Kennis is macht. Kennis delen is kracht. Privacy en gegevensuitwisseling in de keten 11 maart 2013, Lydia Taihuttu De overheid heeft geïnvesteerd in nieuw beleid voor zorg aan jongeren en de bestrijding van kindermishandeling. Leidend beginsel is nu: vroegtijdig signaleren en tijdig ingrijpen. Het is van groot belang dat professionals goed samenwerken en op de hoogte zijn van elkaars betrokkenheid bij de jongere. Wat zijn de mogelijkheden voor het delen van privacygevoelige gegevens en wat zijn de grenzen van het beroepsgeheim? Tijdens de bijeenkomst van Samenwerkingsverband Koers VO werd antwoord gegeven op deze vragen. Jeanet Zonneveld ging in op de samenwerking tussen professionals in de keten. Jolanda van Boven gaf duidelijkheid over de juridische speelruimte bij het delen van gegevens. Diverse ketenpartners van onderwijs en zorg waren uitgenodigd voor deze bijeenkomst. Naast de vo-scholen, gaven 32 organisaties in de regio Rotterdam acte de présence. Integrale aanpak multiprobleem gezinnen Jeanet Zonneveld is, vanuit de Ministeries van Binnenlandse Zaken (BZK) en Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS), werkzaam als landelijk projectleider van Aanpak achter de voordeur/ Multiprobleem gezinnen. Zij adviseert 52 gemeenten over een integrale aanpak van multiprobleem gezinnen: 1 gezin, 1 plan. Een lokaal analyseteam stelt 1 plan van aanpak op. Het gezin heeft 1 gezinsmanager die ervoor zorgt dat dit gezinsplan wordt uitgevoerd. Als er problemen zijn bij de uitvoering wordt de procesmanager ingeschakeld die met de leidinggevenden van de betrokken organisaties naar een oplossing zoekt. Momenteel worden in diverse gemeenten ervaringen opgedaan met deze integrale aanpak. In de stadsregio Amsterdam wordt inmiddels volgens dit systeem gewerkt, zie ook: http://www.youtube.com/watch?v=mqrkuknzsme. Menselijke waardigheid boven zelfbeschikkingsrecht Mr. Jolanda van Boven heeft een juridische adviespraktijk en is gespecialiseerd in het gezondheidsrecht en privacy in ketensamenwerking. Ze begon haar presentatie met het noemen van de welbekende argumenten om geen gegevens te delen: ik heb een vertrouwensrelatie met mijn cliënt, daar zit mijn cliënt niet op te wachten, ik heb een beroepsgeheim, ik kan alleen gegevens delen na een schriftelijke toestemming van mijn cliënt, ik mag alleen gegevens delen binnen mijn discipline, ik mag geen gegevens delen want voordat je het weet sta je voor de rechter. Dit hebben we met de paplepel ingegoten gekregen in de vorige eeuw. De rechters van het Europees Hof hebben echter in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens vastgesteld dat niet het zelfbeschikkingsrecht, maar de menselijke waardigheid het belangrijkste recht is van burgers. In Nederland kennen we de Wet publieke gezondheid, waarin staat aangegeven dat het College van B&W zorg draagt voor het op systematische wijze volgen en signaleren van de ontwikkeling in de gezondheidstoestand van jeugdigen en van gezondheidsbevorderende en bedreigende factoren. Gezondheid omvat volgens deze wet lichamelijke gezondheid, geestelijke gezondheid en de sociale context waarin iemand leeft. Dit zorgt voor een aantal paradigmawijzigingen. Koers VO-bijeenkomst 11 maart 2013: Privacy en gegevensuitwisseling in de keten 1/5
Paradigmawijzigingen Breder dan de eigen discipline Gegevens delen met alle partijen die betrokken zijn bij de zorg rondom het gezin. Gegevens in vroeger stadium uitwisselen Meer aandacht voor preventie, dus al beginnen met het delen van gegevens in het stadium waar we ons zorgen maken. Van passief naar proactief Iedereen die zich zorgen maakt om een jongere is verplicht hier iets mee te doen. Niets doen is een keuze waar u ook verantwoordelijk voor bent. Gegevens delen in de praktijk In de Wet bescherming persoonsgegevens (Wbp) wordt toestemming van de betrokkene als belangrijke pijler genoemd, maar niet als dé pijler. Bij het delen van gegevens kan het transparantiebeginsel worden gehanteerd: iemand heeft het recht te weten wat er waar vastligt en wat wordt uitgewisseld tussen wie. Dit betekent dat u als professional aan de ouders vertelt wat u van plan bent te gaan doen. Wanneer de ouders met tegenargumenten komen, kunt u vooren tegenargumenten tegen elkaar afwegen. U gebruikt hiervoor het zogenoemde juridisch Zwitsers zakmes : subsidiariteit: wat is de minst ingrijpende maatregel? proportionaliteit: staat de maatregel in verhouding tot het doel? doelmatigheid: wordt de meest geschikte maatregel genomen? Als deze afweging is gemaakt, is het van belang uw argumenten goed te documenteren. Jolanda benadrukt het belang van altijd zorgvuldig afwegen, argumenten motiveren en documenteren. Vuistregels voor gegevens uitwisselen Transparantiebeginsel Betrokkenen altijd vertellen wat u van plan bent te gaan doen Juridisch Zwitsers zakmes: - minst ingrijpende maatregel kiezen - verhouding tussen maatregel en doel goed afwegen - meest geschikte maatregel nemen Motiveren en documenteren Alle argumenten en handelingen goed vastleggen in het dossier, ook als u besluit niets te doen. Het is in bepaalde gevallen mogelijk om gegevens te delen zonder dat de betrokkene hiervan op de hoogte is gesteld. Het gaat hier om gegevensuitwisseling ter voorkoming van strafbare feiten, ter bescherming van de betrokkene, in het belang van rechten en vrijheden van anderen. Ook hiervoor geldt: hanteer het juridisch Zwitsers zakmes, motiveer en documenteer. Kennis delen is kracht Samenwerkingsverband Koers VO is verantwoordelijk voor de organisatie van onderwijsondersteuning voor leerlingen van 114 v(s)o-schoollocaties in Rotterdam en omstreken. Koers VO heeft via het Onderwijszorgloket veel te maken met leerlingen die uit het onderwijs (dreigen) te vallen. Het gaat vaak om meerdere problemen waarbij verschillende partijen betrokken zijn. Het lukt niet altijd om samen met andere partijen om de tafel te zitten. Daarom hoopt Koers VO met deze bijeenkomst een handreiking te bieden voor een nog betere samenwerking tussen de ketenpartners voor onderwijs en zorg. Als de uitwisseling van gegevens soepeler verloopt, kunnen leerlingen sneller goede ondersteuning krijgen. Koers VO staat voor samenwerken in het belang van de leerling. We onderschrijven dan ook de oproep van Jolanda van Boven: Neem uw positie in en ga voor het kind! Meer informatie: www.koersvo.nl/bijeenkomsten Koers VO-bijeenkomst 11 maart 2013: Privacy en gegevensuitwisseling in de keten 2/5
Casussen Mr. Jolanda van Boven reageert op een aantal casussen om de theorie dichter bij de praktijk te brengen. Hoe kunnen de wettelijke regels in de praktijk uitgevoerd worden? Casus 1 Leerling klas 1 vmbo, prestaties zwak, school denkt aan praktijkonderwijs. School wil IQ-onderzoek. Moeder en leerling geven toestemming; vader is niet bereikbaar (in detentie). Onderzoeker eist handtekening vader; contact lukt niet. Gevolg: leerling is blijven zitten Toestemming ouders voor onderzoek In de medische wereld (KNMG) is het toegestaan om met toestemming van één van de ouders een behandeling te starten, terwijl de tweede ouder hierover niet geraadpleegd is. Het is de plicht van de ene ouder om de andere ouder hierover te informeren. Is in het geval van casus 1 toestemming van vader echt nodig volgens de wet? Ouders gehuwd of gescheiden hebben de plicht elkaar op de hoogte te houden. Als ouders niet samen tot een keuze komen, kunnen ze naar de tuchtcollege stappen. De leerling mag niet de dupe worden van dit conflict. Het belang van de leerling staat voorop, in dit geval is toestemming van de moeder voldoende. Is er een juridische of beroepsethische uitweg die de onderzoeken toch mogelijk maakt? Motiveren en documenteren zijn belangrijk. Zorg dat je met elkaar een goede afweging maakt en zet de benodigde stappen. Het NIP en de NVO adviseren de beroepsgroep om altijd de toestemming van beide ouders te vragen. Is het terecht dat het NIP en de NVO deze regel strakker hanteren dan de medici? Nee, de koepelorganisaties zijn helaas Roomser dan de Paus en dat belemmert de individuele professionals in hoge mate. Zij komen daardoor in een spagaat. Passen de orthopedagogen en psychologen deze regel toe zoals de beroepsvereniging dit verlangt? Van harte hoop ik dat zij de uitkomst van de hoogste tuchtrechter zullen volgen en niet die van de eigen koepel en zich gesteund voelen door de rechtspraak. Casus 2 Meisje 1 e klas TL heeft gedragsproblemen wegens doofheid; ook thuis zijn er problemen. Ze komt thuis te zitten, op zoek naar nieuwe school. De school heeft voor zoektocht meer informatie nodig, o.a. van GGZinstantie die haar behandelt. Instantie werkt niet mee, willen ook geen toestemming vragen aan ouders om informatie vrij te geven. Gevolg: meisje zit 4 maanden thuis. Samenwerking tussen ketenpartners Heeft deze GGZ in het belang van het meisje gehandeld? Het is belangrijk om ouders erbij te betrekken. GGZ en school zullen beter moeten samenwerken, ook met leerplicht. Heeft de school juist gehandeld? Bij deze casus stagneert het vanwege een verschil in visie. Hier zal een regisseur aangesteld moeten worden die mandaat heeft. De gemeente kan hier bijvoorbeeld de regie nemen. Koers VO-bijeenkomst 11 maart 2013: Privacy en gegevensuitwisseling in de keten 3/5
Beslissingsrecht ouders en kind Het recht om beslissingen te nemen, is als volgt: 0 t/m 11 jaar: ouders; 12 t/m 15 jaar: ouders en kind; vanaf 16 jaar: kind. Dit betekent dat een jongere van 16 jaar en ouder zelf kan beslissen over deelname aan een onderzoek, behandeling of begeleiding, tenzij de jongere niet in staat is tot redelijke waardering ter zake. Mogen de ouders door de school of de gedragswetenschapper over de ontwikkelingen geïnformeerd worden? Kijk eerst naar het doel om de ouders te informeren. Doel is het belang van het kind. Indien het belang van het kind met zich brengt dat ouders betrokken zijn, dan informeert de professional het kind dat zijn ouders erbij worden betrokken. Wil de jongere dit niet, dan weegt de professional de bezwaren van de jongere, maar dat wil niet zeggen dat deze bezwaren worden gehonoreerd. Indien de bezwaren géén gewicht in de schaal leggen, worden ze gemotiveerd en gedocumenteerd terzijde geschoven. Uit de motivering en documentering moet blijken dat de toets met het juridisch Zwitsers zakmes is uitgevoerd (1. Kan het een tandje minder? 2. Is het in proportie? 3. Is het doelmatig?) Mag de jongere zelf zijn dossier inzien en bepalen wie daar inzage in heeft? Als uitgangspunt wel, tenzij zijn belang anders bepaalt. Heeft de 16 jarige evenveel rechten als een wilsbekwame meerderjarige? Als uitgangspunt wel, tenzij de problematiek zodanig is en de ontwikkeling van de jongere zodanig is dat de professional concludeert dat het toch nog maar een kind van 16 jaar is die noodzakelijkerwijs zorg en begeleiding behoeft. Wanneer is of hoe wordt bepaald dat een jongere niet in staat is tot redelijke waardering? Dit bepaalt de professional die betrokken is bij de jongere, aan de hand van zijn eigen professionele observatie en analyses. Casus 3 Leerling mag proefdraaien op nieuwe school, maar verschijnt niet door privéomstandigheden (volgens vader). Bij terugkeer op oude school is leerling uit zijn doen, erg druk: overstap komt onder drukt te staan. Vader wil niet vertellen waardoor: is privé, heeft school niets mee te maken. Via via komt school achter de reden: aangifte tegen de leerling gedaan na ruzie met vriendin. School informeert bij politie, maar krijgt geen informatie: vader verbiedt dit. Overstap naar nieuwe school gaat wel door. Gegevens delen tussen betrokken ketenpartners Wat had de school anders kunnen doen? School kan eerst zelf met ouders een gesprek aangaan. In welke gevallen is de politie wel bereid of bevoegd om informatie aan de school te verstrekken? Als beide partijen het gezin kennen is het legitiem, dat school en politie samen om de tafel gaan zitten. Ouders en leerling kunnen ook voor dit gesprek uitgenodigd worden. Koers VO-bijeenkomst 11 maart 2013: Privacy en gegevensuitwisseling in de keten 4/5
Casus 4 Het leerling dossier is overdag vrij toegankelijk voor docenten en begeleiders op school. Er worden in de loop van de jaren vele zaken aan het dossier toegevoegd, al dan niet met medeweten van de ouders. De verslagen van de gedragswetenschappers zitten meestal ook in het dossier. Verslagen worden vaak besproken door de gedragswetenschapper met de ouders in aanwezigheid van de mentor. Urgentie van een probleem kan leiden tot conflict van plichten voor de gedragswetenschapper. Privacy en het leerlingdossier Mag de kast met leerlingdossiers vrij toegankelijk zijn voor het personeel? De wet bescherming persoonsgegevens eist dat gegevens zo veilig mogelijk moeten worden bewaard. Dat houdt ook in dat gegevens alleen toegankelijk zijn voor degenen die er wat te zoeken hebben. Mag informatie aan het dossier worden toegevoegd zonder toestemming van de ouders? Ja zeker, de professional bepaalt zelf wat hij in het dossier vermeldt. Mag een onderzoeksverslag besproken worden met de ouders in het bijzijn van de mentor? Dat hangt af van het doel; dus bepaal het doel. Als blijkt dat het nodig is, dan in aanwezigheid van de mentor. Niet nodig? Dan niet! Wanneer is het de gedragswetenschapper toegestaan om in urgente gevallen de geheimhouding te verlaten? Denk vanuit doelen: het belang van de jongere en denk vanuit de multidisciplinaire team-gedachte. Dat bepaalt welke gegevens je wel of niet deelt. Is er verschil in regels tussen een digitaal of papieren dossier? Neen! Zijn de rechten van de ouders en leerling hetzelfde bij een digitaal dossier als bij een papieren dossier? De rechten zijn identiek. Koers VO-bijeenkomst 11 maart 2013: Privacy en gegevensuitwisseling in de keten 5/5