijdelijk windmolenpark in Almere Pampus. (Boven)lokale bos- en natuurcompensatie. Almere kan een interessante locatie zijn voor bosen natuurcompensatie van elders. Verplichtingen die volgen uit grote projecten elders in Nederland, waar geen ruimte is voor lokale compensatie, kunnen mogelijk in Almere worden ingelost. De nieuwe gebieden van het groenblauw raamwerk bieden hiervoor mogelijk de ruimte. In een pilot worden, in samenwerking met EL&I, I&M en het Groenfonds, de mogelijkheden onderzocht. Een dergelijke bijdrage is voor, onder meer, de ontwikkeling van het landschapspark Eemvallei interessant. Woonbos voor bos. De opbrengsten uit functieverandering leveren bij woningbouw in bosgebieden in de regel extra investeringsmogelijkheden op, naast de wettelijke compensatieverplichting. Hiervoor moeten doorgaans de gronden van SBB worden aangekocht. Wanneer zowel de plus op de financiën voor de grondverkoop als de opbrengst uit woningbouw in bosgebieden ten goede komt aan het groenblauw raamwerk kan zowel een kwaliteitsimpuls aan de Almeerderhout als een kwantiteitsimpuls aan landschapspark Eemvallei worden gegeven. Gebiedsprogramma s Op basis van de ruimtelijke uitwerking en de financieringsmogelijkheden zijn voor de drie prioritaire groengebieden gebiedsprogramma s opgesteld. In de gebiedsprogramma s van de groengebieden is de gezamenlijke ambitie verwoord en verbeeld en zijn, per gebied, concrete maatregelen benoemd. In het vervolg worden deze afgestemd met de gebiedsontwikkelingen Pampus, Oosterwold en Centrum/Weerwater, zodat de gebieds- en groenontwikkeling elkaar zullen versterken. Op de volgende bladzijden volgt een beschrijving van de drie prioritaire groengebieden. Tenslotte geven de transformatieagenda s het daarvoor benodigde pakket aan maatregelen weer. 14 rraam Het groenblauwe raamwerk van Almere 2.0 15

poorthout - vandaag Pampushout en Poorthout Pampushout is gelegen aan de noordwestzijde van de stad. Op de kaart herkenbaar als een groene hanenkam. De basis ligt langs de ringweg en drie boskammen strekken zich haaks daar op uit tot aan de dijk. De meest zuidelijke boskam, inclusief het bos tussen de manage en het spoor, is één van de drie prioritaire gebieden van het programma groenblauw 2.0. Dit gedeelte van het bos wordt in het programma aangeduid als Poorthout. Robuust polderbos Poorthout vormt het schoolvoorbeeld van een polderbos met de karakteristieke, hoog oprijzende populieren, dichte vakken met essen en lange zichtlijnen. Het ligt er wat verlaten bij door zijn ligging buiten de ringweg, net buiten de stad, in een doodlopende hoek van Almere. Juist in de luwte van die uithoek hebben de bomen de afgelopen dertig jaar in alle rust kunnen groeien. Het resultaat is een robuust polderbos, dat geduldig wacht op een nieuwe stap in zijn ontwikkeling. Extensief gebruik Het bos wordt extensief gebruikt door fietsers, ruiters en wandelaars. Voornamelijk vanuit de aangrenzende wijken aan de stadszijde van de ringweg. Het padennetwerk is niet uitgebreid, juist voldoende om een rondje te maken. Veel variatie in routes is er niet. Grote delen van het bos blijven daardoor onbekend, zelfs voor de regelmatige bezoeker. Dat maakt het bos wél erg aantrekkelijk voor allerlei dieren. Inmiddels heeft de eerste bever zich er gevestigd. Poorthout, 2011 Gefaseerde aanplant De gefaseerde aanplant heeft zijn sporen nagelaten in de beplantingsvorm. De basis langs de ringweg vormt het oudste gedeelte. Het werd in 78 en 79 aangeplant en bestaat uit kleinschalige bosvakken met een gemengd bomensortiment. Het is bijna parkachtig in zijn beplantingsplan met lanen, gelaagde randen en verrassende open plekken. Dit in tegenstelling tot de westelijke boskam die vijftien jaar later, in 90 en 91, werd aangeplant. Deze kenmerkt zich door grote rechthoekige bosvakken met overwegend populier, es en eik. IJmeer Pampushout Almere Pampus Poorthout Almere Poort 16 rraam Het groenblauwe raamwerk van Almere 2.0 17

poorthout - morgen Impressie van de gouden rand Van polderbos naar stadsbos Tot nu toe groeide het bos rustig in de luwte, met de stad op afstand. Maar, de stad groeit door. Ten zuiden van het bos verrijst op dit moment Almere Poort, het nieuwste stadsdeel van Almere. En met de eventuele komst van een IJmeerlijn, die Almere verbindt met Amsterdam en de regio, zal op de akkers ten noorden van de Poorthout de grootste verstedelijking plaatsvinden in het toekomstige Almere Pampus. Hier zullen 20.000 tot mogelijk 30.000 woningen worden gerealiseerd in een voor Almere nieuwe, stedelijke dichtheid. Het bos zal met deze veranderende context meebewegen. Het zal zich doorontwikkelen tot een krachtig en uniek onderdeel van de stad dat de stedeling ruimte biedt voor natuurbeleving en recreatie. Het krijgt een meer aantrekkelijke inrichting met een gevarieerde beplanting en een recreatieve programmering. En het wordt beter toegankelijk gemaakt voor de bewoners van de aangrenzende wijken. Contrast De Poorthout zal een aangename afwisseling vormen ten opzichte van de aangrenzende stadsdelen. Het contrast tussen stad en natuur is daarbij als ruimtelijk uitgangspunt gekozen. De overgang van woongebied naar bos wordt duidelijk gemarkeerd. Wat niet uitsluit dat beide gebieden invloed op elkaar hebben in hun programmering. De relatie tussen woongebied en bos wordt, waar mogelijk, juist versterkt door de aanleg van een gouden rand. Deze zal bestaan uit een natte zone van water en riet, waarbij de doorgaande waterloop wordt begeleid door een recreatief pad. Ook dwars door het bos worden nieuwe fietspaden aangelegd die de stadsdelen Poort en Pampus verbinden. Het bos zelf biedt de stadsbewoner de ruimte om dicht bij huis te ontspannen in de natuur en de bewoners zullen het gebied koesteren en steeds meer opkomen voor het belang ervan. Pleisterplaats In het bos wordt een plaats gereserveerd voor een nieuwe pleisterplaats, van waaruit het bos verkend kan worden. Deze bevindt zich in het verlengde van het Cascadepark. Midden in het bos wordt hier een tuin gecreëerd. Deze plek biedt ruimte aan maatschappelijke initiatieven en leisure met een bovenlokale betekenis. De inspiratie daarvoor is een lusthof: een gecultiveerde tuin temidden van een natuurlijk woud. Daarin is plaats voor een gebouwde voorziening, bijvoorbeeld in de vorm van een paviljoen. De recreatieve betekenis zal meegroeien met de stedelijke en regionale context. Bij de invulling van de lusthof is het uitgangspunt dat het aangrenzende bos wordt meeontwikkeld, waardoor bosbeeld en toegankelijkheid worden verbeterd. 18 rraam Het groenblauwe raamwerk van Almere 2.0 19

transformatieagenda Transformatie Poorthout MAATREGELEN: - De omvorming van de bosvegetatie en het bosbeeld door de aanplant van lanen, randstruweel en onderbeplanting en het creëren van gaten en horsten. - De uitbreiding van het fiets- en wandelpadennetwerk. - De realisatie van een leisurevoorziening (lusthof ). Gesitueerd in het verlengde van het Cascadepark. - De aanleg van een gouden rand op de grens met Almere Pampus. Deze rand bestaat uit rietvelden en open water en is toegankelijk, gedeeltelijk over vlonders. - Het verbeteren van de ecologische waarden op gebiedsniveau. - De duurzame borging van de toegevoegde Gebiedsprogramma Poorthout Maatregelen groenblauw Almere 2.0 Bosomvorming schematisch Uitbreiding padennetwerk Plangebied lusthof met tuinen Gouden rand met rietvelden Realisatie Ecozone Pampus Gebiedsontwikkeling Almere Poort Toekomstige dreef Almere Poort Mogelijke bebouwing Almere Poort Versterking Ecozone langs Brikweg Bestaande situatie Bestaande windmolens Ambitie Gouden rand compleet 20 rraam Het groenblauwe raamwerk van Almere 2.0 21 kwaliteit met beheermaatregelen.

almeerderhout - vandaag Boswachterij Almeerderhout, 2011 Een verzameling van bossen De boswachterij Almeerderhout is gelegen aan de zuidoostzijde van Almere. Met 1100 ha is Almeerderhout het grootste aaneengesloten bosgebied van Almere. Het omvat alle bosgebieden tussen Almere Haven en de A27: het Weteringpark, het Waterlandsebos, het Cirkelbos, het Kathedralenbos en de boskammen in Almere Hout. Het Waterlandsebos behoort tot de oudste bossen van Almere. De bomen hebben inmiddels ruim 35 jaar kunnen groeien en vormen een robuust bos. Het overgrote deel van Almeerderhout is cascobos. Het padennetwerk is dun en bestaat voornamelijk uit betonnen fietspaden. Door de doorsnijding van de Waterlandseweg, de Hoge Vaart en de Lange Wetering en de aanwezigheid van de voormalige vuilstort Braambergen zijn de verschillende bosdelen slechts matig met elkaar verbonden. De aangrenzende bestaande woonbuurten Vogelbuurt, Overgooi, de Marken en de Grienden ontlenen hun identiteit aan de bosrijke omgeving. De randen van het bos zijn favoriet voor een ommetje. De Kemphaan Het Waterlandsebos is een geliefde bestemming voor veel Almeerders. Dit is te danken aan de aanwezigheid van Stadslandgoed de Kemphaan. Het is een gevarieerde plek in het bos die de kans biedt om dichter bij de natuur te komen. Het terrein is de thuisbasis van onder andere Stichting Stad & Natuur, Stichting AAP en de Stadsboerderij. Het bos in de directe nabijheid is de afgelopen 10 jaar doorontwikkeld en ingericht met wandelpaden, open plekken en bijzondere attracties als een speelhof, een schaapskooi en een boswachterpad. Cirkels, beek en kathedraal Almeerderhout heeft een aantal bijzondere landschapsarchitectonische kenmerken. Opvallend is bijvoorbeeld het Cirkelbos. Op de plattegrond valt het direct op doordat de bospercelen de vorm van cirkels hebben. Eenmaal ter plaatse is het even zoeken, maar ook daar zijn de cirkels herkenbaar. Hier is ook het Museumbos in ontwikkeling. Het bestaat uit tien kavels van één hectare met elk een eigen bosontwerp. Andere karakteristieke bijzonderheden zijn de laanbeplanting van de Vogelweg, de Hoge Vaart, de Groene Kathedraal, de Gooimeerbeek, de akkers aan het Michauxpad en de, inmiddels overwoekerde, aanzet van de kasteeltuin. Weerwater Kasteel Almere Haven Overgooi Almeerderhout Hout Noord Kemphaan Braambergen Cirkelbos 22 rraam Het groenblauwe raamwerk van Almere 2.0 23

almeerderhout - morgen Boswachterij Almeerderhout 2.o: hét stadsbos van Almere Hét stadsbos van Almere Almeerderhout is nu perifeer gelegen. Aan de zuidwestzijde heeft het bos weliswaar een sterke verbinding met Almere Haven, maar de overige randen grenzen aan het buitengebied. Met de voortgaande ontwikkeling van Overgooi en de ontwikkeling van Hout Noord verandert de context van het bos al op korte termijn. Binnen een termijn van 5 à 10 jaar komt daar ook de ontwikkeling van het nieuwe stadsdeel Almere Oosterwold bij. Het bos wordt dan aan alle zijden omringd door woongebieden. Daardoor zal het recreatieve gebruik groter worden en neemt de behoefte aan paden, verbindingen en programma s toe. Dit wordt nog versterkt door een toename van bezoekers vanuit de (nieuwbouwlocaties aan de) westzijde van de stad en de regio. Het is de ambitie om van de Almeerderhout hét stadsbos van Almere te maken met een bovenlokale aantrekkingskracht: een robuust recreatiebos dat als geheel herkenbaar is en goed is verbonden met de stad en haar omgeving. In het bos worden meerdere passende voorzieningen in het kader van leisure en recreatie geaccomodeerd. Ontwikkelingsplan De plannen voor omvorming en doorontwikkeling van het bos bestaan al langer en zijn opgetekend in het Ontwikkelingsplan Boswachterij Almeerderhout (bureau Nieuwe Gracht, 2005). Het ontwikkelingsplan vormt de basis voor een eerste uitvoeringsfase in het kader van Almere 2.0. De hier beschreven maatregelen vormen een eerste uitvoeringsfase voor de korte termijn. Paden en poorten De toegankelijkheid en herkenbaarheid van het totale bosgebied worden vergroot door de aanleg van nieuwe fiets- en wandelpaden en de realisatie van poorten bij de verschillende toegangen tot het bos. Verder worden nieuwe leisure voorzieningen, gericht op natuurbeleving, aan het gebied toegevoegd, waardoor de gebruikswaarde meer gevarieerd wordt en het gebied aantrekkelijker wordt voor een brede doelgroep uit stad en regio. Hierbij zal bekeken worden hoe de voorzieningen optimaal (financieel) kunnen bijdragen aan de inrichting en duurzame exploitatie van het bos. Landschapsomvorming De bospercelen worden omgevormd naar duurzaam en gevarieerd loofbos. Nieuwe landschapstypes worden toegevoegd. Daarbij dankbaar gebruikmakend van de karakteristieken van de Hoge Vaart, de Gooimeerbeek, het Cirkelbos en de Vogelweg. De oevers van de Lage Wetering en de Hoge Vaart krijgen een ecologische inrichting, vergelijkbaar met de bestaande oever bij het Vierbruggenpad. En ook het Cirkelbos wordt aangepakt. De landschapsarchitectonische kenmerken ervan worden versterkt door de nieuwe aanplant en versterking van structuurbepalende elementen als lanen en de kap van bomen binnen de cirkels. De vrijgekomen ruimte binnen de cirkels krijgt een gevarieerde, soms tijdelijke (groen)inrichting met bijvoorbeeld bloemen of mogelijk een bosvijver. Het beheer van het Museumbos wordt geborgd en er wordt een monument ter nagedachtenis aan de founding fathers van Almere gerealiseerd. 24 rraam Het groenblauwe raamwerk van Almere 2.0 25

transformatieagenda Transformatie Almeerderhout MAATREGELEN: - De omvorming van 170 ha polderbos naar gevarieerd loofbos. - De uitbreiding van het interne fiets- en wandelpadennetwerk. - De inrichting van ecologische oevers langs de Hoge Vaart en Lage Wetering. - De omvorming van het Cirkelbos, door kap binnen de cirkels en nieuwe aanplant van structuurbepalende elementen. - De realisatie van meerdere passende (regionale) leisure en recreatieve voorzieningen. - Realisatie monument ter nagedachtenis aan de foundig fathers in het Museumbos. - Het verbeteren van de ecologische waarden op gebiedsniveau. - De duurzame borging van de toegevoegde Gebiedsprogramma Almeerderhout Plangebied Almeerderhout Omvorming bos schematisch Poorten (locatie en aantal indicatief) Routes en paden schematisch Omvormen Cirkelbos Ecologische oever Hoge Vaart Maatregelen Hout Noord Museumbos: realisatie monument en beheer Doorontwikkeling boshart met Kemphaan 26 rraam Het groenblauwe raamwerk van Almere 2.0 27 kwaliteit met beheermaatregelen.

eemvallei - vandaag Verborgen reliëf in het polderlandschap De locatie van het toekomstige landschapspark Eemvallei bevindt zich aan de oostzijde van Almere. Het gebied strekt zich uit van de Groene Kathedraal tot aan Almere Buiten. Dat is een lengte van zo n 10 km, vergelijkbaar met de afstand tussen de Havenkom in Almere Haven en de Blocq van Kuffeler! Op de plek is nu nog weinig te zien dat op een park lijkt. Het beeld wordt gedomineerd door uitgestrekte akkers, windmolens en de lange lijnen van polderwegen: het typische polderlandschap van Flevoland. Toch is de basis van het park al tienduizenden jaren aanwezig. De ligging wordt namelijk bepaald door de geul van de oer-eem die in het Pleistoceen ontstond. Met het verstrijken van de tijd is de geul bedolven onder een dik pakket klei. Dat heeft het landschap volledig afgevlakt. Op het eerste gezicht tenminste, want voor de oplettende passant is de geul ook nu waarneembaar. De hobbels in de Vogelweg maken het verschil in zetting van de verschillende grondlagen zichtbaar en tonen zo het verloop van de geul in de ondergrond. Groene kathedraal In het meest zuidelijke deel van het gebied ligt een indrukwekkend stuk land art van Marinus Boezem: de Groene Kathedraal. Het creëert met zijn hoge populieren een bijzondere plek aan de Hoge Vaart. In tegenstelling tot het gebied ten oosten van de A27 is de horizon hier niet zichtbaar, maar gaat schuil achter de bomen. Op deze plek vertakte de oude Eemgeul zich in twee richtingen. Eén tak buigt richting de Groene Kathedraal en volgt de boskam. De andere tak buigt in zuidelijke richting en kruist de A27 ter hoogte van de Tureluurweg. De Vogelweg. Zichtbaarheid van de oer-eemgeul in de polder. 2010 Grootschalige landbouw De locatie van het toekomstige landschapspark Eemvallei is nu het domein van de grootschalige (Europese) landbouw. Vier polderwegen kruisen het gebied: de Vogelweg in oost-west richting en de Tureluurweg, Goudplevierweg en Wulpweg in noord-zuid richting. Aan deze polderwegen zijn enkele boerenerven gelegen. De Goudplevierweg heeft in het verlengde van het Kathedralenpad een smalle en lage onderdoorgang met de A27. Juist op die plek kruist de Eemgeul de snelweg. Hout Noord Vogelhorst Stichtsekant zone Eemvallei Zeewolde 28 rraam Het groenblauwe raamwerk van Almere 2.0 29

eemvallei - morgen Impressie van het landschapspark Eemvallei in Almere 2.0 Verbinding van stad en boerenland Het Almere van morgen wil zich verbinden met het boerenland aan de oostzijde. De polder biedt daar unieke kansen om een vernieuwend leefmilieu te creëren bestaande uit een mix van bewoning, (stads) landbouw en recreatie. Almere Oosterwold heeft de ambitie het meest groene stadsdeel te worden met een, voor Almere nieuwe, lage bebouwingsdichtheid. Hier zal een organische ontwikkeling plaatsvinden, waarbij uiteindelijk ca. 15.000 woningen worden gerealiseerd in ontspannen, landelijke milieus. Daarbij zal het grootschalige polderlandschap transformeren naar een veel kleinschaliger landschap. Landschapspark als ontginningsbasis En centraal in dit gebied ligt, verborgen in de ondergrond, de oude Eemgeul. Deze zone wordt gekenmerkt door een grillig verloop van verschillende grondlagen. Daardoor bestaat een grote onzekerheid over de aanwezigheid van een voldoende draagkrachtige laag voor de fundering van gebouwen. Daarom wordt deze zone gevrijwaard van bebouwing en zware infrastructuur. Als nieuw landschapspark is deze zone juist wel interessant. In het kale polderlandschap vormt de aanwezigheid van de Eemgeul een zeer welkom cadeau. Het vormt de aanleiding voor de aanleg van een landschapspark dat het vestigingsklimaat zal versterken doordat het als ontginningsbasis voor organische groei kan functioneren. Het zorgt voor verbinding, eerste beschutting en biedt kansen voor de ontwikkeling van een verscheidenheid aan (maatschappelijke) initiatieven. Van hieruit kan het grootschalige landschap doorgroeien naar een kleurrijk en verfijnd palet van landbouw, ondernemingen, buurtschappen en landgoederen. Landschappelijk aaneengeregen door het Eemvalleipark. Bos, moeras en water De basis van het landschapspark wordt gevormd door een recreatieve route die het gebied toegankelijk maakt. Dit biedt een eerste mogelijkheid het boerenland te verkennen. Langs de route wordt vervolgens een watergang gerealiseerd, waar met kleine bootjes gevaren kan worden. De watergang kan tevens dienen als verzamel-waterafvoer voor Almere Oosterwold. In een zone van circa 200 m. breed vindt landschapsontwikkeling plaats met moeras en bosrijke gebieden, toegankelijk gemaakt door wandelpaden. In de moerasgebieden is ruimte voor de waterberging van aanliggende buurten. Stadslandbouw en initiatieven Deze basis van het landschapspark zal als voorinvestering, vooruitlopend op de occupatie van het gebied, gerealiseerd worden. Daarmee zal het park echter niet af zijn. De voorinvestering betreft ongeveer de helft van het Eemvalleipark. De andere helft zal meegroeien met de gebiedsontwikkeling van Oosterwold. Hier zal het park op flexibele wijze vorm krijgen doordat het vestigingsmogelijkheden biedt voor stadslandbouw en verschillende initiatieven. Hierdoor ontstaat een gevarieerd landschapspark met een grote, maatschappelijke betekenis. De ontwikkelstrategie daarvoor wordt door de werkmaatschappij Oosterwold uitgewerkt en zal onderdeel uitmaken van de gebiedsontwikkeling van Oosterwold. 30 rraam Het groenblauwe raamwerk van Almere 2.0 31

transformatieagenda Transformatie Eemvallei Gebiedsprogramma Eemvallei Waterloop Fietspad Moeraszone Bos Bestaand bos Stadslandbouw en initiatieven 32 rraam Het groenblauwe raamwerk van Almere 2.0 33 MAATREGELEN: - Aanleg van een fiets- en wandelroute in de lengterichting. - Aanleg van een watergang in de lengterichting van de Eemvallei. - Aanleg van een moeraszone in aansluiting op de watergang. - Aanplant van bos. - Aanleg van recreatieve (knuppel)paden en bijbehorende bruggetjes. - Aanleg van kunstwerken bij de kruising met bestaande wegen. - Een duurzame borging van het landschapspark door beheermaatregelen.

colofon Het Groenblauwe Raamwerk van Almere is opgesteld in opdracht van de stuurgroep RRAAM. Partners: het ministerie van Economische zaken, Landbouw en Innovatie (EL&I), Rijksvastgoed- en ontwikkelbedrijf (RVOB), Staatsbosbeheer (SBB), Stichting Flevo-landschap (SFL), gemeente Almere en Dienst Landelijk Gebied (DLG). In afstemming met provincie Flevoland. Contactpersonen: Peter van der Knaap (EL&I), Gerard Slingerland (RVOB), Susan Bonekamp (SBB), Riet Rijs (SFL), Hester Kersten (gemeente Almere), Peter Wichman (DLG). Tekst en illustraties: Hester Kersten Linda Rijnboutt Vormgeving: TSdesign december 2011 Het groenblauwe raamwerk van Almere 2.0 37

In RRAAM werken het Rijk, de provincies Noord- Holland, Utrecht en Flevoland en de gemeenten Almere en Amsterdam samen om de drievoudige ambitie op het gebied van woningbouw, bereikbaarheid en ecologie in de Noordelijke Randstad vorm te geven. December 2011