www.ahaproject.be voordracht Peter Tom Jones 1/14

De Transitie naar Duurzaamheid Peter Tom Jones KULeuven Plan C TNM ICTV AHA-project Deinze 18-04-2012 verslag: M. Sterken (International Polar Foundation) Voor slides van de voordracht, zie: www.petertomjones.be Boeken: Terra Incognita + Terra Reversa Transitiemanagement: is een referentiekader om oplossingen te bedenken voor de huidige problematiek(en) die de wereld ondergaat. Typisch voor transitiedenken is de thermodynamische visie op de relatie tussen economie en ecologie. De economie zit daarbij eerder ingebed in het ecologisch stelsel. Momenteel zien we dat alle systemen in de wereld er steeds slechter aan toe zijn: Grondstoffen raken uitgeput, het economisch systeem draait vierkant, en de emissies/afvalstromen stijgen sterk. Er ontstaat een sterk onevenwicht. Een studie in de US toonde aan dat (daar?) momenteel ongeveer 60% van de centrale milieudiensten (= ecosystem services ) uitgeput of overbevraagd zijn. Dat is alarmerend. Het is uit die cijfers duidelijk dat een business as usual geen optie meer is voor ons, het is een doodvonnis. Echter: er zijn maar weinig mensen gevoelig aan argumenten die vertrekken uit ecologisch standpunt. Zo was het ook destijds met de rapporten van de Club van Rome, die werden korte tijd nadien als het ware weggelachen, maar nu, zovele jaren later, blijken die voorspellingen terug in ons gezicht open te barsten. www.ahaproject.be voordracht Peter Tom Jones 1/14

Als men de wereldkaart met de verdeling van de grondstoffen bekijkt, valt het op dat Europa uitgeput is (met uitzondering van Groenland en het Arctisch gebied, waar sommige landen reeds reikhalzend uitkijken naar het afsmelten van ijs door global warming). Dit brengt Europa in een economisch afhankelijke positie tegenover andere landen. De Europese Commissie begrijpt dat goed, en heeft onlangs een rapport gepubliceerd waarin onderzoeksresultaten over verschillende grondstoffen, die we nodig hebben voor het produceren van zeer verschillende (en veel!) producten, worden gepubliceerd. Er zijn drie grote clusters van grondstoffen, gegroepeerd volgens hun supply risk en economic importance. Vijf van die grondstoffen zijn extreem kritische zeldzame aarden (namelijk Nd, Eu, Tb, Dy, Y). 97% van die extreem zeldzame aarden worden in China geproduceerd. Er is een grote vraag naar, en daardoor stijgen de prijzen sterk (ook in China zelf stijgt de vraag (en dus de prijs) ervan enorm). Dit brengt Europa in een gevaarlijk afhankelijke positie. (Daarom heeft de EU ook samen met Japan en de US een klacht ingediend bij de Wereld Handels Organisatie om de restricties van China ten aanzien van de export van die zeldzame aarden aan te klagen). www.ahaproject.be voordracht Peter Tom Jones 2/14

Het diagram van Röckstrom (2009, Nature) toont sterk aan dat een business as usual scenario gelijk staat aan een suicide model. We zijn in het bijzonder klimaatverandering, biodiversiteisverlies en de stikstofcyclus, reeds ver boven de limieten van de draagkracht van de aarde gegaan. Vandaar dat ook gesproken wordt over the nonnegotiable basis for our social & economic development, het is met andere woorden niet onderhandelbaar (!). Het IPCC rapport (2007, het volgende komt in 2013) is nog steeds hét basisreferentierapport i.v.m. klimaatveranderingen. Men zou denken dat de uitstoot van CO2 nu reeds aan het stagneren is, maar niets is minder waar, in 2011 lagen de cijfers nog steeds 6% hoger dan in 2010. Vorig jaar, vlak voor de conferentie van Durban, werd een rapport uitgeschreven: World energy outlook 2011, waarin stond aangegeven dat een scenario van <2 C opwarming nu reeds quasi onmogelijk geworden is, we gaan zo goed als zeker naar een opwarming die groter is dan 2 C. www.ahaproject.be voordracht Peter Tom Jones 3/14

Sommige gevolgen van de klimaatveranderingen zijn nu reeds merkbaar (bv. de hittegolf in 2003 in Europa, of de orkaan Katrina in de VS (2005), die op zich wel natuurlijke fenomenen zijn, maar hun frequentie stijgt/kan stijgen, en in combinatie met malfunctionerende overheden of maatschappijen, kan dit tot drama s leiden. In het Zuiden zijn de gevolgen echter catastrofaler. (zie slide). Hoe zit het nu met België en de EU? De eerste prioriteit van de EU is een overgang naar een onafhankelijke economie. Hierbij denkt men aan transities op vlak van (1) materialenbeheer en (2) energiebeheer. Dit is politiek erkend. Echter: in het mondiale klimaatdebat lopen de zaken minder vlot. De hele discussie startte eigenlijk al 20 jaar geleden tijdens de Rio conventie. Vorig jaar was het driest te zien dat men Durban een succes noemde, een succes dat bestond uit de belofte/afspraak om tegen 2015 een bindend akkoord klaar te hebben, dat pas in werking zou treden in 2020 (en dat is uiteraard al veel te laat). In een publicatie in Nature (2011) publiceerde men een aantal temperatuurscenarios gemodelleerd voor het jaar 2100. Als we ons aan alle cuts (afspraken) houden die gemaakt worden/werden, dan zouden we aan een opwarming van 3.5 C kunnen verwachten. Gelukkig is er een andere beweging aan de gang vanuit bottom-up positie: op provinciaal en stedelijk niveau is er meer actie in verband met klimaatveranderingen. www.ahaproject.be voordracht Peter Tom Jones 4/14

En dit terwijl de rol van de steden bijzonder groot is in dit hele verhaal, gezien meer en meer mensen in de wereld in steden wonen of gaan wonen. Zogenaamde megasteden zijn nu al sterk kwetsbaar voor klimaatveranderingen (meer dan het platteland, denk maar aan urban heat islands ). Sommige grote steden nemen nu al een voortrekkersrol aan in hun strijd tegen klimaatveranderingen. Zo is er bijvoorbeeld Kopenhagen, die klimaatverandering ziet als een opportuniteit om dingen aan te pakken, het is een kans voor vernieuwing. In België is Limburg een absolute koploper! Tegen 2020 wil men in de provincie klimaatneutraal zijn (let op, dit wil niet zeggen dat men daar geen CO2 meer zal uitstoten, maar het zal tot een minimum herleid zijn, en de uitstoot die er nog zal zijn, zal worden gecompenseerd door het ontwikkelen van CO2-sinks. Ook Leuven heeft zich verbonden tot een streefdoel van klimaatneutraliteit tegen 2030 (dit is reeds ondertekend door het schepencollege, en daar in Leuven heeft Serge De Geldere ook een rol gespeeld). Gent heeft zich ook geëngageerd voor een klimaatneutrale stad tegen 2050. www.ahaproject.be voordracht Peter Tom Jones 5/14

Transitiemanagement moet een enthousiasmerend kader vormen voor verandering en voor het zoeken naar oplossingen. Opgelet: transitie betekent niet dat men van vandaag op morgen een massale verandering kan zien, het is iets geleidelijks maar gestaag, dat gebeurt over 20-30 of zelfs 40-50 jaar heen. Dit kan gebeuren vanuit twee invalshoeken: (1) productie (energieen materialenbeheer), alsook financiën & cultuur & educatie en (2) consumptie (voeding, mobiliteit, wonen). Momenteel zijn al die systemen niet duurzaam. Ze zijn echter wel met elkaar verbonden, en een verandering erin moet (-en dit is belangrijk!-) gebeuren door een combinatie van actoren! In het transitieverhaal is het momenteel een zaak om koplopers te vinden die durven initiatieven nemen, die durven hun nek uitsteken, zodat er een beweging op gang kan komen eenmaal er een aantal volgers zich erbij aangesloten hebben. Hierbij spelen kennisinstellingen een cruciale rol, naast de overheden, de privésector en de maatschappij. www.ahaproject.be voordracht Peter Tom Jones 6/14

Er zijn verschillende transitiepaden, die kunnen/moeten benaderd worden: (1) Technologie: - Energie-efficiëntie (bv. slimmer bouwen) - Restwarmte van industriële processen optimaal benutten - Hernieuwbare energie gebruiken - Supersmart grids (gedecentraliseerd): koppeling van energieproductie en consumptie In principe kán Europa tegen 2050 volledig op hernieuwbare energie draaien, technologisch gezien. Maar dit zal wel een enorme investering met zich meebrengen. (2) Materialen: Het slim sluiten van de keten van productie en consumptie: sommige landen staan daar al verder in dan andere (in Bulgarije bijvoorbeeld is de landfill bijna 100% (er wordt praktisch niets gerecycleerd), terwijl dat percentage in België zeer veel lager ligt). Arcelor Mittal en Umicore zijn koplopers hierin. (umicore in de urban mining). www.ahaproject.be voordracht Peter Tom Jones 7/14

UNEP 2011 rapport: recyclagehalte van zeldzame aarden: <1% wordt gerecycleerd. Dikwijls komen onze producten nog op afvalplaatsen in de derde wereld terecht waar ze in ongezonde omstandigheden worden gedisassembleerd (zie foto Unicef). (E)LFM = Enhanced Land Fill Mining: stortplaatsen ontginnen voor materiaal & energie => die sector heeft naast ecologische voordelen ook job-opportuniteiten. Slimme producten ontwerpen, zodat je ze makkelijker kan recycleren. Een 3 e grote revolutie is de overgang van een producteneconomie naar een diensteneconomie. Een goed voorbeeld daarvan is Cambio: je hebt geen wagen maar je huurt er één. Het systeem zit goed ineen, gaat vlot en is niet te duur. Echter: er zijn nog maar 5000 mensen ingeschreven bij Cambio in Vlaanderen. Er is dus meer nodig dan de technologie of de mogelijkheid alleen. In een B2B (business to business) omkadering blijkt deze formule gemakkelijker aan te slaan dan in een B2C (business to client) model: bv. Xerox: verkoopt geen kopieerapparaten meer, maar verhuurt die aan bedrijven. Bij personen (privé, klanten) blijkt een dergelijke transitie echter moeilijker te bewerkstelligen. Echter: de essentie tot waar men moet komen om een echte transitie te verwezenlijken is uiteindelijk een verandering van waarden en normen in een maatschappij. Om het met een cru voorbeeld te stellen: mensen sparen energie en geld door zonnepanelen te kopen, en met het gespaarde geld (en de gespaarde schuldgevoelens) gaan ze dan op reis om pinguins te gaan bekijken in Antarctica (en dat noemen ze dan nog ecotoerisme). Dit is het reboundeffect van de ontwikkeling en beschikbaarstelling van duurzame producten. Hiermee rekening houdende, kunnen we dus concluderen dat voor een echte transitie, technologische veranderingen moeten ingebed zijn in systeemveranderingen. Dát is de kern van transitie. www.ahaproject.be voordracht Peter Tom Jones 8/14

Toch hebben we technologische veranderingen nodig. Met timmeren aan waarden alleen komen we er niet. Het zogenaamde ecoprimitivisme werkt slechts bij een klein deel van de bevolking (enkele %), maar lang niet bij iedereen. Om meer mensen aan de kar te krijgen, zijn er Leitbilder nodig: enthousiasmerende beelden van verandering, beelden die verleiden en die de mensen zin doen krijgen in een positieve, andere toekomst. www.ahaproject.be voordracht Peter Tom Jones 9/14

Dikwijls worden die door artiesten (al dan niet in samenwerking met wetenschappers of ingenieurs) gecreeërd. (bv. het beeld van Amsterdam in 2050 waar ook groen is ingebouwd in de stad, kwestie van een buffer te creëren tegen de negatieve gevolgen van klimaatveranderingen). Mensen worden Procumenten (samenvoeging van producenten en consumenten). Het PEA station is ook zo n sprekend beeld: het toont dat de technologie op zich wel degelijk bestaat, en als het zelfs op zo n verre plaats als Antarctica kan werken, waarom zou het dan niet bij ons kunnen? Ook wat mobiliteit betreft bestaan er zo n prototypes of beelden: groene toekomst hoeft geen geitenwollensokkenverhaal te zijn. Echter, hier moet opnieuw die nieuwe technologie goed ingebed worden in een verandering in het (mobiliteits)systeem. Er moet een nieuwe visie op het openbaar vervoer komen (zo is er een stad in Brazilië bekend voor zijn huidige ontwikkeling daarin, waarin een netwerk van aparte busstroken is voorzien voor sneller en efficiënter busvervoer, dat dus voorrang heeft op autovervoer). Er is daarbij ook een nieuwe visie nodig op ruimtelijke ordening etc. Deze grafiek stelt de mobiliteit versus densiteit van verschillende steden in de wereld voor. Hong Kong staat helemaal onderaan rechts (dense stad, weinig energieconsumptie op vlak van transport), Amerikaanse steden bovenaan links (= www.ahaproject.be voordracht Peter Tom Jones 10/14

hoge transport-energieconsumptie en lage densiteit dus grote steden met veel afstanden die met auto etc. overbrugd worden), Europese steden liggen ertussenin. Het 4-E model (zie boek Terra Reversa voor een uitgebreide beschrijving): Er zijn 4 wegen die kunnen helpen om een transitie te katalyseren: Enable: duurzame keuzes moeten mogelijk gemaakt worden, productnormen kunnen helpen. (regulering, choice editing, alternatieven geven) Encourage: beloon duurzame systemen, straf onduurzame af (een groene fiscaliteit is essentieel). (Ecobelastingen, ecosubsidies, fiscaliteit, quota). Exemplify: grote organisaties moeten zelf het goede voorbeeld geven (zo ook in de media! Daar komen nog veel inconsistenties in voor, zoals bv. informatieprogramma s over de gevolgen van vleesconsumptie, met nadien een gesubsidieerde reclame voor biefstuk). Engagement: gedragsverandering gebeurt veel sterker in groep, in gemeenschappen dan op individueel niveau. Mensen vergelijken zichzelf nu eenmaal graag met hun buren. Een goed voorbeeld van zo n aanpak (exemplify & engagement) is de Donderdag Veggiedag campagne van EVA, die nu mondiaal geëxporteerd wordt. Hoewel Tobias Leenaert een verstokte veganist is, heeft hij voor de campagne toch voor een zachte, geleidelijke, vriendelijke en vooral positieve/verleidelijke aanpak gekozen (niet zoals in Engeland waar men het probeerde met Monday no meat day want dat is een negatieve benadering, Donderdag veggiedag legt de nadruk op het lekkere of leuke dat Veggie kan zijn, dat slaat beter aan). Waar staan we NU in de transitie? Wat betreft toerisme, staan we nog quasi nergens. Voeding scoort iets beter, duurzaam wonen en bouwen staat momenteel het verste (in België). www.ahaproject.be voordracht Peter Tom Jones 11/14

Voordelen van transitiebeleid: Het voordeel van de cleantech is de belangrijke voortrekkersrol die we daarin kunnen spelen. Die veranderingen kunnen hier en nu reeds gerealiseerd worden. Denk aan de vlinder van Lorenz: een vlinder die met zijn vleugels flappert in China, kan een storm veroorzaken aan de andere kant van de wereld, door een cascade effect, omdat alles met elkaar verbonden is. Discussie: Vragen en Antwoorden www.ahaproject.be voordracht Peter Tom Jones 12/14

Vraag 1: Bedrijven zijn geïnteresseerd om in nieuwe technologieën te investeren (cfr. Shell), maar enkel als ze zeker zijn dat ze er hun marktpositie mee zullen versterken. Ze wachten dus op het juiste moment om in te springen: doen ze dat te vroeg, dan verbranden ze hun vingers, doen ze dat te laat dan missen ze de boot. Hoe staat het met die nieuwe technologieën, hoe ver staan we in België, en dan zeker in relatie tot de wereld, u zei dat we pioniers waren op bepaalde gebieden, maar zijn wij te vroeg of net op tijd of eigenlijk al te laat met onze transitie en onze Research & Development? Antwoord: In Europa zijn wij zéér sterk voor in de technologie rond Urban mining (en cleantech in het algemeen). Daar is Vlaanderen koploper in. Maar: in China is men momenteel sterk aan het investeren in cleantech, zij gaan ons zeker voorbij steken. Vraag 2: peak-oil, hoe zit het daarmee? Antwoord: oorspronkelijk had met een piek voorspeld, maar in de grafieken lijkt die minder op te vallen dan voorheen gedacht. Dat komt omdat de piek wellicht aan het afplatten/uitrekken is, omdat er steeds meer niet-conventionele olie-ontginningen opgestart worden (denk maar aan het Arctisch gebied, waar men klaar staat om te beginnen drillen, en Canada waar enorm op teerzanden wordt ontgonnen, men houdt steeds maar opties open). Dit is een gevaarlijke evolutie, want het lijkt alsof die voorspelde oliepiek er niet komt, terwijl de conventionele bronnen tóch aan het uitputten zijn, en de mensen maar blijven doorgaan met consumptie. Vraag 3: engageren van mensen versus de rol van de overheid: waar ligt de balans? U zegt dat de bottom-up beweging zeer actief is, maar is die impact op wereldvlak niet mager? Antwoord: Beide zijn nodig, bottom-up én top-down. Wat essentieel is is het zoeken en vinden van mensen die hun kop durven uitsteken, pioniers. Leuven klimaatneutraal is zo n voorbeeld van top-down en bottom-up samenwerking. (bv. er worden een soort discussie-avonden (zoals tupperware avonden) bij mensen thuis gehouden, in honderden/duizenden huizen, waarna de resultaten daarvan neergeschreven en met elkaar gekoppeld worden (ook met het overheidsniveau). Vraag 4: (persoon die met transitie in Gent bezig is): Hoe krijg je die 100% van de mensen mee, terwijl er nu (en sinds lang) slechts 10% van de mensen wil meedoen met de beweging die bezig is? Antwoord: 10% is een goed startpunt! In een electorale logica telt elke stem voor even veel mee, maar in een transitielogica zijn het vooral de koplopers die tellen, zij katalyseren de transitie. De rest volgt wel automatisch. Vraag 5: wat denkt u van het gebruik van olie als brandstof voor wagens? Zouden we niet beter wat spaarzamer zijn zodat we het kunnen houden voor producten (plastics, medische zaken etc.). Antwoord: om het kort te omschrijven: het verbranden van olie is een misdaad tegen de menselijkheid. www.ahaproject.be voordracht Peter Tom Jones 13/14

Vraag 6: Ik mis een stukje of een uitbreiding over de verschuiving van waarden en normen, hoe komt het dat dit minder is uitgewerkt in uw uiteenzetting, wordt daar minder rond gewerkt, en zo ja, waarom? Antwoord: Er wordt inderdaad minder onderzoek naar gedaan. Uit ervaring weet ik dat dit niet de manier is om tot een echte verandering te komen, het slaat gewoon niet aan. Het plakt niet bij mensen. Misschien wel bij een klein percentage van de bevolking, maar niet bij de overgrote meerderheid. (kijk naar het voorbeeld van EVA, waar men het allemaal geleidelijk aan doet, en via omwegen van de verleiding en het positieve beeld). Vraag 7: Hoe sterk volgt de Europese Commissie deze filosofie? Antwoord: wat onderzoek betreft, zijn er veel middelen voor het gebied van de Urban Mining (cfr. wat Umicore nu doet, die zijn volledig omgeschakeld naar dat onderzoeks- en toepassingsgebied). Maar: er is ook een grote lobby van de mijnindustrie, die even veel of meer subsidies krijgen voor het exploreren van diepzee mining! Europa geeft hierin dus een tegenstrijdig signaal. Ook liggen niet alle landen op eenzelfde lijn: Polen bijvoorbeeld, dat sterk afhankelijk is van zijn mijnindustrie, gaat dergelijke groene evoluties tegenwerken. (opmerking: Tessenderlo Chemie heeft nu ook een heel nieuw business model voorop geplaatst). Vraag 8: Wat is uw mening over het boek the blue economy? Antwoord: geen mening (boek nog niet gelezen, auteur onbekend). Vraag 9: Wat mogen we verwachten van Rio+20? Antwoord: daar ben ik vrij pessimistisch over. Vraag 10: hoe zit het met de overbevolking? Dat kwam weinig/niet aan bod. Antwoord: vooreerst toch een vreemde vaststelling dat het telkens een man is die me die vraag stelt Je moet hierbij wel de formule van Hermich (?) in het achterhoofd houden: namelijk: de ecologische impact van een land hangt af van 3 factoren: de populatie x technologie x welvaart (verspilling/verbruik). Elk land moet inzetten via die drie factoren. Een land met een hoge bevolking die extreem arm is en dus een zeer lage verspilling heeft, kan nog steeds een lagere voetafdruk hebben dan een land waar minder mensen wonen die allemaal veel verbruiken (en waar de technologie nog niet helemaal op punt staat of gebruikt wordt voor een energiezuiverder leven). Een boek dat ik u hierover kan aanraden is van bevolkingsboom tot crash (Fred Pierce). www.ahaproject.be voordracht Peter Tom Jones 14/14