JAARVERSLAG 2007. van PBO-Dienstverlening. PBO-Dienstverlening

PBO-Dienstverlening Laan van Zuid Hoorn 165 2289 DD RIJSWIJK Tel. 070-413 86 30 Fax 070-413 86 50 info@pbo-d.nl JAARVERSLAG 2007 van PBO-Dienstverlening

PBO-Dienstverlening Jaarverslag 2007 INHOUDSOPGAVE KENGETALLEN EN KERNCIJFERS PBO-D 2 PERSONALIA 3 MUTATIES 4 PROFIEL PBO-DIENSTVERLENING 4 ONTWIKKELINGEN BIJ PBO-D 5 ACTIVITEITEN VOOR DE PBO-SECTOR 8 JAARREKENING 13 ACCOUNTANTSVERKLARING 21 PERSONALIA BESTUURSLEDEN 22 AANGESLOTEN INSTELLINGEN 23 1

KENGETALLEN EN KERNCIJFERS PBO-D INSTELLINGEN EN DEELNEMERS 2007 2006 2005 2004 2003 Aantallen Instellingen Basisregeling 26 26 26 23 27 Instellingen VP/IAP-regeling 23 23 23 23 30 Deelnemers met opbouw 1.366 1.431 1.524 1.601 1.712 Gewezen deelnemers 1.334 1.285 1.220 1.190 1.109 Pensioengerechtigden 1.545 1.613 1.681 1.755 1.822 Totaal deelnemers 4.245 4.325 4.425 4.546 4.643 Salarisuitbetalingen 804 844 874 991 754 Bedragen(x 1 mln) Voorziening Pensioenverplichtingen 357 375 377 354 338 Totale pensioengrondslag 43 42 42 43 50 Doorsneepremie 14 12 12 13 13 Pensioenuitkeringen 24 23 22 22 22 Salarisuitbetalingen 35 36 37 40 31 Uitvoeringskosten 1,8 1,7 1,7 1,9 1,8 Beleggingen Basisregeling 525 543 527 483 456 VP-regeling 52 67 70 65 60 Bovenstaande cijfers zijn mede ontleend aan de jaarverslagen van PFP en PSB. 2

PERSONALIA Samenstelling per 31 december 2007 Bestuur namens Pensioenfonds Productschappen C. Kuijvenhoven RA, voorzitter P. van der Graaf RE RA RI namens Pensioenfonds SER & Bedrijfschappen adviseur Drs. E.E. van de Lustgraaf, plv. voorzitter Drs. H. van Reijn Uitvoeringsorganisatie PBO-Dienstverlening Per 31 december 2007 Directeur Vermogensbeheer Pensioenadministratie en Betalingen Pensioenadministratie Pensioen- en Salarisuitbetalingen Financiële Administratie Secretariaat Accountant N.W. Dijkhuizen Drs. M.J. Burbach G. van der Schoor, afdelingshoofd Mw. H.S. Drenth-Kartodikromo J. Vogelaar A.C.A. Zouwer R.G. Houtman Mw. E.M. Leenman P.L. van Tienen W.H.F. Kouwer, afdelingshoofd B. Pakkert Mw. S.T. Karia-Soekra, afdelingshoofd Mw. J.H.W. Honsbeek-Breden PricewaterhouseCoopers Accountants N.V. Kantoorgegevens Laan van Zuid Hoorn 165 2289 DD Rijswijk Postbus 3042 2280 GA Rijswijk Tel: 0704138630 Fax: 0704138650 E-mail: info@pbo-d.nl Website: www.pbo-d.nl 3

MUTATIES Bestuur Het bestuur van PfP besloot in 2007 het aantal bestuursleden namens PfP terug te brengen van drie naar twee. De heren Kuijvenhoven en Van der Graaf werden benoemd tot bestuurslid. Het bestuur van PSB herbenoemde de heer van de Lustgraaf. PROFIEL PBO-DIENSTVERLENING Missie PBO-Dienstverlening (PBO-D) is een stichting, opgericht door het Pensioenfonds Productschappen (PfP) en het Pensioenfonds SER & Bedrijfschappen (PSB). PBO-D is werkzaam voor werkgevers, werknemers en oud-werknemers in de PBO-sector op het gebied van de uitvoering, en waar gewenst ondersteuning, van arbeidsvoorwaarden. PBO-D wil het kenniscentrum zijn op haar werkterrein. De werkzaamheden geschieden tegen kostprijs. Door te werken voor de gehele sector kan schaalgrootte verkregen worden die voor elke instelling afzonderlijk niet te realiseren is. PBO-D wil op termijn de één-loket functie realiseren voor alle betrokkenen op onder meer de volgende werkterreinen: Pensioenrechtenadministratie Unitadministratie tbv beschikbare premieregelingen Pensioenuitkeringen Vermogensbeheer Salarisadministratie Ziekteverzuimadministratie (Tijd)Spaar regelingen Het duidelijk informeren aan betrokkenen maakt een wezenlijk onderdeel uit van de activiteiten. Door concentratie van de verschillende administraties komt relevante, onderling vergelijkbare, statistische informatie beschikbaar. Het aanwezig zijn van deze verschillende gegevens op één plek is kostenefficiënt (vermijding dubbele gegevens alsmede vermijding onrendabele investeringen in software en kennis) en biedt gemak voor alle betrokkenen. Statutaire doelstellingen PBO-D heeft tot doel om (uitsluitend) ten behoeve van het Pensioenfonds Productschappen, het Pensioenfonds SER & Bedrijfschappen alsmede de onder de Wet op de Bedrijfsorganisatie vallende instellingen de uitvoering van de arbeidsvoorwaarden, in het bijzonder de pensioenregelingen, te verzorgen. Juridische en organisatorische structuur PBO-D is een stichting, die in 2001 is opgericht. De organisatiestructuur bestaat uit een bestuur en een managementteam. Het bestuur is, met ingang van 2007, samengesteld uit twee vertegenwoordigers namens PfP en één vertegenwoordiger namens PSB. Deze vertegenwoordiging is gebaseerd op de relatieve omvang van de voor de twee pbo-clusters (Productschappen enerzijds en SER & Bedrijfschappen anderzijds) uit te voeren activiteiten. Daarnaast is van belang dat PBO-Dienstverlening in feite de voortzetting is van de al sinds 1948 bestaande uitvoeringsorganisatie van PfP. De bestuursleden worden door de respectieve pensioenfondsbesturen voor een periode van drie jaren benoemd. Verantwoordelijkheden en taken Het bestuur vertegenwoordigt de stichting en draagt de (eind)verantwoordelijkheid voor de activiteiten van de stichting. Het bestuur vergadert minimaal twee keer per jaar. PBO-D heeft met PfP, PSB, Stichting Beheer Overrente (SBO) en een aantal product- en bedrijfschappen uitvoeringsovereenkomsten gesloten waarin de wijze van uitvoering van de basispensioenregeling en de VP-regeling, betreffende zowel de administratieve activiteiten als het vermogensbeheer, alsmede de personeels- en salarisadministratie is vastgelegd. PBO-D adviseert en rapporteert aan de besturen van PfP, PSB, SBO en de beleggingscommissie en draagt zorg voor een correcte uitvoering van de pensioenregeling, de beleggingsadministratie en de financiële administratie alsmede het door het bestuur uitgezette beleid. De directie van PBO-D is voorts verantwoordelijk voor de timing van de beleggingen binnen het landen- en sectorenbeleid. PBO-D treedt tevens op als adviseur van de pensioencommissie, die pensioenvraagstukken voorbereidt voor het CAO-overleg. 4

ONTWIKKELINGEN BIJ PBO-D Medewerkers Het personeel is in dienst van PfP en is gedetacheerd bij PBO-D. Het aantal gedetacheerde werknemers per 31 december 2007 is 12, het aantal fte s is 10,8. PBO-D is sinds 2002 gevestigd in een kantoorpand in het kantorengebied Hoornwijck in Rijswijk samen met 4 andere pensioenfondsen c.q. pensioenuitvoeringsorganisaties. Met die collegaorganisaties is vooral op het gebied van de uitvoering van het vermogensbeheer en diverse administratieve activiteiten samenwerking tot stand gekomen. Bedrijfsontwikkelingen In 2007 is met name geïnvesteerd in de pensioenadministratie-software LifeTime. Automatisering PBO-D heeft in de loop der tijd een relatief omvangrijk en complex computernetwerk moeten bouwen. Dit netwerk is van belang voor zowel de uitvoering van de interne taken als voor een groot aantal schappen tbv de Personeels- en Salarisadministratie. Zowel intern (ook blijkende uit de opmerkingen van de accountant), als extern door de schappen en de toezichthouders worden eisen gesteld met betrekking tot: - continuïteit - beschikbaarheid - beveiliging - back-up procedures. Met name op het operationele vlak heeft het geheel van de omvang, de complexiteit en de te stellen eisen er toe geleid dat PBO-D gekozen heeft voor het model van outsourcing en dan de variant van Software as a Service (SaaS). Software as a Service houdt in dat de applicatie en de hardware niet meer bij de klant staat maar in een professioneel beheerde omgeving in specifiek daartoe ontworpen gebouwen. De leverancier is verantwoordelijk voor de beschikbaarheid van de best werkende versie van zijn software. De leverancier installeert (of huurt) de servers, back-up en aanvullende diensten in bij een datacenter in. In het datacenter staat dus alle hardware, de applicatie, de database, de beveiliging. Het datacenter heeft alles redundant opgebouwd en garandeert een up-time van >99%. Het datacenter is in staat specialisten in te huren en professionele management software toe te passen om het netwerk in de lucht te houden. De PBO-D en de andere externe gebruikers krijgen beveiligde toegang tot de applicatie en de gegevens via het Internet. PBO-D hoeft geen hardware meer te kopen, te installeren, te onderhouden, geen back-up procedures te ontwikkelen, uit te voeren, te restoren, geen software verbeteringen te installeren, geen databases, geen licenties, geen anti-virus, spam en fire-walls te onderhouden. De back-ups zijn per definitie niet in het eigen pand aanwezig. Als het eigen pand of de eigen hardware niet beschikbaar is (brand, diefstal) kan elke andere pc, thuis of bij een bevriende organisatie, gebruikt worden om verder te werken. De kosten worden beter in de hand gehouden omdat er sprake is van meerjarige abonnements kosten. Meer (of minder) medewerkers leidt niet tot dure uitbreidingen of kapitaalvernietiging. PBO-D had voor de uitvoering van zijn taken de volgende software in gebruik: Functie Pakket Leverancier Pensioenadministratie Lifetime Inovita Pensioenuitbetalingen DBS DBS Salarisuitbetalingen DBS DBS Personeelsadministratie DBS DBS Beleggingsadministratie Pheadrus Emanon Boekhouding Accountview Accountview Tekst, Rekenen, Databases Office Microsoft Bestuurdershoek Sharepoint Microsoft 5

De hardware bestond uit Dell-servers. Het Operating System was Windows2000 en gewerkt werd binnen een Citrix omgeving waardoor zowel de eigen medewerkers op kantoor en thuis als de Salarisadministrateurs vanuit hun werkplek konden inloggen. Ondersteuning werd geboden door een externe partij die 24 uur per maand op locatie het netwerk onderhield en daarnaast voorkomende problemen moest oplossen. Voorts wordt ondersteuning gegeven door twee gekwalificeerde medewerkers van het Stichting Fondsenbeheer Waterbouw, een collega-pensioenfonds in het PZH-gebouw. PBO-D stond voor de keuze om: 1. een geheel nieuw netwerk te laten bouwen (offertebedrag 110.000), met uitbreiding van de ingehuurde ondersteuning ( 50-75.000 per jaar), plus de eigen inzet ( 40-50.000 per jaar), en te voorzien in de (toekomstige) eisen van de klanten en DNB. 2. SaaS toe te passen. PBO-D heeft gekozen voor oplossing 2, ook omdat dat zou betekenen dat de interne organisatie zich veel meer en beter kan gaan richten op haar uiteindelijke taken. Ook de accountant had aangegeven deze oplossingsrichting te ondersteunen. Als bijkomend voordeel voor de opdrachtgevers van PBO-D kan gesteld worden dat het met de SaaS methodiek eenvoudiger is om derden (deskundigen) taken (geheel of gedeeltelijk) te laten overnemen, mocht dat noodzakelijk of gewenst zijn. Als gevolg van de keuze voor deze oplossing moet nog wel voor de kantoorsoftware een eenvoudig kantoornetwerkje aangelegd worden. Na intensief overleg met de verschillende leveranciers ontstond het volgende implementatieplan: Functie Pakket Leverancier Per Pensioenadministratie Lifetime Inovita 1-8-2007 Pensioenuitbetalingen Profit Afas 1-1-2008 Salarisuitbetalingen Profit Afas 1-1-2008 Personeelsadministratie Profit Afas 1-1-2008 Beleggingsadministratie Phaedrus Emanon 1-7-2007 Boekhouding Accountview Accountview 1-10-2007 Tekst, Rekenen, Databases Office Microsoft 1-10-2007 Bestuurdershoek Sharepoint Microsoft 1-1-2007 1. De overgang van de pensioenadministratie is zonder enig probleem afgerond. De bevindingen zijn positief omdat meer reken en verwerkingskracht op de servers in het datacenter beschikbaar is dan in de eigen situatie. 2. Het salaris- en personeelssysteem DBS is vervangen door Afas. De reden hiervoor is een combinatie van betere functionaliteiten, kosten en bewezen ervaring met het SaaS-principe. HPA en Tuinbouw (belangrijke klanten inzake de salarisverwerkingen) hebben, na demo, ingestemd. Het is niet verstandig om midden in een jaar van salarissysteem te veranderen, bovendien moet er opgeleid worden, systemen worden ingericht, conversie worden gepleegd en schaduw gedraaid. Om die reden is de overgang per 1 januari 2008 uitgevoerd. 3. De overgang van de beleggingsadministratie is afgerond. Dit heeft wel de nodige aandacht gevergd, maar inmiddels loopt de verwerking naar tevredenheid. 4. Het boekhoudpakket Accountview is geïnstalleerd op het nieuwe interne netwerk. Accountview heeft slechts twee gebruikers. 5. De Office-pakketten (Outlook, Word, Excel, Access, Powerpoint) en enige andere lokale software is geïnstalleerd op de pc s binnen het eigen nieuwe netwerk. Dit wordt overigens ook op basis van een SLA overeenkomst gehuurd en onderhouden door een externe partij. 6. De bestuurdershoek draaide altijd al op een gehuurde Sharepointsite Van belang is nog te melden dat PBO-D ook nog internetcapaciteit inhuurt voor de website en voor de pensioenplanner. De verschillende leveranciers maken gebruik van verschillende datacenters. Dat heeft als nadeel dat hier en daar wat dubbele licentiekosten ontstaan maar als voordeel dat PBO-D niet afhankelijk is van slechts 1 datacenter voor al zijn activiteiten. Wel is PBO-D 100% afhankelijk van stroom en toegang tot het Internet. De keuzes zijn veel meer bepaald door de organisatorische en omgevingseisen dan door de kostenaspecten. De veranderingen zullen per saldo niet leiden tot kostenstijgingen, anders dan het op beperkte schaal eenmalig versneld moeten afschrijven op nog aanwezige hard- en software. 6

Opgeleverde dossiers Het van kracht worden van de Pensioenwet, inclusief het FTK en de PFG, maakten het noodzakelijk dat ten behoeve van PfP en PSB veel formele fondsstukken opnieuw vastgesteld moesten worden. Overzicht van vastgestelde fondstukken: Statuten Huishoudelijk Reglement ABTN Verklaring beleggingsbeginselen Verklaring Governance Reglement Beleggingscommissie Reglement Financiele Commissie Reglement Visitatiecommissie Reglement Klachten en Geschillen Overzicht van vastgestelde reglementen: Reglement Basispensioen 2006 Reglement Basispensioen 2007 Reglement Vroegpensioen 2006 Reglement Vroegpensioen 2007 Reglement Individueel Aanvullend Pensioen 2006 Reglement Individueel Aanvullend Pensioen 2007 Overzicht van vastgestelde beleidsplannen: Beleidskeuzematrix (premie, toeslag- en beleggingsbeleid) Communicatiebeleidsplan Beleggingsplan 2007 Deskundigheidsplan Bestuur; inclusief deskundigheidsmatrix Zelf-evaluatieplan Bestuur 7

ACTIVITEITEN VOOR DE PBO-SECTOR In dit hoofdstuk wordt inzicht gegeven in de totale omvang naar aantal en bedrag van de voor de pensioenfondsen PfP en PSB uitgevoerde activiteiten. De betreffende aantallen en bedragen zijn mede ontleend aan de jaarverslagen van deze pensioenfondsen. Hierbij dient opgemerkt te worden dat PBO-D sinds 1 januari 2001 actief is. De vergelijkende cijfers zijn overgenomen uit de jaarrekeningen van PfP en PSB. Aantallen Deelnemers 2007 2006 2005 2004 2003 2002 Gewezen 1.334 1.285 1.220 1.190 1.109 1.095 Pensioengerechtigden 1.545 1.613 1.681 1.755 1.822 1.884 Opbouwende 1.366 1.427 1.524 1.601 1.712 1.731 Eindtotaal 4.245 4.325 4.425 4.546 4.643 4.710 Daarnaast vinden er voor 844 pbo-medewerkers salarisbetalingen plaats via PBO-D. Pensioengerechtigden 2007 2006 2005 2004 2003 2002 Ouderdomspensioen 754 765 782 799 842 871 Nabestaandenpensioen 671 735 783 822 847 885 AO-pensioen 104 113 116 134 133 128 Wezenpensioen 16 20 21 19 19 Eindtotaal 1.545 1.613 1.681 1.755 1.822 1.884 Uitkeringen In mln. euro 2007 2006 2005 2004 2003 Eindtotaal PfP Reglementair 16,3 16,3 16,1 16,3 15,8 79,6 Onverplicht 1,2 1,3 1,3 1,4 1,5 7,1 Totaal PfP 17,5 17,6 17,4 17,7 17,3 86,7 PSB Reglementair 6,0 5,5 5,3 4,7 4,8 24,3 Totaal PSB 6,0 5,5 5,3 4,7 4,8 24,3 Eindtotaal 23,5 23,1 22,7 22,4 22,1 111,0 Premies Onderstaand worden de doorsneepremies en de actuariële premies gescheiden getoond. In mln. euro Doorsneepremie 2007 2006 2005 2004 2003 Eindtotaal PfP Werkgever 6,5 5,4 5,0 5,4 5,4 26,5 Werknemer 3,2 2,6 2,6 2,8 2,8 13,5 Totaal PfP 9,7 8,0 7,6 8,2 8,2 40,0 PSB Werkgever 2,8 2,7 2,6 3,0 3,3 15,0 Werkgever Solvabiliteit 1,0 1,0 0,8 1,1 0,0 6,9 Werknemer 1,4 1,4 1,4 1,5 1,7 7,7 Totaal PSB 5,2 5,1 4,8 5,6 5,0 29,6 Eindtotaal 14,9 13,1 12,4 13,8 13,2 69,6 De doorsneepremies (de betaalde premies) zijn in de afgelopen vijf jaar hoger geweest dan de actuariële premies (de benodigde premies). Dit wordt voornamelijk veroorzaakt door de Solvabiliteitsopslag bij PSB. In deze opstelling wordt overigens geen rekening gehouden met het feit dat de financiering van de doorsneepremie voor PfP door het fonds zelf plaatsvindt. 8

In mln euro Actuariële premie 2007 2006 2005 2004 2003 Eindtotaal PfP Premie 6,0 6,0 4,4 4,2 4,1 24,7 Loonindexatie 5,3 1,3 1,4 3,7 4,3 16,0 Totaal PfP 11,3 7,3 5,8 7,9 8,4 40,7 PSB Premie 4,0 2,8 2,7 2,8 3,1 15,4 Loonindexatie 2,0 0,7 0,4 1,2 1,9 6,2 Totaal PSB 6,0 3,5 3,1 4,0 5,0 21,6 Eindtotaal 17,3 10,8 8,9 11,9 13,4 62,3 Toeslagen In mln euro 2007 2006 2005 2004 2003 Eindtotaal PfP Ingegaan 2,4 1,9 1,8 2,6 4,2 12,9 Opbouwend 5,3 1,3 6,6 Premievrij 0,2 0,4 0,4 0,8 1,1 2,9 Totaal PfP 7,9 3,6 2,2 3,4 5,3 22,4 PSB Ingegaan 0,7 0,6 0,6 0,4 1,0 3,2 Opbouwend 2,3 0,5 2,8 Premievrij 0,2 0,3 0,2 0,1 0,3 1,1 Totaal PSB 3,2 1,3 0,8 0,5 1,3 7,1 Eindtotaal 11,1 4,9 3,0 3,9 6,6 29,5 Voorziening Pensioenverplichtingen In mln euro 2007 2006 2005 2004 2003 PfP Voorziening 253 268 268 254 244 PSB Voorziening 104 107 109 100 94 Eindtotaal 357 375 377 354 338 Reserves In mln euro 2007 2006 2005 2004 2003 PfP Algemene Reserve 219 208 175 149 136 PSB Algemene Reserve 42 37 30 23 17 Eindtotaal 261 245 205 172 153 Vermogensbeheer PBO-D is de vermogensbeheerder van het vermogen van PfP zowel voor wat betreft het basispensioen als de VP-regeling. Voor PSB beheert PBO-D uitsluitend het vermogen ten behoeve van de VP-regeling. Ten behoeve van een zo efficiënt mogelijk beheer wordt gestreefd naar identieke portefeuilles. Als gevolg van onderling verschillende geldstromen door in- en uittredende deelnemers ontstaan echter geringe afwijkingen. In mln euro 2007 2006 2005 2004 2003 PfP Basisregeling 473 476 457 418 396 VP-regeling 37 46 48 44 40 Totaal PfP 510 522 505 462 436 PSB VP-regeling 15 21 22,0 21 20 Totaal PSB 15 21 22,0 21 20 Eindtotaal 525 543 527 483 456 9

Kosten PBO-D is gesticht ten behoeve van de uitvoering van de arbeidsvoorwaarden in (uitsluitend) de PBOsector. Daarbij is gesteld dat deze uitvoering tegen kostprijs dient te geschieden. Het is derhalve niet de bedoeling dat bij PBO-D financiële resultaten ontstaan. Voorts wordt getracht het werkkapitaal van PBO-D te beperken. PfP is bereid gevonden de noodzakelijke investeringen te financieren door middel van leningen. De aflossing is gelijk aan de afschrijvingen. PBO-D vergoedt PfP een rentepercentage van 6%. Alle werknemers zijn in dienst gebleven bij PfP en zijn gedetacheerd bij PBO-D, waarbij alle personeelskosten doorbelast worden. Met de afschrijvingen, vooral in de software voor de deelnemersadministratie, en de personeelskosten zijn de belangrijkste kostenposten genoemd. De kosten stegen van 1.669.350 naar 1.761.723 en worden verdeeld op basis van de onderstaande tabel: Verdeling in % 2007 2006 2005 2004 2003 Vermogensbeheer 40,00 38,00 43,00 45,00 47,00 Administratie 60,00 62,00 57,00 55,00 53,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 PBO-D kent 3 hoofdactiviteiten: administratie ten behoeve van pensioenfondsen vermogensbeheer personeel- en salarisadministratie In 2006 is de kostenverdeling enigszins aangepast. Op de totale kosten worden eerst alle vergoedingen uit hoofde van dienstverlening ten behoeve van de Salarisadministratie, de VP- en de IAP-regeling, van SBO en LBS alsmede de Verenigingen Gepensioneerden in mindering gebracht. Het saldo dat dan overblijft wordt in rekening gebracht bij PfP en PSB. Voor het vermogensbeheer wordt op jaarbasis 0,15% over het beheerde vermogen in rekening gebracht. De vergoeding voor de pensioenadministratie bestaat uit een combinatie van vaste bedragen en bedragen per type deelnemer. De vergoeding voor de salarisadministraties wordt in rekening gebracht op basis van een vast bedrag en een vergoeding per werknemer. Indien de aldus vastgestelde vergoedingen afwijken van de gemaakte kosten wordt het verschil pro rata verrekend met de beide pensioenfondsen. Op deze wijze ontstaat er geen resultaat bij PBO-D. Met ingang van 2008 zal het toerekeningsmodel verder vereenvoudigd worden. Naast de opbrengsten wegens Salarisadministratie, de VP- en de IAP-regeling, van SBO en LBS alsmede de Verenigingen Gepensioneerden worden ook de opbrengsten wegens Vermogensbeheer PfP in mindering gebracht op de totale kosten. Het saldo dat dan overblijft wordt in rekening gebracht bij PfP en PSB. Daarbij wordt per categorie deelnemer een uniform tarief in rekening gebracht dat afgeleid is van het onderzoeksrapport van de hand van PWC. 10

Kosten en Opbrengsten (x 1.000) PFP PSB Instellingen Totaal VERGOEDINGEN VP-Administratie 33 14 47 VP-Vermogensbeheer 58 25 83 Totaal VP-regeling 91 39 130 In procenten 70% 30% 100% Pensioenadministratie 619 225 63 907 Salarissen 125 125 Vermogensbeheer 563 26 589 Verenigingen gepensioneerden 5 5 10 Totaal basisregeling 1.187 230 214 1.631 In procenten 73% 14% 13% 100% TOTAAL VERGOEDINGEN 1.278 269 214 1.761 In procenten 73% 15% 12% 100% KOSTEN Personeel 1.040 Bestuur 2 Advies en Controle 65 Huisvesting 188 Administratie 57 Voorlichting 5 Automatisering 365 Diversen 15 Sub-Totaal Kosten 1.737 Interest Lening PfP 21 Intrest Bank en diversen -/- 1 Bijzondere lasten 4 TOTAAL KOSTEN 1.761 Saldo 0 Tot slot Een woord van dank is op zijn plaats jegens het managementteam, medewerkers en adviseurs die een bijdrage hebben geleverd aan het goed functioneren van PBO-Dienstverlening. Rijswijk, 17 juli 2008 C.A. Kuijvenhoven RA, Voorzitter N.W. Dijkhuizen, Directeur 11

12

Jaarrekening PBO-Dienstverlening 13

BALANS PER 13 DECEMBER Na resultaatbestemming (x 1.000) 2007 2006 ACTIVA Vaste activa (1) Materiële vaste activa 410 357 Vorderingen en overlopende activa (2) Overige vorderingen Overlopende activa 135 104 2 35 137 139 Liquide middelen (3) 26 43 573 539 PASSIVA Langlopende schulden (4) Financiering bedrijfsmiddelen 410 357 Overige schulden en overlopende passiva (5) Overige schulden Overlopende passiva 150 166 13 16 163 182 Resultaat - - 573 539 14

STAAT VAN BATEN EN LASTEN (x 1.000) 2007 2006 Opbrengsten (6) 1.762 1.669 Kosten (7) -/- 1.737 -/- 1.616 Interest (8) Lening Bank en diversen -/- 22 -/- 24 1 1 -/- 21 -/- 23 Bijzondere lasten (9) -/- 4 -/- 30 Saldo van baten en lasten - - 15

ALGEMENE TOELICHTING Algemeen Bij de samenstelling van de jaarrekening zijn onderstaande grondslagen in acht genomen. De activa en de passiva worden gewaardeerd tegen de kostprijs, tenzij hierna andere waarderingsgrondslagen zijn vermeld. In de jaarrekening zijn alle bedragen afgerond op en vermeld in duizenden euro s. ACTIVA Materiele vaste activa Begin 2001 zijn de bedrijfsmiddelen overgenomen van het Pensioenfonds Productschappen. Ter financiering van deze bedrijfsmiddelen is een 6% lening met het Pensioenfonds Productschappen aangegaan. De jaarlijkse aflossing is gelijk aan de uit afschrijving vrijkomende middelen. De volgende afschrijvingsmethoden worden gehanteerd. Inventaris wordt in 3 jaar lineair afgeschreven; de bedrijfsauto wordt in 4 jaar afgeschreven, waarbij de restwaarde op 20% is bepaald. De afschrijving op hardware vindt lineair plaats in 3 jaar. De software wordt in principe lineair afgeschreven in 3 jaar, voor het pensioenpakket geldt echter een afschrijvingsperiode van 5 jaar. PASSIVA Langlopende schulden Onder langlopende schulden is de lening met het Pensioenfonds Productschappen opgenomen. Deze 6% lening is aangegaan ter financiering van de overname van de bedrijfsmiddelen van het Pensioenfonds Productschappen. De jaarlijkse aflossing is gelijk aan de uit afschrijving vrijkomende middelen. Ter zekerheidsstelling van deze financiering zijn de bedrijfsmiddelen aan PfP verpand. BATEN EN LASTEN Opbrengsten De opbrengsten van PBO-Dienstverlening bestaan uit vergoedingen voor geleverde diensten. Deze vergoedingen dienen de jaarlijks gemaakte kosten te dekken. Aan het eind van het boekjaar wordt het verschil tussen opbrengsten en kosten toegerekend aan PfP en PSB, volgens in de uitvoeringscontracten opgenomen verdeelsleutels. Op basis van het werkelijk aantal bestede uren kunnen de verdeelsleutels worden aangepast. 16

TOELICHTING OP DE BALANS PER 31 DECEMBER (x 1.000) 2007 2006 ACTIVA Vaste activa (1) Materiële vaste activa 410 357 Materiële vaste activa Inventaris Bedrijfsauto Hardware Software Totaal Saldo 1 januari - 18 16 323 357 Investeringen 1-6 217 224 Desinvesteringen - - - - - Afschrijving - -/- 5 -/- 11 -/- 155 -/- 171 Stand 31 december 1 13 11 385 410 Vorderingen en overlopende activa (2) Overige vorderingen Rekening courant Vordering PSB Vordering VP PFP Vordering VP PSB Vordering LBS 112 76 6 8 3 4 13 14 134 102 Debiteuren 1 1 Vordering instellingen - 1 135 104 Overlopende activa Interest bank Projecten Software 2 - - 6-29 2 35 Liquide middelen (3) ABN AMRO Bank 26 43 17

TOELICHTING OP DE BALANS PER 31 DECEMBER (x 1.000) 2007 2006 PASSIVA Langlopende schulden (4) Financiering bedrijfsmiddelen 410 357 Deze 6% lening is aangegaan voor de bij de start van PBO-D overgenomen bedrijfsmiddelen van het Pensioenfonds Productschappen alsmede voor de investeringen na 1 januari 2001. Jaarlijks wordt de lening afgelost met de uit de afschrijving vrijkomende middelen. Het kortlopende deel van deze lening bedraagt 171.000 (afschrijving 2008). Het resterende deel heeft een looptijd korter dan 5 jaar. Overige schulden en overlopende passiva (5) Overige schulden Rekening courant Schuld PFP 90 94 Diversen Advies en controle Automatisering Huisvesting Diversen 8 4 33 60 3 1 16 7 60 72 150 166 Overlopende passiva Te betalen advies en controle Te betalen vermogensbeheer Te betalen diversen 13 14-1 - 1 13 16 Niet uit de balans blijkende verplichtingen PBO-Dienstverlening heeft met het Pensioenfonds TNO een huurovereenkomst afgesloten. De resterende looptijd van de huurovereenkomst is 4 jaar. De huurprijs voor het restant van de looptijd bedraagt 461.000; bij de vaststelling van dit bedrag is rekening gehouden met een indexatie van 2%. Daarnaast heeft PBO-Dienstverlening nog langlopende onderhoudscontracten met Inovita voor het pensioenpakket ( 50.000 per jaar) en Mostware voor de servers ( 10.000 per jaar). 18

TOELICHTING OP DE STAAT VAN BATEN EN LASTEN (x 1.000) 2007 2006 Opbrengsten (6) Pensioenadministratie Pensioenuitkeringen Salarisverwerking Vereniging gepensioneerden Vermogensbeheer Diversen 897 816 58 44 125 135 10 10 672 664 - - 1.762 1.669 Kosten (7) Personeel Bestuur Voorlichting Advies en controle Huisvesting Administratie Automatisering Diversen -/- 1.040 -/- 994 -/- 2 -/- 2 -/- 5 -/- 3 -/- 65 -/- 34 -/- 188 -/- 184 -/- 57 -/- 63 -/- 365 -/- 328 -/- 15 -/- 8 -/- 1.737 -/- 1.616 Interest (8) Interest lening Interest bank en diversen -/- 22 -/- 24 1 1 -/- 21 -/- 23 Bijzondere lasten (9) Verrekening pensioenuitbetalingen Rente compensatie -/- 4 -/- 20 - -/- 10 -/- 4 -/- 30 19

TOELICHTING OP DE STAAT VAN BATEN EN LASTEN (x 1.000) Opbrengsten De vergoedingen voor de pensioenadministratie en de pensioenuitkeringen bestaan uit een vast bedrag en een variabel tarief per deelnemer. De vergoeding voor vermogensbeheer is gebaseerd op 0,15% van het gemiddeld belegd vermogen. De vergoeding voor salarisadministratie bestaat uit een vast bedrag plus een bedrag per werknemer. Opbrengsten PFP PSB SBO LBS Instellingen Totaal Pensioenadministratie 610 223 34 29-896 Pensioenuitkeringen 42 16 - - - 58 Salarisverwerking - - - - 125 125 Ver. gepensioneerden 5 5 - - - 10 Vermogensbeheer 621 25 6 6 14 672 Diversen - - - - - - Totaal 2007 1.278 269 40 35 139 1.761 Totaal 2006 1.206 240 39 35 149 1.669 De gehanteerde verdeelsleutels voor de kostenverdeling zijn voor administratiekosten en vermogensbeheer in 2007 vastgesteld op respectievelijk 60% en 40% (vorig jaar 62% en 38%). Kosten PBO-D heeft geen personeel in dienst maar maakt door middel van een zgn. detacheringsovereenkomst gebruik van het personeel van Pensioenfonds Productschappen. Van de personeelskosten ad 1.040 (2006: 994) heeft een bedrag van 796 (2006: 797) betrekking op salarissen en pensioenkosten, het verschil wordt voor 175 verklaard door ingehuurde diensten bij derden. De bestuurskosten hebben betrekking op vacatiegeld en reis en verblijfkosten voor de leden van het bestuur. De bij het Hoofdproductschap voor Akkerbouw vigerende verordening vacatiegeld, reis en verblijfkosten is daarbij van toepassing. Interest De post interest betreft vrijwel voor het gehele bedrag de interestvergoeding voor de bij het Pensioenfonds Productschappen aangegane lening voor de overname van de bedrijfsmiddelen. De rentevoet bedraagt 6%. Bijzondere lasten De post Verrekening pensioenuitbetalingen betreft een compensatie aan een instelling voor (achteraf blijkende) foutieve salarisuitbetalingen. De betreffende instelling heeft een identiek bedrag voor zijn rekening genomen. De post Rentecompensatie betreft een compensatie aan een instelling wegens gederfde rente. 20

Overige gegevens Aan het bestuur van Stichting Pensioenfonds Productschappen ACCOUNTANTSVERKLARING Verklaring betreffende de jaarrekening Wij hebben de in dit verslag op pagina 13 tot en met 20 opgenomen jaarrekening 2007 van Stichting PBO-Dienstverlening te Rijswijk bestaande uit de balans per 31 december 2007 en de staat van baten en lasten over 2007 met de toelichting gecontroleerd. Verantwoordelijkheid van het bestuur Het bestuur van de stichting is verantwoordelijk voor het opmaken van de jaarrekening die het stichtingskapitaal en reserves en het saldo van baten en lasten getrouw dient weer te geven, alsmede voor het opstellen van het bestuursverslag, beide in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW. Deze verantwoordelijkheid omvat onder meer het ontwerpen, invoeren en in stand houden van een intern beheersingssysteem relevant voor het opmaken van en getrouw weergeven in de jaarrekening van het stichtingskapitaal en reserves en het saldo van baten en lasten, zodanig dat deze geen afwijkingen van materieel belang als gevolg van fraude of fouten bevat, het kiezen en toepassen van aanvaardbare grondslagen voor financiële verslaggeving en het maken van schattingen die onder de gegeven omstandigheden redelijk zijn. Verantwoordelijkheid van de accountant Onze verantwoordelijkheid is het geven van een oordeel over de jaarrekening op basis van onze controle. Wij hebben onze controle verricht in overeenstemming met Nederlands recht. Dienovereenkomstig zijn wij verplicht te voldoen aan de voor ons geldende gedragsnormen en zijn wij gehouden onze controle zodanig te plannen en uit te voeren dat een redelijke mate van zekerheid wordt verkregen dat de jaarrekening geen afwijkingen van materieel belang bevat. Een controle omvat het uitvoeren van werkzaamheden ter verkrijging van controle-informatie over de bedragen en de toelichtingen in de jaarrekening. De keuze van de uit te voeren werkzaamheden is afhankelijk van de professionele oordeelsvorming van de accountant, waaronder begrepen zijn beoordeling van de risico s van afwijkingen van materieel belang als gevolg van fraude of fouten. In die beoordeling neemt de accountant in aanmerking het voor het opmaken van en getrouw weergeven in de jaarrekening van het stichtingskapitaal en reserves en het saldo van baten en lasten relevante interne beheersingssysteem, teneinde een verantwoorde keuze te kunnen maken van de controlewerkzaamheden die onder de gegeven omstandigheden adequaat zijn maar die niet tot doel hebben een oordeel te geven over de effectiviteit van het interne beheersingssysteem van de stichting. Tevens omvat een controle onder meer een evaluatie van de aanvaardbaarheid van de toegepaste grondslagen voor financiële verslaggeving en van de redelijkheid van schattingen die het bestuur van de stichting heeft gemaakt, alsmede een evaluatie van het algehele beeld van de jaarrekening. Wij zijn van mening dat de door ons verkregen controle-informatie voldoende en geschikt is als basis voor ons oordeel. Oordeel Naar ons oordeel geeft de jaarrekening een getrouw beeld van de grootte en de samenstelling van het stichtingskapitaal en reserves van Stichting PBO-Dienstverlening per 31 december 2007 en van het saldo van baten en lasten over 2007 in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW. Verklaring betreffende andere wettelijke voorschriften en/of voorschriften van regelgevende instanties Op grond van de wettelijke verplichting ingevolge artikel 2:393 lid 5 onder e BW melden wij dat het bestuursverslag, voor zover wij dat kunnen beoordelen, verenigbaar is met de jaarrekening zoals vereist in artikel 2:391 lid 4 BW. Rotterdam, 17 juli 2008 PricewaterhouseCoopers Accountants N.V. drs. F.J. van Groenestein RA 21