TUSSEN de EGELS literatuurproject voor groep 5 en 6 van het primair onderwijs handleiding 1
KunstSelect werken aan competenties cultuureducatie Kunstbalie ontwikkelde met De ultuur Loper handvatten ter ondersteuning van het cultuureducatieve programma op school. Een van deze handvatten wordt gevormd door de competenties voor cultuureducatie: reflecterend, onderzoekend en creërend vermogen. TUSSEN de EGELS literatuurproject voor groep 5 en 6 van het primair onderwijs In de handleiding ziet u bij de opdrachten met een icoontje aangegeven aan welke competentie de leerlingen hier vooral werken. Deze competentie staat bovenaan de driehoek. Meer informatie hierover vindt u achterin de handleiding en op de website van De ultuur Loper: www.decultuurloper.nl en www.culturelecompetenties.nl/kunstbalie het boek en de schrijver Legenda : reflecterend vermogen : creërend vermogen : onderzoekend vermogen Het boek egels van de zomer lijkt op het eerste gezicht een prentenboek zoals er wel meer zijn. Pas als je de tekst aandachtig leest, weet je dat je van doen hebt met een verhalenmaker die de volle aandacht van zijn lezers vraagt. Tussen de regels valt van alles te ontdekken: verhaallijnen die niet zijn uitgewerkt, aanwijzingen in de prenten die raadselachtig schijnen maar nooit zonder reden zijn. Juist deze kwaliteiten maken dit prentenboek zeer geschikt voor leerlingen in de middenbouw van het primair onderwijs. inhoudsopgave 3 Het boek en de schrijver Shaun Tan is illustrator, schrijver en filmmaker. Hij woont in Australië. Tan is een voorbeeld van iemand die al jong zijn passie volgde. Als kind illustreerde hij gedichten en sciencefiction-verhalen. Als scholier publiceerde hij tekeningen in tijdschriften en sinds zijn studie schrijft hij teksten bij zijn illustraties. Zijn boeken worden over de hele wereld door klein en groot gelezen en bekeken. In 2011 ontving Tan de belangrijkste prijs voor kinderliteratuur, de Astrid Lindgren Memorial Award. Zijn animatiefilm The Lost Thing won een scar. De film The Lost Thing is te zien op YouTube: https://www.youtube.com/watch?v=t1yg7zxf6g 4 5 8 11 13 Intro: Koffer Les 1: Boek Les 2: Bewegen en gesprek Les 3: Mijn verhaal Les 4: Mijn enge verhaal 15 min. 30 min. tijd individueel klassikaal Inloggen op Klunky Deze handleiding staat ook online. Log in met de button voor leraren rechtsboven op de Klunkypagina. nder het leerlingendeel vindt u de verdere informatie voor de leerkracht. www.klunky.nl > Tussen de regels login: leerkracht, wachtwoord: kunstbalie 2 3
Intro Koffer De leerlingen onderzoeken de koffer. - Bestudeer de handleiding, het werkschrift en de inhoud van de koffer. - Lees en bekijk het boek. - Zet de koffer aan het begin van de dag op een zichtbare plaats in de klas. - koffer - boek - standaard 15 min. les 1 Boek U leest het boek voor. De leerlingen bespreken de prenten, analyseren de tekst en schrijven verder waar het verhaal ophoudt. - Lees de tekst van het boek aandachtig door. - boeken - werkschrift Tussen de regels, per leerling 30 min. De koffer staat klaar op een zichtbare plaats in de klas. Als u later op de dag met het project start, geeft u nog geen verdere uitleg. De koffer Ga met de leerlingen in een kring zitten. Zet de koffer in het midden. De leerlingen bestuderen eerst de buitenkant van de koffer. Ze kijken naar de stickers en proberen de reis te reconstrueren. U voert de spanning op. Laat de fantasie de vrije loop. U laat merken dat u nieuwsgierig bent en het spannend vindt om een koffer van iemand anders te openen. j Waarom is het spannend om een gevonden koffer te openen? pen de koffer en neem de inhoud door. j Van wie kan deze koffer zijn? De leerlingen gaan aan tafel zitten. Elk tafelgroepje krijgt een boek. Ze bladeren door het boek en bekijken de tekening van het rode vliegtuig op het schutblad. j Wie kan vertellen wat er op deze tekening te zien is? j Hoeveel koffers zie je? (Eén op de staart van het vliegtuig en één in de hand van de hollende jongen.) Laat de leerlingen de verbinding leggen tussen de koffers op de tekening en de koffer in de klas. Afronding Er zullen vragen komen. Deze hoeven nog niet allemaal beantwoord te worden. Zet het boek op de standaard in de klas. U komt terug op het vorige gesprek. - Wie heeft er nog verder nagedacht over de koffer die we gisteren geopend hebben? Het boek 1 Elk tafelgroepje krijgt een boek. U leest de tekst voor. Het is van belang dat de leerlingen voldoende tijd krijgen om alles goed in zich op te nemen. 2 m het verhaal te doorgronden kunt u de volgende vragen stellen: j Wie zijn de hoofdpersonen in het verhaal? j Welke relatie hebben ze? Zijn het broers, neven, buurjongens of vrienden? j Waarom denk je dat? j Waar gaat het verhaal over? Kan de titel van het boek ons helpen? j Wordt er in dit boek één lang verhaal verteld? f zijn er meerdere korte verhalen? f maken alle kleine verhalen samen één groot verhaal? Het zijn meerdere gebeurtenissen die samen één verhaal vertellen. De titel geeft aan dat het zomer is. De jongens doen dingen die bij een vakantie horen. 3 Laat de leerlingen terugbladeren naar de pagina met het grote konijn en de rode sok aan de waslijn. j Wie kan beschrijven wat hij ziet? Laat ze de tekening beschrijven zonder dat er al een verhaal bij wordt bedacht: beschouwen zonder te interpreteren. Er is een heel groot rood konijn. Hij zit tussen twee muren. p de achtergrond staan gebouwen. p de voorgrond zitten twee jongens. Er is een waslijn waar een rode sok aan hangt. Er staat een regenton en een kraai zit op de grond. De jongens zitten dicht tegen elkaar aan, met hun rug tegen de muur. De grote jongen houdt zijn hand voor de mond van de kleine jongen. j Wat is belangrijker in dit boek: de tekst of de tekeningen? f zijn ze alle twee even belangrijk? 4 5
les 1 les 1 De tekst Deel de werkschriften uit. p pagina 3 staan alle zinnen uit het boek onder elkaar afgedrukt. De leerlingen lezen de zinnen voor. Dit heb ik de afgelopen zomer geleerd: Je mag nooit een rode sok aan de waslijn laten hangen. Je mag nooit de laatste olijf opeten. Je mag nooit je jampot laten vallen. Je mag s nachts nooit de achterdeur open laten staan. Je mag nooit op een slak trappen. Je mag nooit te laat komen voor een optocht. Je mag een goed plan nooit verknallen. Je mag nooit tegen de scheidsrechter ingaan. Je mag nooit je sleutel aan een onbekende geven. Je mag nooit het wachtwoord vergeten. Je mag nooit vragen waarom. Je mag nooit een gevecht verliezen. Je mag nooit wachten op het spijt me. Je moet altijd een betonschaar bij je hebben. Je moet altijd de weg naar huis weten. Je mag de laatste dag van de zomer nooit missen. Dat is het zo n beetje. j Wat valt je op aan de tekst? Schrijf de antwoorden op het bord. Je mag nooit en Je moet komen vaak voor. Dit zijn geboden. Jullie kennen ze wel. uders zeggen vaak: Je moet voor het donker thuis zijn. Je mag nooit in ondiep water duiken. Je mag nooit brutaal zijn tegen de juf of meester. Wat er anders zal gebeuren, zeggen ze er niet altijd bij. Dat is in dit boek net zo. De schrijver vertelt niet hoe de gebeurtenis afloopt. Dat moet de lezer zelf bedenken. pdacht A De leerlingen maken klassikaal een aantal zinnen van het verhaal af. Schrijf de volgende zin op het bord: Je mag nooit een rode sok aan de waslijn laten hangen, want anders j Wie kan deze zin afmaken? Schrijf de antwoorden op het bord. Herhaal deze werkwijze met de volgende zinnen: Je mag nooit je jampot laten vallen, want anders Je mag s nachts nooit de achterdeur open laten staan, want anders Pak het boek erbij en bekijk opnieuw de tekening met het rode vliegtuig. j Wie kan heel gedetailleerd vertellen wat hij ziet? Laat de leerlingen bespreken wat ze zien. Laat ze de prent beschouwen zonder te interpreteren. Een jongen zit in een rood vliegtuig. Er komt rook uit de pijp bij de motor. Er staat een koffer naast. Een andere jongen rent achter het vliegtuig aan. Hij heeft een koffer in zijn hand en zwaait. In het hoge gras bloeien rode bloemen. p de achtergrond ligt een weiland met geel koren en een stad met fabrieken. Een kraai zit op een paal op het dak van een wit huis. Herhaal de vraag: j Wat is belangrijker in dit boek: de tekst of de tekeningen? f zijn ze alle twee even belangrijk? De tekst en de tekeningen vertellen samen het verhaal. Ze zijn even belangrijk. Het begin van de gebeurtenis wordt met woorden beschreven. Het vervolg is te zien op de tekening. pdracht B De leerlingen schrijven op pagina 4 van hun werkschrift een kort verhaal bij de schutbladen. De titel is: Je mag nooit te laat komen als je op reis gaat. p pagina 5 is ruimte voor een illustratie bij het verhaal. Laat meerdere leerlingen hun tekst voorlezen. j Welk verhaal vind je het spannendst? j Kun je uitleggen waarom je dat vindt? 6 7
Les 2 Bewegen en gesprek De leerlingen onderzoeken de begrippen bang zijn en angst hebben. Via bewegingsoefeningen ervaren ze de kenmerken van verschillende soorten dromen en de gevoelens die daarbij horen. In het kringgesprek delen ze hun eigen gedachten en ervaringen. Ze verzamelen woorden die later tijdens het schrijven kunnen worden gebruikt. Laat de leerlingen een plaats in de zaal kiezen. - Bestudeer de tekst ol van de leerkracht tijdens het kringgesprek (p.9) - Beluister de muziek op cd-rom. - eserveer gym- of speelzaal. - cd-speler en cd-rom - groot vel papier en stift Stopdans 1 Zet track 1. van de cd-rom op. De leerlingen bewegen totdat u de muziek stopzet. Tijdens de stop staan de leerlingen doodstil en geeft u de volgende opdracht: -rondlopen; -armen zwaaien; -benen uitschudden; -springen; -rennen; -sprinten; -op tenen lopen; -sluipen; -stilstaan. 2 De leerlingen nemen bij elke stop een bevroren houding aan die past bij de volgende gemoedstoestand: -blij; -verdrietig; -heel erg blij; -boos; -verlegen; -geschrokken; -bang; -angstig. Les 2 ol van de leerkracht tijdens het kringgesprek. Tijdens dit kringgesprek heeft u de rol van gespreksleider. U stelt vragen, heeft de regie maar neemt geen deel aan het gesprek. Als een leerling u een vraag stelt geeft u deze direct terug aan de groep. p deze manier krijgen de leerlingen de kans zonder tussenkomst van een volwassene hun gedachten te verwoorden en met elkaar te delen. Het is hun gesprek. Geef na elke vraag genoeg tijd om na te denken. Er is geen haast. Geef meerdere leerlingen de kans te antwoorden op dezelfde vraag. U bent nieuwsgierig en anticipeert op wat er wordt gezegd. Laat de kinderen ook elkaar vragen stellen. Ieders inbreng is even waardevol. Geef alleen de leerlingen die hun vinger opsteken spreektijd. Zwijgen is toegestaan. Wel kunt u deze kinderen met uw mimiek uitnodigen te reageren. Dit soort kringgesprek heeft een sterke verwantschap met een filosofisch gesprek. Het gaat niet om het geven van het juiste antwoord. Het is een gezamenlijke zoektocht naar een eigen antwoord. Gesprek Stel je voor: de drie muziekfragmenten horen bij drie verschillende dromen: een fijne droom, een spannende droom en een nachtmerrie. j Welk fragment hoort er dan bij een fijne droom? j Welk fragment hoort bij een spannende droom? j Kun je uitleggen waarom je dat vindt? j Welk fragment hoort bij een nachtmerrie? Deel het vel papier op in drie vakken: - fijne droom; - spannende droom; - nachtmerrie. U schrijft zoveel mogelijk reacties in steekwoorden op in het juiste vak. j Welke woorden horen bij welke droom: vluchten; zweten; kriebels. j Wie kan er nog meer woorden verzinnen bij de verschillende dromen? Het is belangrijk dat de leerlingen zo veel mogelijk woorden verzamelen. 3 Ga in een kring zitten. Laat track 2. horen: j Welke emotie past bij deze muziek? Laat ze kiezen uit: blij zijn (2), bang zijn (3) of angst hebben (4). Herhaal dit bij track 3. en 4. j Kun jij je s morgens altijd je droom herinneren? j Welke soort droom kun jij je het beste herinneren als je wakker wordt? j Wie kan uitleggen wanneer je een droom een nachtmerrie noemt? 4 De leerlingen gaan weer in de zaal staan. Laat opnieuw track 2. horen. De leerlingen bewegen op de emotie: blij zijn. Zorg dat na afloop niet gesproken wordt, houd de concentratie vast. Herhaal dit met track 3: bang zijn en 4: angst hebben. Zorg dat na afloop niet gesproken wordt. Houd de concentratie vast. Ga in een kring zitten. U hebt het vel papier en de stift bij de hand. 8 9
Les 2 Dromen zijn net als de meeste verhalen in boeken niet werkelijk gebeurd. Toch kunnen zowel dromen als verhalen heel erg echt lijken. j Wie heeft wel eens een boek gelezen (of voorgelezen gekregen) dat erg spannend was? j Wat was er precies spannend? j Wie heeft er wel eens een boek gelezen dat zo eng was dat je niet meer verder wilde lezen? Kun jij je antwoord uitleggen? Stel nu de laatste en belangrijkste vraag. Geef denktijd en schrijf de reacties in steekwoorden op het vel papier. Probeer gezamenlijk tot een definitie te komen. - Wat is het verschil tussen bang zijn en angst hebben? We hebben veel woorden verzameld. m te kijken of we niets vergeten zijn luisteren we nogmaals naar de drie fragmenten. Laat track 2,3 en 4 nogmaals horen. j Horen jullie nu dingen die je eerder niet hebt gehoord? j Zijn er nog woorden die je aan de lijst wilt toevoegen? Hang het vel papier op in de klas. Les 3 Mijn verhaal De leerlingen kijken naar een animatiefilm met schrijftips. Daarna schrijven ze een verhaal naar aanleiding van een voorwerp uit de koffer. - Hang het vel papier uit les 2 op. - Bekijk de animatiefilm. - Zet de film stand-by bij aanvang van de les. - vel papier les 2 - werkschrift Tussen de regels, per leerling - Klunky-document: animatiefilm Het huis met de vijf ramen (deel 1) - koffer Vertel de leerlingen dat ze zelf een verhaal gaan schrijven. j Wie schrijft er wel eens een verhaal voor zijn plezier? j Waarom doe je dit? j Wie vindt het moeilijk om een verhaal te schrijven? j Kun je uitleggen wat je moeilijk vindt? Bijna alle schrijvers denken goed na voordat ze aan een verhaal beginnen. Ze kiezen een onderwerp waar ze graag over willen schrijven. Ze bedenken een hoofdpersoon, geven deze een naam, verzinnen hoe hij eruitziet, waar hij woont en met wie, waar hij van houdt en waar hij een hekel aan heeft. Pas daarna begint de schrijver aan zijn verhaal. De meeste auteurs schrijven hun verhaal niet in één keer op. Steeds weer denken ze intussen na over van alles en nog wat. Kijk maar Film Bekijk de animatiefilm Het huis met de vijf ramen (deel 1). m te zien in hoeverre de leerlingen de inhoud van de film hebben begrepen, kunt u vragen: j Wie kan de informatie uit de film samenvatten? 10 11
Les 3 Een verhaal schrijven De leerlingen gaan een verhaal schrijven. Niet zomaar een verhaal. Nee, een spannend verhaal. Ze kiezen één voorwerp uit de koffer. Dit voorwerp kan hen helpen een onderwerp te verzinnen. Dit is echter geen verplichting. Les 4 Mijn enge verhaal De leerlingen kijken naar het tweede deel van de animatiefilm. Daarna herschrijven ze hun spannende verhaal tot een echt eng verhaal. - Hang het vel papier uit les 2 op. - Bekijk de animatiefilm. - Zet de film stand-by bij aanvang van de les. - Kijk of u het verhaal van De kraai en het kroontje kunt ontdekken. pdracht A De leerlingen nemen het werkschrift en vullen de kaders in op pagina 6. pdracht B p pagina 7 schrijven ze het begin van hun verhaal. Wijs ze op het vel papier met de steekwoorden. De titel slaan ze over. Deze verzinnen ze pas als het verhaal af is. Sommige leerlingen zullen graag in één keer door schrijven. Ze hebben inspiratie en willen verder. Dat is geen probleem. Toch kan het geen kwaad om ze tussendoor het schema op pagina 8 te laten invullen. Het zal ze bewust maken van de verschillende fases van een verhaal. Andere leerlingen zullen juist houvast hebben aan het schema en daardoor makkelijker verder schrijven. pdracht De leerlingen lezen hun verhaal zachtjes aan zichzelf voor. Als ze tijdens het lezen, blijven steken in een zin, kunnen ze de zin beter veranderen of in tweeën splitsen. Moeilijke woorden zoeken ze op, zodat ze schrijffouten kunnen verbeteren. Als er nog geen titel is, kan die hierna worden toegevoegd. Voorlezen Een paar leerlingen lezen hun verhaal voor. Vraag de groep opbouwende reacties te geven: j Wat vonden jullie het opvallendst aan dit verhaal? j Waar wordt het verhaal spannend? Vraag aan de schrijver: j Vind jij je verhaal spannend? j Denk je dat het nog spannender kan? Waarom? j Wat vond je ervan om dit verhaal te schrijven? j Wat heb je geleerd? - vel papier les 2 - werkschrift Tussen de regels, per leerling Klunky-document: animatiefilm Het huis met de vijf ramen (deel 2) j Wie denkt dat hij zijn verhaal nog enger kan maken? Bijna alle schrijvers herschrijven hun verhaal een paar keer voordat ze tevreden zijn. ok jullie gaan nog een keer goed naar je eigen tekst kijken. Je gaat proberen je verhaal nog enger te maken. Hoe dat kan, zie je in de film. Film Bekijk de animatiefilm Het huis met de vijf ramen (deel 2). m te zien in hoeverre de leerlingen de inhoud van de film hebben begrepen, kunt u vragen: j Wie kan de informatie uit de film samenvatten? pdracht A De leerlingen bladeren naar pagina 10 van hun werkschrift. Ze schrijven zo veel mogelijk woorden op die bij een eng verhaal horen. Bespreek deze woorden klassikaal en schrijf ze op het bord. pdracht B De leerlingen lezen hun tekst nogmaals door. Ze markeren de plek waar het probleem in hun verhaal begint. Vanaf dit punt herschrijven ze op pagina 11 het verhaal. Ze maken het langer, en nog veel enger. Voorlezen Een paar leerlingen lezen hun verhaal voor. Vraag de groep opbouwende reacties te geven. j Was dit een spannend of een eng verhaal? Betrek de lijst met woorden erbij. j Kun je uitleggen waarom je dit vindt? Vraag de schrijver: j Wil je hierop reageren? 12 13
Les 4 Het project afronden Neem de koffer en geef elk tafelgroepje een boek. Kom in het kort terug op de lessen van het project. Bespreek het verhaal uit het boek. - Wat heeft de schrijver ons met dit verhaal willen vertellen? Extra 1 De leerlingen schrijven hun definitieve verhaal over op pagina 12 en 13 van het werkschrift. U kunt de verhalen kopiëren en bundelen tot een boek met de titel: Wij weten wat eng is. Extra 2 De koffer gaat binnenkort op reis naar een andere school. m de nieuwe leerlingen te laten weten waar de koffer is geweest, kan de groep een sticker met afzender maken en op de koffer plakken. Extra 3 U vertelt de leerlingen: We hebben veel tijd besteed aan de tekst en de prenten. We hebben goed gelezen en gekeken. Toch kan het zijn dat er iets is wat jullie niet is opgevallen. In dit boek zit namelijk een verborgen verhaal: Het verhaal van De kraai en het kroontje. j Kun je dit verhaal ontdekken? j Wie kan het verhaal in het kort vertellen? ompetenties cultuureducatie Kunstbalie gaat uit van drie competenties voor cultuureducatie: reflecterend, onderzoekend en creërend vermogen. Deze drie competenties zijn in de praktijk altijd met elkaar verbonden: wie bijvoorbeeld werkt aan onderzoekend vermogen, zet daarbij ook zijn reflectieve vaardigheden in. m deze samenhang zichtbaar te maken, geven wij ze vorm als een driehoek. De competentie waarop bij een bepaalde activiteit de nadruk ligt, staat dan bovenaan in de driehoek. Drie domeinen Een breed en evenwichtig cultuureducatief programma over acht schooljaren bestaat uit een grote verscheidenheid aan activiteiten op het gebied van erfgoed en de verschillende kunstdisciplines. m lijn aan te brengen in het cultuuraanbod onderscheiden we drie domeinen van cultuureducatie. Elk domein levert een specifieke, belangrijke bijdrage aan de culturele ontwikkeling van de leerling. Een volwaardig programma omvat daarom activiteiten uit alle drie de domeinen die afwisselend en waar mogelijk in samenhang worden aangeboden. In huis Wat de school zelf in huis heeft op het gebied van cultuureducatie, zoals een dramales uit de methode of een presentatie bij de weekafsluiting. Met de culturele omgeving Wat de culturele omgeving van de school de leerlingen te bieden heeft, zoals een muurschildering maken samen met een kunstenaar of een kunstvakdocent in de klas. Uit de grote wereld Wat de grote wereld van kunst en cultuur de leerlingen te bieden heeft, zoals een concert met een workshop door musici of een tentoonstelling in de school met werk van een bekende kunstenaar. De projecten van KunstSelect concentreren zich met name op dit domein. KunstSelect is door Kunstbalie geselecteerd landelijk kunstaanbod voor scholen in het primair onderwijs. Hiermee brengen scholen hun leerlingen in contact met kunst uit de grote wereld. 14 15
olofon Een uitgave van Kunstbalie 2015 Tekst: Hanna Linssen Tekstredactie: Yvette ordfunke Grafische vormgeving: Hanna Linssen Animatie en illustraties: obin van den Bemt Shaun Tan, egels van de zomer, Em. Querido s Kinderboeken Uitgeverij 2015 Met dank aan Maria Speth, auteur Dansspetters www.kunstbalie.nl info@kunstbalie.nl www.klunky.nl 16