rivieren26 magazine winter 2011/2012

Natuur, veiligheid en scheepvaart in balans Einde Rivierenmagazine Spelenderwijs leren over rivierverruiming rivieren26 magazine winter 2011/2012 Warm onthaal in Infocentrum IJssel

Rivierenmagazine is een gezamenlijke uitgave van Provincie Gelderland, Dienst Landelijk Gebied en Rijkswaterstaat Directie Oost- Nederland. inhoud teksten Ria Dubbeldam (ria@gaw.nl) redactie Ria Dubbeldam (GAW), Wilma de Goede (DLG), Niek Hermsen (Rijkswaterstaat), Kees Pieters en Margot Elbertsen (Provincie Gelderland) redactieadres Provincie Gelderland Ine Koenen-Wijers Postbus 9090, 6800 GX Arnhem t 026 3598028 e rivierenmagazine@prv.gelderland.nl 6 Zandwinner is ook natuurbouwer Wezendonk zand en grind BV: de naam zegt het al een beetje. Het bedrijf wint zand en grind. En wel rondom Lobith. Tegenwoordig gaat het er ook om wingebieden netjes ingericht achter te laten, zodat de natuur er zich kan ontwikkelen. 24 Rust in Rosandepolder is terug Om de Rosandepolder is veel te doen geweest. Het plan om een meestromende geul te graven stuitte op weerstand. Nu komen er knotbomen, hagen en bloemrijk grasland. 2 vormgeving Hans Dijkstra, Jelle de Gruyter (GAW ontwerp en communicatie, Wageningen) druk Moderndruk b.v., Bennekom oplage 8500 ISSN 1388-1418 Dit is het laatste nummer van Rivierenmagazine. De uitgave is voor mensen die in het Gelderse Rivierengebied wonen en/of werken. 11 Rivierbeleid door de jaren heen Joost de Ruig (Rijkswaterstaat Oost- Nederland), gedeputeerde Co Verdaas en Rolf Müller (Dienst Landelijk Gebied Oost) geven hun visie op ontwikkelingen rondom de rivieren. 18 Vispassage bij Maurik is fascinerend Hoogleraar Pier Vellinga en wetenschappelijk directeur van Kennis voor Klimaat over zijn mooiste plek: Jaarlijks zwemmen duizenden vissen omhoog. Heel af en toe een zalm. 30 Nieuw: informatiecentrum Den Nul Door gezamenlijke inzet is er een prachtig informatiecentrum over de IJssel gekomen. Een mooi startpunt voor wandel- of fietstochten. En verder 3 Van de redactie 4 Natuur, veiligheid en scheepvaart in balans 8 Rondom Maas en Waal 14 Vegetatie in uiterwaarden straks op orde 16 Rondom Maas en Waal 20 Ruimte voor de Rivier in de regio 26 Rivierennieuws 29 Column 32 Werk in uitvoering 34 Rivierenboeken 35 Websites 36 Waargenomen

van de redactie foto Wim van Hof/gaw.nl Rivierenmagazine stopt 3 Voor u ligt het laatste Rivierenmagazine. Ruim dertien jaar hebben we u geïnformeerd over rivierbeheer, natuurontwikkeling in de uiterwaarden en allerhande andere actualiteiten in het Rivierengebied. De redactie heeft al die tijd met groot plezier aan het tijdschrift gewerkt. Uit reacties van lezers hebben we kunnen opmaken dat ook u het blad waardeerde. Het rivierenlandschap is van nature dynamisch. Het samenspel van rivier, uiterwaarden, dijken, oeverwallen en kommen is wereldwijd uniek en levert telkens nieuwe verhalen op. Verhalen over ruimte geven aan de rivier, natuurontwikkeling in uitwaarden en dijkverhoging als het niet anders kan. En verder over herindeling van gebieden, functieverandering van gebouwen en terreinen en natuurlijk over de mensen die in het Rivierengebied wonen en werken. Uitgeschreven zijn we niet. Toch vinden de organisaties achter Rivierenmagazine het tijd om over te stappen op andere communicatiemiddelen. Veel grote uiterwaardprojecten hebben tegenwoordig hun eigen digitale nieuwskanalen. Bewoners en belanghebbenden worden verder via de huis-aan-huisbladen goed geïnformeerd. Voor programma s als Ruimte voor de Rivier en WaalWeelde zijn aparte websites. Wij hebben de belangrijkste websites voor u op een rijtje gezet. U treft ze achterin het blad. In dit laatste nummer speciale aandacht voor dilemma s. Zo kunnen veiligheid, natuur en scheepvaart op gespannen voet met elkaar staan. Hoe breng je de soms botsende belangen in balans? Dilemma s kunnen ook ontstaan wanneer de overheid voor impopulaire maatregelen staat. Denk aan noodoverloopgebieden, waar de toenmalige staatssecretaris na een zorgvuldige afweging toch vanaf zag. Of denk aan het plan voor de Rosandepolder waar na voortschrijdend inzicht geen geul wordt gegraven maar het cultuurhistorisch waardevolle landschap wordt versterkt. Omdat dit het laatste nummer is ook een verre blik vooruit. Bijvoorbeeld op de projecten van Ruimte voor de Rivier die de komende tijd in uitvoering gaan. Intussen kijkt Nederland nóg verder. Via het nieuwe landelijke Deltaprogramma bereiden we ons voor op de wateropgaven voor 2100. De redactie bedankt iedereen die op zijn of haar wijze heeft bijgedragen aan Rivierenmagazine. In het bijzonder de journalisten die de afgelopen dertien jaar voor ons de artikelen schreven en de fotografen die het rivierengebied zo mooi in beeld brachten. De redactie, Kees Pieters, provincie Gelderland Wilma de Goede, Dienst Landelijk Gebied Margot Elbertsen, provincie Gelderland Niek Hermsen, Rijkswaterstaat0 Ria Dubbeldam, GAW ontwerp en communicatie

foto Bart Peters Brede ereprijs: in de jaren 80 bijna verdwenen langs de grote rivieren, nu weer helemaal terug. 4 Natuur, rivierveiligheid en scheepvaart in balans Wij eisen nogal wat van onze rivieren. Ze mogen onze veiligheid niet in gevaar brengen, moeten voldoende diepte hebben voor de scheepvaart en waardevolle natuur opleveren. Hoe breng je de soms botsende belangen in balans? Rijkswaterstaat legt het uit. Al eeuwen temmen wij Nederlanders onze rivieren. We bouwden dijken. We legden kribben in de rivier om het water sneller te laten stromen. Zo konden er s winters geen rivierbrede ijsschotsen ontstaan die dijken konden doorbreken. Een sneller stromende rivier is ook goed voor de scheepvaart. Het zand in het water krijgt weinig kans om te bezinken. De vaargeul blijft een langere periode diep. We temden de rivieren ook met dammen, stuwen en basaltblokken langs de oevers. De veiligheid is als nooit tevoren en de maatregelen hebben veel welvaart gebracht. Het traject Rotterdam-Roergebied groeide uit tot een belangrijke transportader met Rotterdam als wereldhaven. Natuur vergeten Er is één groot nadeel, zegt Hendrik Havinga, specialist Rivierkunde bij Rijkswaterstaat Oost-Nederland. We waren de natuur vergeten. Er kwam in de jaren negentig als reactie hierop een speciaal rivierprogramma Nadere Uitwerking Rivierengebied (NURG) om op landbouwgrond in uiterwaarden nieuwe natuur te ontwikkelen. Ander natuurbeleid en -programma s volgden, zoals de Ecologische Hoofdstructuur, Natura 2000, Habitat- en Vogelrichtlijn. Het waterveiligheidsprogramma Ruimte voor de Rivier zal ook nieuwe natuur opleveren. Net als de Europese Kaderrichtlijn Water, die landen verplicht de waterkwaliteit en het waterleven te verbeteren. Het beleid en de programma s zijn een groot succes. De biodiversiteit van het rivierengebied explodeert, concluderen rivierecologen Bart Peters en Gijs Kurstjens. Jarenlang hebben zij intensief de natuur langs de Waal, Rijn en IJssel geïnventariseerd. De soortenrijkdom van planten en dieren is de afgelopen twintig jaar enorm gestegen, melden de ecologen. Niet alleen aansprekende soorten als bever, lepelaar, zwarte wouw en otter doen het goed, ook honderden bedreigde stroomdalplanten als wilde marjolein, kleine ruit en cipreswolfsmelk. En ook veel kleine zangvogels als roodborsttapuit en sprinkhaanzanger, dagvlinders, libellen en vissoorten. Het Nederlandse rivierengebied kan weer tot de meest bijzondere Europese natuurgebieden worden gerekend, vinden beiden. Veel voorheen uitgestorven soorten zijn terug en de natuur heeft zich betrekkelijk spontaan kunnen herstellen. Wateropstuwing Eind goed al goed, zou je denken. Maar nee. Het punt is bereikt dat ruigtes en ooibossen de doorstroming van rivieren

belemmeren en dus voor opstuwing van het water zorgen bij hoogwater. Havinga: Op veel plekken zijn ruigtes en ooibossen geen probleem en bewust gepland, maar op andere plekken zijn ze te ver doorgeschoten. Er is extra onderhoud nodig. Om het goede voorbeeld te geven, gaat Rijkswaterstaat tot 2016 waar dat nodig is overheidsgronden aanpakken. Staatssecretaris Joop Atsma heeft onlangs 75 miljoen euro beschikbaar gesteld om de wildgroei aan te pakken. Als de overheid het beheer op orde heeft, kunnen andere eigenaren makkelijker verplicht worden ook het extra onderhoud te verrichten. (zie pagina 14). foto Rijkswaterstaat De natuurontwikkeling raakt ook de scheepvaart, net als de maatregelen voor rivierverruiming dat doen. Havinga: De overheid heeft met het programma Ruimte voor de Rivier ervoor gekozen om voor onze veiligheid de rivieren ruimte te geven in plaats van nog eens een keer de dijken te verhogen. We verlagen uiterwaarden en kribben, en graven nevengeulen om de waterstand bij hoogwater te verlagen. En om aan de Europese Kader Richtlijn Water te voldoen worden veel oevers natuurlijker ingericht door bijvoorbeeld (delen van) de oeververdediging te verwijderen of oevergeultjes te creëren. Rivieren gaan door dit soort maatregelen langzamer stromen en meer zand afzetten. De baggerinspanning zal hierdoor navenant toenemen. Baggeren Hoe meer of vaker er gebaggerd wordt, hoe meer of vaker baggerschepen op de rivier zijn. Dat geeft verkeershinder en er kunnen onveilige situaties ontstaan. De Voorbeeld van een langsdam (in de rivierbocht) in Duitsland. baggerschepen verbruiken bovendien diesel, wat voor de nodige CO 2 -uitstoot zorgt. En het opgebaggerde zand moet weer teruggebracht worden in de rivier omdat we anders de rivier omlaag baggeren. De minister heeft om de situatie goed te bekijken beroepsvereniging Schuttevaer toegezegd de gevolgen voor de scheepvaart nog eens goed op een rij te zetten. Daarna wordt afgewogen of de nadelen van baggeren opwegen tegen andere, maar duurdere maatregelen. Waar kun je dan aan denken? Havinga noemt een oplossing die veiligheid, scheepvaart en natuur verenigt. We kunnen langsdammen aanleggen. Dat zijn stenen dammen tussen het zomerbed van de rivier en de oever (zie foto boven). De stroomsnelheid in de vaargeul blijft gehandhaafd en achter de langsdam kan de langzamer stromende rivier zijn gang gaan: oevers afkalven, zandbankjes maken foto Rijkswaterstaat et cetera. Daar ontstaat een natuurlijke omgeving voor rivierplanten, vissen en vele andere waterdieren. Plannen voor zo n langsdam zijn er bij Tiel bij het Amsterdam-Rijnkanaal op een traject van 10 kilometer. De oevergeul tussen de langsdam en de natuurlijke oever helpt goed mee de waterstand van de Waal bij hoogwater te verlagen. De langsdam zorgt ervoor dat de scheepvaart er geen hinder van ondervindt en biedt zelfs voor een langere tijd voldoende vaardiepte (zie pagina 24). Vlechtschermen Het nadeel van overal langsdammen maken, is dat het een dure operatie is van zo n 200 tot 400 miljoen euro. Dat is tien tot twintig keer duurder dan baggeren, zegt Havinga, maar hij ziet een alternatief. De komende jaren komt veel snoeihout vrij bij de opschoonactie in de uiterwaarden om het onderhoud aan te pakken. Als we dat hout nou eens gebruiken om er grote vlechtschermen van te maken als basis voor de langsdammen en vervolgens de baggerspecie uit de rivier erin storten, dan hebben we een goedkope en landschappelijk fraaie oplossing. Hiermee kunnen we even vooruit tot de economie weer aantrekt. Deze tijdelijke maatregelen kunnen dan worden uitgebouwd tot echte langsdammen. 5 Voorbeeld van een vlechtscherm bij Everdingen (Neder-Rijn). Meer informatie: Hendrik Havinga, e hendrik.havinga@rws.nl, t 06 51110227; Bart Peters, e bartpeters@drift.nl, t 06 45018861 en Gijs Kurstjens, e g.kurstjens@planet.nl, t 06 38304148, i www.rijninbeeld.nl

wonen & werken foto s Hans Dijkstra/gaw.nl Wezendonk zand en grind BV: de naam zegt het al een beetje. Het bedrijf wint zand en grind. En wel rondom Lobith. Tegenwoordig gaat het er ook om wingebieden netjes ingericht achter te laten, zodat de natuur er zich kan ontwikkelen. Ik moet nodig mijn visi- tekaartje aanpassen, grapt algemeen-directeur Wiely Albers. Ik word natuurbouwer. Zandwinner is tegenwoordig ook natuurbouwer 6 Het lijkt alsof het zand vanaf een transportband zo de rivier in plonst. Op het uiterste randje van de loswal zie je pas vele meters lager toch een binnenvaartschip liggen. Het zand belandt netjes in de laadruimte. Albers maakt een praatje met de schipper. Ze roepen elkaar toe hoe laag de waterstand wel niet is. Albers is sinds 1990 algemeen directeur en aandeelhouder van Wezendonk. Hij begon er ooit op jonge leeftijd als kraanmachinist. Dat hij een mooie carrière heeft gemaakt, wuift hij weg. Ondertussen houdt hij wel een bedrijf draaiend met negen à tien man vast personeel en heel wat losse krachten. Hij verkoopt jaarlijks 500.000 tot 800.000 ton zand en grind en zet flinke projecten op. Zand veredelen Een imposante zandscheidingsinstallatie is aan het werk. Hier wordt het afgegraven zand en grind veredeld, ofwel gescheiden in elf zand- en diverse grindfracties. Van bijna nul tot 32 millimeter dikte. De lichtste fractie 0,0063 millimeter is bijna stof. Voor de betonindustrie voegen we de fracties computergestuurd samen, precies zoals ze het hebben willen. Er komt een vrachtwagen aangereden om grind te halen. Een gigantische shovel stort m in ruim drie keer vol. Deze lading gaat naar Barneveld. Het meeste gaat per schip hoor, zo n 80 à 85 procent. Het zand en grind in de scheidingsinstallatie wordt met een 400 meter lange transportband rechtstreeks vanuit de Tengnagelwaard aangevoerd. Daar wint Wezendonk al zo n tien jaar. Albers: We zijn daar bijna klaar. Het zand en grind dat je nu ziet, komt van een nieuwe winlocatie verderop, waar we in juli zijn begonnen. Met wagens brengen we dat zand en grind naar de Tengnagelwaard en vervolgens gaat het de transportband op. Dat gaan we straks anders doen. Er komt een 1,5 kilometer lange transportband vanaf de nieuwe winlocatie rechtstreeks naar de scheidingsinstallatie. Bevers Albers stapt in de auto om naar het nieuwe wingebied te rijden. Eerst rijdt hij door de Tengnagelwaard, waar al een flink stuk natuur ligt: beverland. Iedereen was blij, toen er tijdens de winning een bever kwam. Wij iets minder. We hadden de grond gekocht en een winvergunning, maar we mochten er niet meer ontzanden. In de daarachterliggende waard De Mars zitten ook bevers. We hadden voor de natuurlijke inrichting boompjes aangeplant. De bevers gingen er zo mee aan de slag, dat we opnieuw moesten inplanten. Natuurinrichting is standaard geworden. We hebben de vogeltjes al bijna uitgezocht die er moeten komen, lacht Albers. Carvium Novum Dan komt hij op het nieuwe winterrein. Albers rijdt een hoge bult zand op om het gebied te overzien. Dáár komen de waterpartijen met eilanden en recreatiewoningen en dáár bij de boerderij de natuurspeelplaats. De boerderij wordt een hotelrestaurant. We staan op de toekomstige toeristische attractie Carvium Novum, geïnspireerd op het gelijknamige Romeinse castellum dat ooit hier vlakbij in Herwen heeft gestaan. Kinderen en volwassenen kunnen over een paar jaar op Carvium Novum kennismaken met de Romeinse nederzettingsgeschiedenis. De huisjes en de speelplek laat hij straks over aan een recreatie-exploitant. Hoewel? Dorpsgenoten vragen me wel eens: moet je dat niet zelf doen? En ja, mijn handen jeuken inderdaad om de exploitatie zelf op te pakken. Achter de 7 hectare toerisme en de 26 hec-

7 tare plassen komt natuur, veel natuur: broekbos en vooral rietmoeras. De ecologische verbindingszone van het Rijnstrangengebied is hier op z n smalst. Die gaan we met 200 meter verbreden. De overheid juicht zo n particulier initiatief als dit toe, zeker nu ze zelf geen geld meer heeft. Langs en door de natuur komt een fietspad aansluitend op het fietspad door Rijnstrangen. Het is belangrijk dat mensen de natuur kunnen beleven. Volop werk Graafmachines, shovels, trekkers met kiepkarren en vrachtwagens. Er wordt volop gewerkt. Het materieel wordt allemaal extra ingehuurd. De bovenste laag cultuurgrond wordt bewaard om er de eilanden van te maken. De kleilaag daaronder is voor de baksteenindustrie. Dan volgen het zand en grind. In de al ontstane waterplas komt nog een zandzuiger. Die zijn we aan het bouwen. Een stille, elektrische. Want als Carvium Novum open is en er allemaal kleine Romeintjes rond hollen, moet er geen geluidshinder zijn van de ontzanding die nog jaren doorgaat. Het was een mooie samenloop van omstandigheden, hoe Albers aan de grond is gekomen. Een fruitteler had 30 hectare te koop, maar voor dit plan was dat te weinig. Ik ben toen naar de boer ernaast gestapt. Hij vroeg zich af wat ik kwam doen. We kennen elkaar, want ik ben iets verderop, daar in die witte boerderij, opgegroeid. Toen ik vroeg: wil je de boerderij aan mij verkopen, viel hij helemaal stil. Twee weken later zaten we toch aan tafel en besloot hij te verkopen. Ja-woord Dat was in 2001. Waarom duurde het nog tien jaar om te beginnen? Het plan is in 2002 in de gemeenteraad vastgesteld. Vervolgens legde Rijkswaterstaat een claim op dit gebied als mogelijke noodoverloop. We kregen maar geen duidelijkheid of we verder konden. In 2005 trok ik zelf de stekker eruit, maar ben er toch weer mee verder gegaan. Met wat aanpassingen zou het toch moeten lukken? In 2008 kreeg ik het ja-woord onder de voorwaarde dat er voldoende ruimte is om water te bergen bij hoogwater. In mei dit jaar was de kogel definitief door de kerk. Gedragen plannen Albers vindt het belangrijk dat de omgeving, waar hij woont en leeft, met de plannen instemt. We gaan een stichting oprichten met mensen uit de omgeving, het dorp, verenigingen, natuurclubs enzovoort voor het toekomstige beheer. Ze gaan meekijken of we nog verbeteringen kunnen aanbrengen. Het is mooi om gezamenlijk naar het plan te kijken. We kunnen als ondernemer wel wat willen, maar je wilt toch ook dat het plan gedragen en misschien nog verbeterd wordt.

rondom maas en waal foto Rijkswaterstaat 8 Aanpassing oude haven geeft vissen meer ruimte De bodem van het oude veerslop de voormalige haven in Gameren en ook van de plassen erachter zijn aangepast. Vissen kunnen hierdoor bij elke waterstand weer heen en weer zwemmen naar de Waal. Dat kon namelijk niet altijd, omdat het laagste punt van de plassen niet aan de kant van de Waal maar meer landinwaarts lag. Wanneer het water zakte, verdween de verbinding met de rivier. Hierdoor kwamen de vissen opgesloten te zitten in het veerslop. Wanneer het water nog verder zakte, nam ook het zuurstofgehalte in het water af en stierven er vissen. Het probleem was relatief eenvoudig te verhelpen, legt Arjan Thielking van Rijkswaterstaat uit. Tussen begin oktober en begin november heeft een aannemer de bodem bij de rivier uitgegraven en andere stukken juist verhoogd. In het vervolg stroomt het water bij laagwater vanzelf naar de rivier. Vissen gaan dan ook automatisch met het zakkende water mee naar de rivier. Niet al het afgegraven slib was schoon. Het vervuilde slib is afgevoerd en daarvoor in de plaats is grond van een betere kwaliteit gekomen. De klus was snel geklaard, vooral omdat er toch geen explosieven uit de Tweede Wereldoorlog in de bodem bleken te zitten. Vliegtuigbommen sloten we al vrij snel uit. Wel zouden er nog granaten kunnen zitten. De aannemer heeft daarom met aangepast materieel het werk uitgevoerd. Maar het enige wat hij heeft aangetroffen was een oude stofzuiger. Meer informatie: Arjan Thielking, Rijkswaterstaat, t 06 12796340, e arjan.thielking@rws.nl Extra brug over de Waal Rijkswaterstaat bouwt voor de A50, tussen de knooppunten Ewijk en Valburg, een extra brug naast de bijna veertig jaar oude Waalbrug. Met een lengte van 1050 meter is het een bijzonder en opvallend project. Het is veertien jaar geleden dat Rijkswaterstaat een brug van zo n grote omvang realiseerde. Medio 2013 is de extra Waalbrug gereed. Dan kan de bestaande Waalbrug worden gerenoveerd. In 2014 is alles klaar. De extra Waalbrug die ten westen van de bestaande Waalbrug wordt gebouwd, is een onderdeel van de wegverbreding op het 7 kilometer lange traject tussen de knooppunten Ewijk en Valburg. De verbreding is nodig om de verkeersdoorstroming te verbeteren. Er werken circa foto s Thea van den Heuvel/DAPh honderdvijftig mensen aan de brug. De nieuwe brug lijkt als twee druppels water op de oude, maar wie goed kijkt ziet ook verschillen. Toch vormen ze straks een eenheid die mooi in het open en weidse rivierlandschap past. Omdat al het werk hoog boven het water plaatsvindt, kunnen de schepen door blijven varen en ondervinden ze geen hinder. Dit is belangrijk want de Waal is een van de drukst bevaren rivieren in Nederland. Meer informatie: Floor Harmsen, Rijkswaterstaat, t 06 46326095, e floor.harmsen@rws.nl

foto DLG Het bijzondere natuurgebied de Kil in de Hurwenense uiterwaard. Plannen Hurwenense uiterwaard gaan vooruit In de Hurwenense uiterwaard lopen twee projecten. Er komt een meestromende nevengeul in het noordelijke deel en het is de bedoeling om de kwaliteit van de natuur van het bestaande natuurgebied de Kil in het westelijke deel te verbeteren. Afgelopen tijd zijn voor beide projecten diverse acties ondernomen. Voor de nevengeul in de Hurwenense uiterwaard (nabij de brug naar Zaltbommel) ligt al enige tijd een plan op hoofdlijnen. Dit oorspronkelijke plan uit 2008 heeft Dienst Landelijk Gebied (DLG) in 2011 meer in detail uitgewerkt. Ook toetste ze of het nieuwe uitgewerkte plan technisch maakbaar en vergunbaar is. Bewoners en belanghebbenden zijn geraadpleegd in een consultatiebijeenkomst en er is een algemene informatiebijeenkomst gehouden. Inbreng Aan de consultatiebijeenkomst namen elf vertegenwoordigers uit het gebied deel, variërend van particuliere bewoners tot vertegenwoordigers van een agrarische natuurvereniging, een bezoekerscentrum en de lokale hengelsportvereniging. Binnen de grenzen van het voorlopige ontwerp konden ze wensen en aandachtspunten inbrengen. Ze dachten mee over de thema's 'toegankelijkheid/ openstelling', 'toekomstig gebruik' en 'toekomstig beheer'. Een onderwerp dat de vertegenwoordigers inbrachten was de wens om lokale agrariërs te betrekken bij het toekomstig beheer. Dit en andere ingebrachte punten worden meegenomen in de verdere uitwerking. De nevengeul is een project in het kader van de Kaderrichtlijn Water, een Europees programma om de (ecologische) waterkwaliteit van binnenwateren te verbeteren. Rijkswaterstaat is opdrachtgever. De Kil Natuurgebied De Kil is een bijzonder natuurgebied, ten zuidwesten van het deel waar de nevengeul komt. DLG verkende voor de Kil de mogelijkheden voor kwaliteitsverbetering van de natuur. Dit bijzondere gebied dreigt namelijk te verdrogen en te verlanden. Tot nu toe was er geen geld beschikbaar om hier wat tegen te doen. Op initiatief van DLG en provincie Gelderland (programma WaalWeelde) zijn de bestuurders van gemeente Maasdriel, Waterschap Rivierenland, Rijkswaterstaat en Staatsbosbeheer in 2011 met elkaar om tafel gegaan. Dit leidde uiteindelijk tot een concreet voorstel, met een daaraan gekoppelde financieringsopzet. Het voorstel bevat bijvoorbeeld de aanleg van een nieuwe watergang en een gemaal. Daarmee kan de waterhuishouding in de Kil worden gescheiden van het naastgelegen landbouwgebied en wordt inspoeling van te voedselrijk water voorkomen. Financiële bijdragen Of het voorstel wordt aangenomen en het benodigde geld beschikbaar komt, is nog niet duidelijk. Het voorstel gaat ervan uit dat alle partijen financieel bijdragen. Vooralsnog ging een meerderheid van de gemeenteraad Maasdriel niet akkoord met de gevraagde verkoop van gemeentelijke gronden in de uiterwaard DLG en de provincie beraden zich op de consequenties van dit gemeentelijke besluit. Duidelijk is al wel dat als het voorstel voor de Kil wordt aangenomen, DLG een nieuwe consultatiebijeenkomst voor de Kil zal organiseren. Agrariërs en overige belanghebbenden kunnen dan eventuele aandachtspunten en wensen kenbaar maken. Meer informatie www.dienstlandelijkgebied.nl/hurwenen of Gytha van der Veer, DLG, e g.vdveer@minlnv.nl 9

10 foto Dienst Landelijk Gebied Hoogwatergeul Raaijweide bijna klaar De hoogwatergeul in de uiterwaard Raaijweide bij Venlo is in het voorjaar van 2012 helemaal klaar, zegt projectleider Hans Stevens van Dienst Landelijk Gebied. De komende tijd wordt de uiterwaard verder ingericht. Over een tijdje kan bij hoogwater het water door de geul stromen. Begin maart is de aannemer volop aan het werk gegaan om de geul te graven, die Venlo in het vervolg tegen hoogwater moet beschermen. Circa 360.000 kubieke meter grond is ontgraven en afgevoerd. De waterstand bij hoogwater wordt hierdoor in Venlo met circa 4 centimeter verlaagd en stroomopwaarts in Roermond met iets minder dan 1 centimeter. De hoogwatergeul is circa 800 meter lang geworden en circa 35 meter breed. Hij stroomt alleen bij hoogwater met de Maas mee en is dan circa 100 meter breed. Dat de geul niet constant meestroomt komt omdat hij bovenstrooms wordt afgesloten met een drempel. Wanneer het water voldoende stijgt, gaat het eroverheen. Naar schatting zal de geul honderd dagen per jaar met de Maas meestromen. Benedenstrooms staat hij in directe verbinding met de rivier, waardoor in een deel van de geul toch altijd water zal staan. Stevens: Afhankelijk van de waterstand kan in januari worden begonnen met de inrichting van het gebied. Er komen dan ook wandel- en struinpaden. Wanneer alle machines zijn vertrokken, zal er een natuurlijk landschap ontstaan met zandstrandjes langs de rivier en afwisselend natte en droge gebieden in de uiterwaard. Vanzelf zal er een natuurlijke vegetatie komen, zoals die van oorsprong voorkwam in het Maasdal. Voor het beheer zullen Galloway-koeien worden ingezet. Bij de inrichting wordt ook gedacht aan de archeologische vondsten die in het gebied zijn aangetroffen. Stevens: Het tracé van een gevonden Romeinse weg wordt in het veld herkenbaar gemaakt en restanten van het vroegere Veerhuis worden teruggeplaatst. Op informatieborden geven we aandacht aan de archeologie en cultuurhistorie. Meer plannen Hoogwatergeul Raaijweide is het eerste resultaat van het provinciale Meerjarenplan Zandmaas 2. Hierin staan vijf projecten drie nevengeulen en twee hoogwatergeulen waarvoor Dienst Landelijk Gebied de inrichtingsplannen heeft opgesteld. Naast Raaijweide zijn er plannen ontwikkeld voor nog een hoogwatergeul: Venlo-Velden. De grondverwerving en de financiering is erg moeilijk zodat op dit moment niet duidelijk is of deze geul zal worden gegraven. Van de drie nevengeulen staat Stadsweide Roermond als eerste op de planning. Het werk is inmiddels aanbesteed. Als de grondverwerving voorspoedig verloopt, kan er naar verwachting in 2013/2014 worden begonnen. Ook bij de andere twee nevengeulen bij Baarlo en Afferden is dit een aandachtspunt. De nevengeulen stromen, in tegenstelling tot de hoogwatergeulen, wel altijd mee met de Maas en zullen dus ook altijd vol water staan. Dit wordt onder meer gedaan om weer iets van dynamiek in de gestuwde Maas terug te brengen. Ook geven dergelijke nevengeulen en bijbehorende natuurontwikkeling kansen voor (de terugkeer van) bepaalde dieren en planten. Meer informatie: Hans Stevens, DLG, t 06 52401396, e j.a.m.stevens@minlnv.nl of www.zandmaas2.nl illustratie Dienst Landelijk Gebied Geld voor afronden twee ruilverkavelingen foto Bureau Rivierengebied Gedeputeerde Staten van Gelderland stellen 7,8 miljoen euro beschikbaar om de werkzaamheden van de ruilverkavelingen Land van Maas en Waal en Overbetuwe Oost definitief af te kunnen ronden. De wettelijke herverkaveling heeft tot doel de landbouwstructuur te verbeteren. De gronden komen dichter bij de boerderij te liggen. Er ontstaan betere én vaak grotere aaneengesloten kavels die efficiënter en effectiever zijn te bewerken. Bij het ruilproces worden ook gronden vrijgemaakt voor natuur en landschap. Bijkomend voordeel is dat het landschap er mooier van wordt en de al aanwezige natuurgebieden met elkaar verbonden worden. Zo ontstaan grotere natuurgebieden met betere overlevingskansen voor de aanwezige planten en dieren. Met het geld kunnen de beide Landinrichtingscommissies na jaren van voorbereiding de laatste fase van de landinrichting uitvoeren. De ruilverkavelingen lopen al twintig jaar. Voor 2014 zullen de werkzaamheden zijn uitgevoerd. Dienst Landelijk Gebied verzorgt de uitvoering. Meer informatie: Janine Voordendag, DLG, t 06 54263455

foto Bart Peters De Breemwaard langs de Waal. Deze winter gaat Rijkswaterstaat hier beginnen met het verwijderen van vegetatie. Vegetatie in uiterwaarden straks op orde Het lijkt een gemakkelijke klus om vegetatie in uiterwaarden op orde te houden, zodat het rivierwater bij hoogwater goed kan doorstromen. Je snoeit en kapt opgeschoten wilgen en ooibos en klaar! De praktijk is anders. De wetgeving voor rivierveiligheid en natuur loopt niet altijd parallel. Nieuw beleid voor vegetatiebeheer geeft uitkomst. 11 11 In diverse uiterwaarden is spontaan natuur ontstaan, omdat er geen onderhoud was. De zo ontstane ruige terreinen met struiken en bomen zorgen bij hoogwater door opstuwing voor hogere waterstanden. Rijkswaterstaat bestudeert waar vegetatie kan blijven staan en waar onderhoud nodig is. Dat gebeurt samen met terreinbeheerders. Nu zijn dat Staatsbosbeheer en Dienst Landelijk Gebied. Later worden ook andere organisaties benaderd. Naar schatting 3000 van de 70.000 hectare uiterwaardgronden moet aangepakt worden. Complex Een paar jaar geleden zijn de eerste acties ondernomen. Opgeschoten wilgen op de kribben en harde oevers zijn tot aan de grond teruggesnoeid. De volgende stap aanpak in uiterwaarden was complexer. Al snel bleek dat je niet altijd mag kappen wat er in de loop van de tijd bij is gegroeid, zegt Wilfred Vruggink van Rijkswaterstaat. De natuurwetgeving legt geregeld beperkingen op. Als er bijvoorbeeld in een gebied een beverkolonie is gekomen, moet je het leefgebied met rust laten. Ook bleek het lastig en tijdrovend om te berekenen wat kap- en snoeimaatregelen precies aan waterstandsdaling opleveren. De aanpak Toch wil Rijkswaterstaat in 2015 het teveel aan vegetatie weggewerkt hebben, gelijktijdig met de oplevering van de projecten van Ruimte voor de Rivier. Alleen dan kan Nederland zonder problemen 16.000 kubieke meter water per seconde bij Lobith afvoeren. Het gaat er niet om precies de vegetatie te verwijderen op plekken waar het is opgeschoten. Bij de keuze van de uiterwaarden wordt meer gekeken naar plekken die minder belangrijk zijn voor natuur en recreatie, en waar de meeste winst te halen is voor de doorstroming. Nu beginnen Deze winter gaat Rijkswaterstaat beginnen op plekken waar onderhoud het meest gewenst is en waar verwijderen van vegetatie met zekerheid kan. Vruggink: Staatsbosbeheer en Dienst Landelijk Gebied hebben samen met Rijkswaterstaat plannen gemaakt voor de Breemwaard en de Gamerensche Waard langs de Waal bij Zaltbommel en de Hansummerweerd langs de Maas bij Roermond. Voor deze projecten lopen inmiddels de vergunningenprocedures. De volgende serie project uiterwaarde komt volgende winter aan de beurt. Efficiënt Inmiddels is ook het overleg gestart met andere natuurbeherende organisaties, zoals de provinciale landschappen en Natuurmonumenten. Daarna komt de gevarieerde groep van circa drieduizend particulieren aan bod. We dokteren uit hoe we die groep het beste kunnen bereiken en hoe we het traject efficiënt kunnen organiseren. Wellicht kunnen agrarische natuurverenigingen een rol krijgen in het vegetatiebeheer. Zij hebben de materialen om te maaien en te snoeien. De aanpak wordt volledig gefinancierd door de overheid. Wanneer de inhaalslag klaar is, moeten eigenaren het beheer zelf gaan uitvoeren. Meer informatie: Wilfred Vruggink, t 0651170653, e wilfred.vruggink@rws.nl

Rivierenmagazine heeft u dertien jaar op de hoogte gehouden van ontwikkelingen rondom de rivieren. We blikken in dit laatste nummer terug en vooruit met Joost de Ruig, directeur water en scheepvaart bij Rijkswaterstaat Oost- Nederland, Gelders gedeputeerde Co Verdaas en Rolf Müller, directeur Dienst Landelijk Gebied Oost. Rivierbeleid: dertien jaar terug en vooruit 12 Joost de Ruig is nog maar anderhalf jaar directeur water en scheepvaart bij Rijkswaterstaat Oost-Nederland, maar kreeg in vorige functies al veel over de rivieren mee. Onder meer als secretaris van de commissie Luteijn, die zich begin deze eeuw boog over de noodzaak van noodoverloopgebieden, waaronder de Ooijpolder. Het was één van de antwoorden op de bijna-watersnoodrampen van 1993 en 1995. Het idee hiervan was dat bij dreiging van overstroming, een gebied gecontroleerd onder water kon worden gezet. Daarmee is overstroming van gebieden te voorkomen waar de schade veel groter zou uitpakken. De Ruig herinnert zich de moeilijke afwegingen die gemaakt moesten worden. Er was aardig wat weerstand, onder bewoners, onder gemeenten en bij de provincies. Het betekent ook nogal wat als je de maatregel echt moet inzetten, maar ook als dat niet hoeft. Het levert sowieso financiële schade op: woningen, bedrijfspanden en grond verliezen waarde. Keuzes maken Tot grote opluchting van velen werd het plan geschrapt. De Ruig: Rationeel waren de noodoverlopen zeker te onderbouwen. Helemaal omdat nog niet duidelijk was hoeveel waterstandsdaling het programma Ruimte voor de Rivier zou gaan opleveren. Dat proces liep nog maar net. Maar twee moeilijke onderwerpen waarover veel discussie was, waren toch wat te veel. Staatssecretaris Monique de Vries besloot dat we met alleen Ruimte voor de Rivier verder moesten gaan om de doelstellingen voor rivierveiligheid te halen. Riviernatuur Al eerder dan Ruimte voor de Rivier en de noodoverlopen speelde het vraagstuk riviernatuur. Dienst Landelijk Gebied kreeg begin jaren negentig van de vorige eeuw een flinke taak om natuur in uiterwaarden te ontwikkelen. Het Rijk zag dat het niet goed komt met riviernatuur als je dit niet landelijk oppakt, zegt Rolf Müller, directeur Dienst Landelijk Gebied Oost. Dat moest nader uitgewerkt worden. Zo ontstond het programma Nadere Uitwerking Rivierengebied (NURG) van het voormalige ministerie van LNV en Rijkswaterstaat. Een gezamenlijk programma omdat natte natuur en veiligfoto s Wim van Hof/gaw.nl

Co Verdaas Rolf Müller Joost de Ruig Elkaar versterken Müller is benieuwd hoe het verder gaat met de riviernatuur. De rivieren en ook de natuuropgaven worden logischerwijs ondergebracht bij het ministerie van I&M. Het hoeft niet fout te gaan, maar de tijdgeest is wel anders. Ook langs de rivieren zal worden bezuinigd op natuurontwikkeling, maar eerst zullen we met zijn allen nog de ambitie van Natura2000 langs de rivieren moeten vaststellen. Het is afwachten wat gebeurt met de NURGheid onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. 7000 hectare nieuwe natuur moest er in de uiterwaarden van de Rijntakken en het bedijkte deel van de Maas komen. Deze nieuwe natuur is tegenwoordig een onderdeel van de Ecologische Hoofd - structuur (EHS). Daarmee zeggen we dat de Nederlandse rivieren in Europese context erg belangrijk zijn: ze vormen een gordel van natte natuur. Slimme combinatie Na de bijna-watersnoodrampen kreeg riviernatuur een nog belangrijker status. Het paste goed bij het programma Ruimte voor de Rivier. Daarbij wordt de veiligheid van de mensen langs de Rijntakken gegarandeerd door de rivieren ruimte te geven. Er worden geulen gegraven, uiterwaarden verlaagd enzovoort. Dergelijke gronden verliezen daarmee hun primair agrarische functie en worden ontwikkeld tot natuur of agrarische natuur. Rolf Müller: Het was dus logisch om NURG te koppelen aan Ruimte voor de Rivier. Bovendien maakt de koppeling van de budgetten de uitvoering financieel ook comfortabeler. Zo heeft DLG bijvoorbeeld natuurontwikkeling in de Fortmonder - waarden, Amerongse Bovenpolder, Klompenwaard en Goilberdingerwaard prachtig kunnen combineren met doelstellingen voor Ruimte voor de Rivier. Oppimpen Gelderland ziet ook kansen om het Rivierengebied gelijk een economische impuls te geven. Onder leiding van Gelders gedeputeerde Co Verdaas loopt een ambitieus programma. WaalWeelde moet de rivier oppimpen. Verdaas: Het programma is spontaan van onderaf in de regio ontstaan. Dat is het prachtige eraan. We kunnen als overheid wel knelpunten signaleren, een fraai plan van aanpak opstellen en dan aan de slag willen, maar het werkt pas echt goed als de vraag uit de regio komt. In WaalWeelde willen het bedrijfsleven en gemeenten wat met de uiterwaarden. Ze hebben elkaar gevonden toen Rijkswaterstaat bezig was met wateropgaven voor Ruimte voor de Rivier. Bedrijven en gemeenten wilden ook zeggenschap in wat er met hun gebied gaat gebeuren. Een heel mooi bedacht concept vindt hij de klimaatdijk voor Tiel, waarbij veiligheid wordt gekoppeld aan ruimtelijke ontwikkeling. Het plan is om op een heel brede dijk woningen te bouwen, maar het wordt ook een uitloopgebied voor de mensen van Tiel. Daar gaat je hart sneller van kloppen. Onzekere tijden Met het veranderende economische tij zijn er wel wat onzekerheden over hoe het verder moet. De projecten voor Ruimte voor de Rivier gaan soms met enkele aanpassingen gewoon door, maar geld om de Ecologische Hoofdstructuur af te maken is er niet. Daardoor zal natuurontwikkeling spaarzamer worden. Het Deltaprogramma voor onze veiligheid na 2050 is een discussiepunt in de Tweede Kamer. Dit gebeurt vanuit het besef dat het geld schaarser is en dat je daar dan ook zuinig mee moet zijn, zegt Verdaas. Het is een legitieme vraag, maar het geeft ook onrust in het gebied. Iedereen wil verder. In de Hurwenense waard bijvoorbeeld is een mooi alternatief opgesteld voor rivierveiligheid, natuurontwikkeling en verbetering van de waterkwaliteit en -ecologie, waar iedereen mee in kan stemmen. Maar we missen nog 1 miljoen euro. Hoe leg je de boeren uit dat na drie jaar praten het geld nu op is. Als het ministerie van Infrastructuur en Milieu (I&M) er een klap op geeft, kunnen we zo verder. Dat geldt ook voor verplaatsing van het grindoverslagbedrijf De Beijer in de Millingerwaard, dat na 2050 de plannen voor rivierverruiming in de weg zit. Als we alle potjes voor de Millingerwaard koppelen, kunnen we het bedrijf alvast verplaatsen. 13

14 natuur die nog moet worden gerealiseerd. Bij I&M ligt van nature de nadruk op rivierveiligheid: waarom bijvoorbeeld via natuur een waterstandsdaling realiseren als je ook kribben kunt verlagen? Maar ik vind het ontzettend mooi hoe bijvoorbeeld de Millingerwaard verandert in een waardevol natuurgebied (zie pagina 21). Het is bemoedigend dat in dit gebied Co Verdaas, Joost de Ruig en ik elkaar vinden en elkaar versterken. Wij van DLG treden op als publieke dienstverlener voor elke overheid en zorgen ervoor dat de natuur, waterveiligheid en waterkwaliteit in een plan verenigd wordt en uitgevoerd. Samenleving zelf aan de slag Het zit er dik in dat voor de ontwikkeling van riviernatuur het de komende tijd nog meer aankomt op initiatieven van het bedrijfsleven, particulieren en maatschappelijke organisaties. De grondstofwinnende bedrijven hebben in de ontwikkeling van uiterwaarden een steeds grotere rol gekregen. In ruil voor grondstoffen richten zij gebieden natuurlijk in. Müller: Kijk naar de Bemmelerwaard. Bedrijven snappen heel goed dat ze een maatschappelijke verantwoordelijkheid hebben. Boeren krijgen steeds vaker een rol in het natuurbeheer. In de Velperwaard hebben twee boeren heel duidelijk gemaakt: hé, wij willen ook wel wat met de natuur doen. Samen met de agrarische natuurvereniging van dat gebied bestuderen ze hoe dat kan. Wat ik ook mooi vind zijn initiatieven van burgers zoals Stichting Natuurakkers Doornik en Stichting Lingewaard Natuurlijk, die zelf natuur willen realiseren en recreatie en wildernisbeleving willen bevorderen. Zo is ook dertig jaar geleden de Vreugderijkerwaard ontstaan, omdat mensen het zelf wilden gaan doen. Dat is ook de toekomst: burgers, bedrijven en agrarische natuurverenigingen gaan ook aan de slag. Bijvangst De komende tijd komen veel projecten van Ruimte voor de Rivier in uitvoering. Dat moet ook wel, want eind 2015 moeten de meeste maatregelen klaar zijn. Dan is de rivierveiligheid op orde tot 2050. De kou is nog niet overal uit de lucht. Nog af en toe stuit Rijkswaterstaat op weerstand tegen maatregelen, met name in de benedenloop van de IJssel. De Ruig: Dat is ook heel begrijpelijk. Soms heeft een maatregel nadelige effecten op functies zoals drinkwater, natuur of scheepvaart. De rivier heeft ter plekke onvoldoende ruimte om alle functies in stand te houden. We proberen zo goed mogelijk met de knelpunten om te gaan, maar het is soms lastig uit te leggen aan betrokken en ook gemeenten, waarom het soms niet anders kan. Op de meeste plekken hebben de gelederen zich wel gesloten. Ruig: Sommigen zien in de rivierverruiming mooie kansen voor recreatie, natuur en woningbouw. Een voorbeeld is de maatregel Veur-Lent, waar een dijkverlegging komt en een geul wordt aangelegd, waardoor een eiland in de rivier ontstaat met volop nieuwe mogelijkheden (zie pagina 23). Daar is zelfs een internationale prijs mee gewonnen. Ik ben enthousiast dat het zover met Ruimte voor de Rivier gekomen is. Het is een mooi totaal, ook door de natuurontwikkeling als prachtige bijvangst. Droogteproblematiek Nederland werkt vooral aan waterstandsdaling, maar afgelopen voorjaar werden we geconfronteerd met laag water. En in het najaar opnieuw. We zullen door de klimaatverandering wel vaker met dit soort extreme situaties te maken krijgen, zegt De Ruig. De grootste boosdoener is de regen; die valt steeds minder verspreid. Het laagwater kwam het afgelopen voorjaar heel snel na een winterperiode met veel en langdurige neerslag en een hoge waterstand. Na wat regenval was het laagwater ook heel snel weer verdwenen. En ook nu was er in het najaar een erg lage waterstand door het uitblijven van regen. Het is goed dat in het landelijke Deltaprogramma, waarmee we ons voorbereiden op de wateropgaven voor 2100, ook de droogteproblematiek een plek krijgt. foto DLG In de Fortmonderwaarden is natuurontwikkeling prachtig gecombineerd met doelstellingen voor Ruimte voor de Rivier.

rondom rijn en ijssel foto Wim van Hof/gaw.nl Stevigheid Grebbedijk is weer in orde Een gedeelte van de Grebbedijk in Wageningen is verstevigd. Daarvoor is in oktober eerst een groep van vijf bomen verwijderd en vervolgens een extra kleilaag aangebracht. Door ook de overige bomen te snoeien zijn die ook geen bedreiging meer voor de stevigheid van de dijk. Uit onderzoek van waterschap Vallei & Eem bleek dat de groep bomen bovenaan de dijk in een slechte conditie verkeerde, waardoor ze zouden kunnen omwaaien. Dit gevaar speelt vooral bij hoogwater, wanneer de dijk doorweekt raakt met water. Bomen zijn dan gevoeliger voor omwaaien. Als dit gebeurt, neemt een boom een grote kluit grond mee en kan er een groot gat in de dijk ontstaan. De kans op een dijkdoorbraak wordt dan reëel. Zover mag het niet komen. De Grebbedijk is een belangrijke dijk. Deze beschermt de gehele Gelderse Vallei tegen water uit de Neder-Rijn. De vijf bomen stonden ook in de weg voor een noodzakelijke dijkversterking. In 1997 werd de Grebbedijk na het hoogwater van 1995 al op diverse plekken verstevigd. Door de bomen bij de dijkopgang Spijk kon er toen geen extra kleilaag worden aangebracht. Dat is nu wel gebeurd. De stevigheid van de dijk is voor de komende jaren weer gegarandeerd. 15 Plannen in Rijnwaardense Uiterwaarden op elkaar afgestemd Voor de Rijnwaardense Uiterwaarden komt een nieuwe kaart, waarop alle plannen voor waterstanddaling en natuurontwikkeling staan vermeld. Dat was nodig omdat er van alles is veranderd sinds het inrichtingsplan het plan op hoofdlijnen in 2001. betekent eind 2015 een waterstanddaling van 11 centimeter bij hoogwater en voor eind 2018 500 hectare nieuwe riviernatuur. Verschillende organisaties en bedrijven maken uitvoeringsplannen voor onderdelen van de Rijnwaardense Uiterwaarden en nemen deze voor hun rekening. Namelijk: Rijkswaterstaat, Dienst Landelijk Gebied, Samenwerking Lobberdense Waard, Kleiwarenfabriek de Bylandt en Recreatieschap Achterhoek- Liemers. Na de opstelling van het inrichtingsplan 2001 is iedereen aan de slag gegaan. De Dienst Landelijk Gebied coördineert het geheel. Iedere partij heeft inmiddels voor zijn deel een uitvoeringsplan gemaakt. Dienst Landelijk Gebied nam daarom het initiatief om de kaart uit 2001 met de plannen erop te actualiseren. Het was tijd om bij elkaar te komen, zegt Joost de Jong van Rijkswaterstaat, en te bekijken wat de plannen gezamenlijk opleveren. Samen moeten we de doelstellingen voor de Rijnwaardense Uiterwaarden halen. Dat Oevergeul Beneden-Rijn Op de kaart zie je bijvoorbeeld in het deelgebied Oevergeul Beneden-Rijn, dat de nevengeul ten westen van de steenfabriek De Bylandt breder wordt. De Jong: Tussen de geul en de rivier ontstaat door de nevengeul een smal, langgerekt eiland. Hierop aansluitend maken we een 750 meter lange strekdam tot aan het punt waar de Boven-Rijn splitst in Waal en Pannerdensch Kanaal. De strek-

16 Impressie van de toekomstige oevergeul met eiland (voor op de fotomontage) en de strekdam van de Boven- Rijn net voor het splisingspunt van deze rivier met de Waal en het Pannerdensch Kanaal. dam vervangt vijf kribben, waardoor bij hoogwater een snellere doorstroming en dus waterstanddaling ontstaat. Achter de strekdam ligt een tweede oevergeul en oeverwal waar ruimte is voor natuurontwikkeling. Groene Rivier en regelwerk Voorbij het splitsingspunt gaat Dienst Landelijk Gebied in de uiterwaard langs het Pannerdensch Kanaal een nevengeul Groene Rivier genoemd aanleggen voor nieuwe natuur en rivierverruiming. fotomontage Rijkswaterstaat Aan het begin van die nevengeul komt een regelwerk, een betonnen bouwwerk van circa 175 meter breed. Die gaat Rijkswaterstaat bouwen. In het oorspronkelijke plan was slechts een verlaging van de bestaande Pannerdense overlaat voorzien, zegt Rutger Blankvoort van Rijkswaterstaat. Door verlaging van de overlaat kan het water tijdens hoogwater wel gemakkelijker de nevengeul instromen, maar er is niet goed te regelen hoeveel water dat is. Dat laatste is juist erg belangrijk, nu binnenkort op diverse plekken langs de rivieren maatregelen voor Ruimte voor de Rivier in uitvoering gaan. Die maatregelen hebben allemaal invloed op de waterstand en dus ook de afvoerverdeling tussen de Waal en het Pannerdensch Kanaal. Verlaag je bijvoorbeeld een uiterwaard langs de Waal net na het splitsingspunt Pannerdensch Kanaal en Waal, dan merk je dat op de Neder-Rijn en IJssel. Daar komt dan minder water, omdat de Waal meer water trekt. Door een flexibel instelbaar regelwerk te maken kan de waterverdeling constant worden gehouden, wat erg belangrijk is voor onder meer de bevaarbaarheid van Rijn en IJssel. Het regelwerk werkt dus als een soort kraan: door deze meer of minder open te zetten komt er meer of minder water in het Pannerdensch Kanaal. Een vergelijkbaar regelwerk is overigens bij de Hondsbroeksche Pleij nabij Westervoort gemaakt om het water tussen Rijn en IJssel te verdelen. Rijkswaterstaat gaat snel aan de slag met het regelwerk, om ervoor te zorgen dat de waterverdeling over Waal en Pannerdensch Kanaal kan blijven zoals die nu is. Meer informatie: Karin Dijkstra, DLG, t 06 46745236, e m.k.dijkstra@minlnv.nl, i www.rijnwaardenseuiterwaarden.nl Gemaal Tricht gaat meer water lozen op de Linge Het monumentale poldergemaal op de Lingedijk in Tricht krijgt in 2012 een opknapbeurt. Na de renovatie zal het gemaal meer water vanuit de polder op de Linge kunnen lozen. Dit voorkomt toekomstige wateroverlast, zoals in juli 2007 door forse neerslag. De capaciteitsvergroting van het gemaal is een van de maatregelen om het gebied tussen Lek en Linge goed voor te bereiden op hevige buien als gevolg van klimaatverandering. De capaciteitsvergroting zorgt er ook voor dat in droge perioden en in perioden van nachtvorstbestrijding van fruitbloesems voldoende water uit de Linge het gebied ingepompt kan worden. Monument Het gemaal in Tricht is een rijksmonument. Dat betekent dat Waterschap Rivierenland bij de plaatsing van de nieuwe bemalingsinstallatie daar rekening mee moet houden. Het wordt passen en meten, aldus het waterschap. Ook het restauratiewerk aan de historische toogconstructie onder de Lingedijk moet zorgvuldig gebeuren. Het aanzien van het gemaal mag er niet onder lijden. Bij de renovatie worden er visvriendelijke pompen geplaatst, waardoor vissen het gemaal kunnen passeren. De Linge wordt op deze manier verbonden met een groot leefgebied voor diverse vissoorten. foto Waterschap Rivierenland

Safarischip Blauwe Bever weer in de vaart Excursieschip de Blauwe Bever gaat volgend seizoen toch weer varen op de Neder- foto Wim van Hof/gaw.nl Rijn en Lek. Het safarischip lag vanaf april dit jaar aan wal. Door ernstige motorproblemen werd het vaarseizoen voortijdig afgebroken. Via een inzamelingsactie onder bedrijfsleven en publiek is het benodigde geld voor twee zo goed als nieuwe motoren aangeschaft en de exploitatie voor de komende vier jaar veiliggesteld. Maximaal 57 mensen kunnen met een vaartocht van Het Utrechts Landschap mee om vanaf het water te genieten van de natuur in de uiterwaarden. Passagiers krijgen informatie over de geschiedenis van de rivier, de planten en dieren die rond en in het water leven en de historische ontwikkeling van plaatsen als Rhenen en Amerongen. Er zijn diverse rivieroevervaarten en themavaarten onder leiding van deskundige gidsen. Groepen kunnen De Blauwe Bever reserveren voor een eigen bootexcursie. Meer informatie: infocentrum van Het Utrechts Landschap in de Blauwe Kamer in Wageningen (t 0317 410594), VVV Rhenen (t 0317 612333) en VVV Wijk bij Duurstede (t 0343 575995). Zie ook: i www.utrechtslandschap.nl Cultuurhistorie als kans voor Rijnstrangen De roemrijke cultuurhistorie van de Rijnstrangen kan een drijvende kracht zijn voor de economie, natuur en wateropgaven in het gebied. Dat blijkt uit een kansenstudie om cultuurhistorie als inspiratiebron te nemen bij gebiedsontwikkeling. De Rijnstrangen, het gebied rond de dorpen Pannerden, Herwen en Lobith, maakt indruk door zijn sporen van oude rivierlopen, het eeuwenlange leven bij de rivieren en gebeurtenissen die invloed hebben gehad op de nationale geschiedenis. Daar moet toch meer mee te doen zijn, dachten de gemeenten Rijnwaarden, Duiven en Zevenaar, de provincie en Waterschap Rijn en IJssel. Ze besloten hiernaar onderzoek te laten doen. Nou denken mensen snel dat cultuurhistorie belemmerend werkt, maar het kan juist omgekeerd werken, zegt Willemijn van den Berg van provincie Gelderland. Als we cultuurhistorie verbinden met andere dingen, zoals natuur- en landbouwontwikkeling, wateropgaven en versterking van de economie door toerisme en recreatie, dan zorg je ervoor dat de gebiedsidentiteit behouden blijft en dat de ruimtelijke kwaliteit versterkt. Dat is ook de uitkomst van de studie Sleutel van het verleden, sleutel voor de toekomst. Geldersche Waard nog de verhogingen: de wal waar wachttorens op hebben gestaan. Nu is het niet de bedoeling replica s van die wachttorens te bouwen. Wel kunnen we met moderne verwijzingen die plekken meer herkenbaar maken, waardoor de hele verdedigingslinie beter beleefbaar wordt. Op de wallen kunnen we ook heggen aanplanten, waarmee we tevens de natuur en het landschap versterken. Andere suggesties zijn bijvoorbeeld om oude doorbraakgeulen (crevassen) herkenbaar en de entrees van bijvoorbeeld de Panoven, Tolkamer en gemaal Kandia duidelijker te maken. In totaal zijn er negentien kansen geformuleerd. Om die kansen te grijpen, zijn we in gesprek met diverse partijen. We hopen dat er in de toekomst concrete projecten in uitvoering komen in combinatie met programma s als WaalWeelde, Ruimte voor de Rivier, Ecologische Hoofdstructuur, Natura 2000 en toeristisch-recreatieve initiatieven. Het rapport Sleutel van het verleden, sleutel voor de toekomst wordt op de website van de provincie geplaatst: www.gelderland.nl, zoek onder cultuur en cultuurhistorie. Meer informatie: Willemijn van den Berg, provincie Gelderland, t 026 359 9331, e w.berg@gelderland.nl 17 Negentien kansen Cultuurhistorie hoef je niet per se overal terug te brengen; we kunnen het wel beter beleefbaar maken op een aansprekende, eigentijdse manier, vervolgt Van den Berg. Wat ik zelf heel leuk vind, is het idee om een stuk van de stelling van Maurits uit de Tachtigjarige Oorlog weer herkenbaarder te maken. Een geoefend kijker ziet in het landschap van de Grote Schematische weergave van de manier waarop de Mauritslinie in Rijnstrangen weer zichtbaar gemaakt kan worden met bomenrijen, hage, zitplekken op voormalige bastions.

mijn mooiste plek 18 De vispassage bij Maurik is fasc Jaarlijks zwemmen hier duizenden vissen omhoog, wel veertig of vijftig soorten. Heel af en toe een zalm. Ook springend, want anders komen ze niet over de watervalletjes heen. Pier Vellinga, hoogleraar klimaat- en waterveiligheid en wetenschappelijk directeur van het landelijke onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat, vindt de vispassage fascinerend. Hij is in 2005 om het stuw- en sluiscomplex Amerongen aangelegd. Het is een mooi voorbeeld van hoe we fouten uit het verleden kunnen herstellen. Vellinga geniet van de natuur die overal langs de rivieren ontstaat door onder meer programma s als Ruimte voor de Rivier. Wel vindt hij dat je er in het algemeen te weinig van kunt zien. Als er een dijk is om op te fietsen of te wandelen, is die vaak veel te druk. Dat geldt zeker voor dit deel van de Rijn. Aan de overkant van de rivier wurmen op mooie dagen auto s, motoren, fietsers en wandelaars langs elkaar heen. Leg overal aan uiterwaardenzijde fietspaden aan, luidt zijn advies. Dat kan best. De rivieren zijn op veel plekken breed genoeg. En als het niet kan: maak fietspaden op de dijk als er nog geen weg is. De fietspaden maken deel uit van een omvangrijk plan. Vellinga is pleitbezorger van de klimaatdijk. Een dijk van minimaal 30 meter

foto s Wim van Hof/gaw.nl 19 inerend breed, breder mag ook, zegt hij. Zo sterk dat hij niet snel zal doorbreken. Je kunt van alles met zulke dijken doen: bomen erop zetten wat nu niet mag of zelfs woningen. Gemeente Tiel denkt serieus na over zo n dijk. Voor Streefkerk en de Grebbedijk tussen Wageningen en Rhenen heeft zijn onderzoeksgroep ook de mogelijkheden onderzocht. Neem de oude Grebbedijk. Als die doorbreekt stroomt de Gelderse Vallei tot aan Muiden bij het IJsselmeer onder. De schade zal miljarden euro s bedragen, terwijl versterking van de dijk met een fietspad ertegenaan vast niet meer dan 10 miljoen euro kost. Nederland zal over twintig tot dertig jaar niet ontkomen aan een nieuwe ronde dijkverzwaring, denkt hij. Op vele plaatsen langs de rivieren adviseert hij verbreding in plaats van verhoging van de dijk. Langzamerhand landt zijn idee. Dijken waren altijd het domein van de waterschappen. Leg je brede dijken aan, dan vereist dat samenwerking van veel partijen zoals provincies, gemeenten en belangengroepen. Lastiger, maar het wordt er wel veel veiliger door.

ruimte voor de rivier foto De Ulebelt Spelenderwijs leren over rivierverruiming 20 Kinderen spelen in de Ossenwaard bij Deventer. Met emmers graven ze een minirivier in het zandstrandje. Het is meer dan zomaar wat spelen. Ze leren hoe bij Deventer overstromingen zijn te voorkomen. Langs de minirivier leggen de kinderen stenen. Die maken hun rivier smaller. Ook brengen ze hindernissen aan. Als ze er emmers water ingooien zien ze hoeveel moeite het water heeft om door te stromen. Het water zoekt op een andere manier ruimte. Het is heel illustratief voor de situatie bij Deventer, zegt Maike Nelissen van natuuren milieueducatiecentrum De Ulebelt. De rivier zit hier ingeklemd tussen het historische stadsfront op de rechteroever en een woonwijk met het Worpplantsoen op de linkeroever. Bij hoogwater kan het water niet snel genoeg weg. De kade van de stad en het plantsoen lopen wel eens onder. Door de situatie na te bootsen leren de kinderen hoe het komt dat Deventer een kwetsbare plek is en wat je kunt doen om de veiligheid in de toekomst te garanderen als er nog meer water komt. Expeditie Uiterwaard We waren al bezig met een onderwijsprogramma over uiterwaarden voor alle basisscholen in en rondom Deventer. Dat zou zich vooral richten op planten en dieren, zegt Maike Nelissen. En toen kwamen we in contact met Wim van Vilsteren van het project Ruimte voor de Rivier Deventer, dat zorg draagt voor de riviermaatregelen rondom Deventer. Ze wilden ook graag kinderen betrekken bij wat er bij Deventer gaat gebeuren. We hebben samen het onderwijsprogramma Expeditie Uiterwaard gemaakt en zijn dit najaar begonnen. Les in de klas De kinderen krijgen eerst een les in de klas van de eigen leerkracht, zien filmpjes over wat er met de rivier gaat gebeuren en foto s van het hoogwater van vorig jaar. Dat weten ze zich nog heel goed te herinneren. Een week later gaan ze op expeditie naar een uiterwaard en voeren er allerlei praktische opdrachten uit. Nelissen: Alles zonder pen en papier; de kinderen willen we de rivier en de uiterwaard zoveel mogelijk laten ervaren. Behalve het nabootsen van de IJssel met een minirivier doen ze bijvoorbeeld grondboringen om te ontdekken welke grondsoort er onder de oppervlakte zit. We wijzen hen ook op troep hoog in de bomen. Ze staan er niet bij stil dat het water 2 tot 3 meter hoger heeft gestaan. Tot in 2015 doen jaarlijks twintig klassen mee aan de expeditie. De riviermaatregelen die de waterschappen Groot Salland en Veluwe gezamenlijk realiseren, zijn dan ook klaar. Zes geulen Er zijn dan in totaal zes geulen aangelegd in de Bolwerksplas, De Worp en Ossenwaard en in de Keizers-, Stobben- en Olsterwaarden. Samen zorgen ze voor een lagere hoogwaterstand op de IJssel en een snellere afvoer in tijden van hoogwater. Alle uiterwaarden krijgen nieuwe natuur en extra recreatiemogelijkheden. Uniek is de nieuwe ecologische boerderij De Natuurderij in de Keizers- en Stobbewaarden. Deze krijgt een rol in het laag houden van de begroeiing in de uiterwaarden, zodat het water ook in de toekomst goed kan doorstromen. De maatregelen beslaan zo n 10 kilometer en 500 hectare. De aannemerscombinatie is begonnen met de voorbereidende werkzaamheden, zoals het in detail uitwerken van het ontwerp en de planning. Meer informatie over de maatregelen voor Ruimte voor de Rivier bij Deventer: Wim van Vilsteren, Waterschap Veluwe, t 06 109 28881, e vilsteren.w@veluwe.nl. Meer informatie over Expeditie Uiterwaard: Maike Nelissen, Stichting De Ulebelt, t 0570 653437, e m.nelissen@ulebelt.nl