Driemaandelijks tijdschrift: juli-augustus-september 2010 Afgiftekantoor 2400 Mol 1 - Erkenningsnr. P608070 OPZ Geel, Dr. Sanodreef 4, 2440 Geel België-Belgique P.B. 2400 Mol 1 12/17003 Openbaar Psychiatrisch Zorgcentrum PASSANO Nieuwsbrief voor professionele partners Zesde jaarlijkse Studiedag Klinische psychotherapie Seksualiteit en relaties: een thema in de geestelijke gezondheidszorg? Donderdag 2 december 2010 Cultuurcentrum de Werft Geel HERFST 2010 Seksualiteit en relaties: een thema in de geestelijke gezondheidszorg? Het OPZ Geel wijdt op 2 december 2010 de zesde Studiedag Klinische psychotherapie aan het thema van seksualiteit en relaties binnen de geestelijke gezondheidszorg (GGZ). Er wordt een forum voor reflectie en gesprek over deze complexe thematiek geboden. Daarbij komen verschillende perspectieven aan bod. Verder staan er vijf keuzesessies geprogrammeerd, met inbreng van verschillende zorgsettings en disciplines. De thematiek van seksualiteit en relaties is in de praktijk van de geestelijke gezondheidszorg voortdurend aan de orde. Nochtans is deze thematiek relatief minimaal het onderwerp van een expliciete reflectie in intervisie of op studiedagen. Het lijkt erop dat dit thema wat op de achtergrond geraakt is ten gevolge van de aandacht die bijvoorbeeld gaat naar het vinden van een goed evenwicht in tijden van evidencebased behandelen of van de meest adequate therapeutische methodiek voor een specifieke doelgroep. Vandaar dat ervoor gekozen is om deze thematiek breed te bespreken op de zesde jaarlijkse studiedag klinische psychotherapie. De studiedag belicht de thematiek vanuit verschillende perspectieven. In de plenaire lezingen komen aan bod: een ethisch begeleidingsmodel (ethicus Axel Liégeois), seksualiteit in de adolescentie (kinderen jeugdpsychiater Lut De Rijdt), en de broosheid van de seksuele relatie (filosofe Ann Van Sevenant). In de keuzesessies wordt voornamelijk interactief gewerkt rond: een systemische kijk op moeilijke en complexe ouder-kindrelaties, betekenisgeving via het gesprek over seksualiteit en relaties op een forensische K-dienst, mogelijkheden en beperkingen van de beleving van seksualiteit en relaties binnen een PVT, de zoektocht naar een rijkere taal voor de eigen beleving van seksualiteit vanuit systeemperspectief, en creatieve methodieken in het gesprek over relaties. Vanuit de klinische directie en de afdeling patiëntenzorg bevelen we onze studiedag aan, zowel aan wie in een psychiatrisch ziekenhuis werkt of op een PAAZ, als aan al wie in de GGZ werkzaam is of geïnteresseerd is in de thematiek. Tom Geuens Hoofdgeneesheer Mieke Mondelaers Verpleegkundig directeur Walter Krikilion Stafmedewerker patiëntenzorg OPZ Geel 2010 / 1
Abstracts Vaak hangt de mate waarin deze thematiek uitdrukkelijk besproken kan worden af van de ruimte die de therapeut op dit punt faciliteert. Deze ruimte tot faciliteren hangt op zijn beurt af van de mate waarin de betreffende therapeut rond dit thema een weg heeft afgelegd en in staat is om er een open ruimte rond te creëren. Situering van de thematiek Dr. Walter Krikilion, dagvoorzitter, psychotherapeut en theoloog, stafmedewerker patiëntenzorg met aandachtsgebieden zingeving, ethiek en kenniscentrum OPZ Geel en verbonden aan de therapiepraktijk Centrum voor Levensbeschouwing en Zingeving (Turnhout). Seksualiteit en relaties: voortdurend worden we er als clinici mee geconfronteerd. Seksualiteit is een basisbehoefte van iedere mens en in de behandeling of therapie speelt het een belangrijke rol. Impliciet bijvoorbeeld als een niet uitgesproken gemis of als een verdrongen gegeven. Expliciet wanneer het een thema wordt binnen behandeling of therapie. Vaak hangt de mate waarin het uitdrukkelijk besproken kan worden af van de ruimte die de therapeut of begeleider op dit punt faciliteert. Relaties: het is een essentieel gegeven voor het welbevinden van iedere mens en het vormt een primaire zingevingsbron. Deze thematiek is uitdrukkelijker dan seksualiteit aan de orde in de behandeling of therapie. Het is een vast item in het kader van de aandacht voor de context van de cliënt. Relaties betreffen de brede waaier van systemen waarin de persoon zich bevindt, zoals de verhouding tot de partner, familierelaties, vriendschapsrelaties. Relaties spelen ook een rol in de behandelsetting zelf: tussen patiënten op een leefeenheid, als dynamiek in de groepstherapie. Ze betreffen een belangrijke dynamiek van het menszijn. Ook in het contact tussen cliënt en zorgverlener speelt de relationele dynamiek. Zo spreken we over de therapeutische relatie en vormt de zorgrelatie een belangrijk uitgangspunt voor de ethische reflectie in de zorg. We bieden een theoretisch gefundeerd en praktisch bruikbaar model voor de begeleiding van psychiatrische patiënten in hun beleving van seksualiteit en relaties. Dit model is gefundeerd in een relationele mensvisie. Een ethisch begeleidingsmodel voor seksualiteit en relaties in de GGZ Prof. dr. Axel Liégeois, ethicus en theoloog KULeuven en stafmedewerker Provincialaat Broeders van Liefde Gent, auteur o.a. van Waarden in dialoog: Ethiek in de zorg (Leuven: LannooCampus, 2009). We zien de mens niet alleen als een autonoom individu, maar ook als een persoon in verbondenheid met anderen en met verantwoordelijkheid voor anderen. Bijgevolg staat in de begeleiding de dialoog tussen patiënt, zorgverleners en andere betrokkenen voorop. De begeleiding bestaat erin dat ze samen in dialoog het seksuele gedrag bespreken, de context verduidelijken, de motieven verhelderen en de gevolgen inschatten. Omdat het seksuele gedrag nooit waardevrij is, bestaat de begeleiding er ook in dat ze samen in dialoog de onderliggende waarden duiden, zoals autonomie en verantwoordelijkheid, beschermwaardigheid en rechtvaardigheid. Het seksuele gedrag kunnen we situeren in een spanningsveld tussen de minimale bescherming van de waarden die op het spel staan en de maximale realisering van de waarden waarnaar de betrokkenen streven. De zorgverleners begeleiden de patiënt in dit spanningsveld, rekening houdend met de verscheidenheid van waarden en normen, en met de mogelijkheden en beperkingen van de betrokkenen. Bij het klinisch werken met adolescenten worden we noodzakelijkerwijze geconfronteerd met de kinderlijke wortels van onze eigen seksualiteit. Seksualiteit in de adolescentie: over kinderlijke wortels, een barre latentietijd en een moeizame lente Dr. Lut De Rijdt, kinder- en jeugdpsychiater UPC Kortenberg KULeuven en psychoanalytica. Om over seksualiteit en relatievorming bij adolescenten te denken en erover te spreken, zijn volgens mij een aantal uitgangspunten van de psychoanalyse belangrijk: Tussen pathologie en normaliteit is er een continuïteit, geen radicale breuk. Seksualiteit ontwikkelt zich in twee fasen: de fase van de infantiele en deze van de volwassen seksualiteit, met tussenin een latentiefase. In de adolescentie krijgt de infantiele seksualiteit, omwille van de lichamelijke rijpheid, een andere, soms traumatische, betekenis. Dit noemen we nachträglichkeit. Deze nachträglichkeit is verantwoordelijk voor de soms zware pathologie die we in de adolescentie zien ontstaan, bijvoorbeeld psychosen. Bij het klinisch werken met adolescenten worden we noodzakelijkerwijze geconfronteerd met de kinderlijke wortels van onze eigen seksualiteit. Ondanks al onze pogingen seksualiteit te begrijpen, zal ze altijd ergens enigmatisch blijven. Ik illustreer deze uitgangspunten met behulp van klinische vignetten. Daarnaast zoek ik ook inspiratie bij onder andere Louise Bourgeois en T.S. Eliot. Kunst is namelijk de ideale manier om in contact te komen met wat verborgen is achter woorden en 2 / OPZ Geel 2010
We kijken niet enkel naar het kind op zich, maar ook naar de interactie en invloeden van de ruimere context in en rond het kind. De gezinsrelaties vormen hiervan een belangrijk onderdeel. Sessie 1: Ontwarren en verbinden: een systemische kijk op en een multidisciplinaire aanpak van moeilijke en complexe ouderkind-relaties bij kinderen op een kinderpsychiatrische afdeling Nadine De Wachter, psychologe en systeempsychotherapeute, en Lieve Verbruggen, ergotherapeute, beiden reguliere K-dienst divisie Jongeren OPZ Geel. Op onze kinderpsychiatrische afdeling worden kinderen opgenomen met een vermoeden van een kinderpsychiatrische problematiek. Als therapeutische basisvisie staan daarbij het systeemdenken en het contextueel denken op de voorgrond. Dit betekent dat we niet enkel naar het kind op zich kijken, maar dat we de interactie en invloeden van de ruimere context in en rond het kind mee exploreren. We stellen vast dat deze kinderen soms verstrikt zijn geraakt in moeilijk lopende relaties: complexe relaties binnen nieuw samengestelde gezinnen, onvrijwillige relaties, verborgen relaties, verstoorde relaties ten gevolge van de problematiek van kind en/of ouders, enzovoort. Tijdens de keuzesessie laten we de deelnemers aan de hand van casusmateriaal proeven van deze complexiteiten. Daarnaast kunnen de deelnemers zich ook inleven in de rol van kind of ouder en deelnemen aan een therapeutische sessie waarbij we relaties aan de hand van bepaalde methodieken in de eerste plaats trachten te ontwarren. We lichten bij deze casussen toe op welke manier we in een latere fase meer verbindend zijn gaan werken. De beladenheid rond dit thema kan heel groot zijn: jongeren zijn vaak aan het puberen, het thema is gelinkt aan mogelijke trauma s en de invloed van de peergroup vormt een echte uitdaging. Als therapeut moeten we op zoek naar een therapeutische relatie waarin openheid de basis vormt voor het bespreken van dergelijke thema s. Sessie 2: Jongere en therapeut samen op zoek naar betekenisgeving: seksualiteit en relaties op een forensische K-dienst Ann Smets, maatschappelijk werker en master in de criminologie, forensische K-dienst divisie Jongeren OPZ Geel, en Nancy Verstraeten, leerkracht en onderwijsbegeleider K-dienst en forensische K-dienst divisie Jongeren OPZ Geel. Praten over seksualiteit en relaties is sowieso niet voor iedereen hetzelfde. De ene mens voelt geen schroom en beschouwt het als iets natuurlijks. De andere staat er onwennig tegenover en begint al te blozen door eraan te denken. Ook op onze forensische K-dienst (ForK) waar we werken met jongeren, met een psychiatrische problematiek en door de Jeugdrechter geplaatst, is dit niet anders. Steeds opnieuw is het zoeken naar de juiste manier om hierover met de jongeren, in groep maar soms ook individueel, te praten en te werken. De beladenheid rond dit thema kan binnen onze context immers heel groot zijn. Dit maakt dat we als therapeut op zoek moeten naar een therapeutische relatie waarin openheid de basis moet zijn om dergelijke thema s bespreekbaar te maken. Door deze ruimte te creëren, krijgt de jongere de kans om zijn acting outgedrag te bekijken binnen een therapeutisch proces en samen met de therapeut betekenisgeving en gedragsverruiming voorop te stellen. Tijdens deze interactieve sessie willen we de deelnemers laten ervaren hoe het is om als jongere, binnen onze gesloten setting, met dit thema aan de slag te gaan. Daarnaast willen we hen ook laten kennismaken met de wijze waarop we als therapeut dit onderwerp behandelen. We vragen hen dan ook om in de huid van een minderjarige te kruipen en zich volledig te laten onderdompelen in deze workshop. De mogelijke relatie tussen seksualiteit en psychiatrie wordt veel te vaak in de probleemsfeer getrokken. Het ontbreekt daarbij aan spontaniteit in de zorg. Men is bang om er over te praten en er normaal mee om te gaan. Sessie 3: Over spontaniteit en over krapte in een eenpersoonsbed: relaties en seks binnen het PVT An Broos, gegradueerd sociaal verpleegkundige PVT Salto 1 OPZ Geel, en Kristien Feyen, gegradueerd psychiatrisch verpleegkundige PVT Salto 2 OPZ Geel. Het Psychiatrisch Verzorgingstehuis (PVT) is een woonvorm, waarbij de nadruk ligt op het opnieuw invullen van het dagelijkse leven met de mogelijkheden en beperkingen die men heeft. Het gaat om een langdurig verblijf, voor volwassenen met een chronische psychiatrische problematiek, al dan niet met een mentale handicap. Zoals elke gezonde volwassene, kunnen ook onze bewoners een relatie en/of seksuele gevoelens krijgen. Het onderwerp seksualiteit en psychiatrie wordt al veel te vaak in de probleemsfeer getrokken. Men is bang om erover te praten en er normaal mee om te gaan. Er zijn ook obstakels die niet direct met hun problematiek te maken hebben. Zo is er bijvoorbeeld het tekort aan eenpersoonskamers en ook een tekort aan faciliteiten om met de mogelijke partner in een veilige omgeving seksualiteit te beleven. We willen aan de hand van stellingen het probleem uit de taboesfeer halen. De deelnemers worden uitgenodigd om daarbij eigen ervaringen, visies, voorbeelden uit het werkveld in te brengen. OPZ Geel 2010 / 3
Dé als enige mogelijkheid aangevoelde omschrijving dit is een uitzichtloze bedreigende realiteit kan door de zoektocht naar andere omschrijvingen deel uitmaken van een bredere waaier van betekenissen. De lineaire beweging oorzaak-gevolg wordt verruimd tot een breder interactieveld. Sessie 4: Daar zijn geen woorden voor of toch? Over de zoektocht naar een rijkere taal voor de persoonlijke beleving van seksualiteit in systeemtheoretisch perspectief Bert Lodewyckx, teamcoördinator Wijkcentrum Campus divisie Rehabilitatie OPZ Geel, gegradueerd psychiatrisch verpleegkundige en systeempsychotherapeut, dr. Walter Krikilion en Griet Vermeir, psychologe en systeempsychotherapeute OPZ Geel. Door middel van taal worden betekenissen gecreëerd, omschrijven mensen zichzelf. Door in woorden een omschrijving te geven van een werkelijkheid wordt die werkelijkheid waar. Door het zoeken naar meer en andere woorden kan werkelijkheid anders begrepen worden. Ze kan op een andere manier waar worden en er treden andere betekenissen op de voorgrond. In deze workshop vertrekken we van eerder arme omschrijvingen zoals pathologisch, impotent, disfunctioneel, frigide, om dan actief op zoek te gaan naar een andere en rijkere taal die woorden geeft aan de unieke beleving van de persoon inzake seksualiteit. Door het zoeken naar deze taal komen we in andere en bredere velden van betekenis terecht. Zo ontstaat er een ruimer arsenaal aan mogelijkheden om dit thema met de cliënt te bespreken. Na een presentatie van het thema wordt er met behulp van een tweetal oefeningen interactief gewerkt. We reiken een aantal creatieve methodieken aan die, naast de vertrouwde gespreksvorm, ruimte bieden aan nieuwe invalshoeken. Ze kunnen de nieuwsgierigheid en de verwondering zodanig prikkelen dat relaties in een ander licht bekeken worden. Sessie 5: Werken met beelden spreekt tot de verbeelding: creatieve methodieken in het gesprek over relaties Veerle Daniels, psychologe en systeempsychotherapeute i.o., Structurerende Zorg divisie Volwassenen OPZ Geel, en verder werkzaam in eigen psychotherapiepraktijk, en Bart Bronckaers, psycholoog en systeempsychotherapeut, Angst en Depressie en Dagkliniek divisie Volwassenen OPZ Geel. hun relaties. Hun verhalen zijn van problemen doordrongen en gekleurd door gevoelens van ontgoocheling, miskenning, verdriet en boosheid ten aanzien van hun partner, vader, zus, vriend, Dit dominante verhaal dreigt soms de blik van zowel de cliënt als de hulpverlener te vernauwen. Hierdoor wordt de kans om nieuwe betekenissen, oplossingen en krachten te (her)ontdekken, kleiner. We reiken een aantal creatieve methodieken aan die ruimte bieden aan nieuwe invalshoeken. Daarenboven zijn deze methodieken ook heel bruikbaar bij cliënten met moeilijkheden om te verbaliseren en/of met een mentale beperking. Door een proces van samen reflecteren en experimenteren, hopen we bij de deelnemers van deze workshop de drempel te verlagen om in de toekomst meer te gaan werken met creatieve en non-verbale methodieken. Geruggensteund door een systeemtheoretisch kader, gaan we samen aan de slag met volgende methodieken: het werken met tekeningen en foto s, het uitzetten van relaties door middel van poppetjes en voorwerpen, en het lezen of schrijven van gedichten en brieven, Belangrijk is het verschil tussen seks hebben en de liefde bedrijven. We gaan op zoek naar een nieuw denkkader voor de dualistische opvatting van lichamelijke seks en spirituele liefde. De broosheid van de seksuele relatie Dr. Ann Van Sevenant, filosofe, voormalig docent filosofie Hogeschool Antwerpen, auteur o.a. van Kleine filosofie van het vrijen (Antwerpen/ Apeldoorn: Garant, 2009) en van Sexual Outercourse: Philosophy of Lovemaking (Leuven: Peeters, 2005). Vanuit een filosofisch standpunt valt er heel wat te vertellen over de seksuele relatie. Belangrijk is het verschil tussen seks hebben en de liefde bedrijven. We gaan op zoek naar een nieuw denkkader voor de dualistische opvatting van lichamelijke seks en spirituele liefde. Verder is er het onderscheid tussen de anonieme en de duurzame relatie. We kunnen enerzijds spreken van jeugdige opwinding en acrobatie en anderzijds van een toenemende innigheid binnen de rijpere relatie. De gedaanteverwisselingen die we tijdens ons seksuele leven ondergaan, zijn inderdaad niet te onderschatten. De vanzelfsprekendheid van vrijblijvende seks is iets heel anders dan de broosheid van de duurzame relatie. En die broosheid gaat gepaard met een afscheid nemen van het vrijen, en dit tijdens het vrijen. De existentiële dimensie van het vrijen treedt daarmee duidelijker op de voorgrond. De lezing wordt afgesloten met een voorstel tot een cultuur van het vrijen. Veel van onze cliënten blijken in hun leven vastgelopen te zijn in OPZ Geel 2010 / 4
Seksualiteit en relaties in de GGZ - 2 december 2010 Programma 9.00u Ontvangst Plenaire lezingen 9.30u Verwelkoming door Pieter Jans, administrateur-generaal OPZ Geel 9.35u Inleiding door dr. Tom Geuens, hoofdgeneesheer OPZ Geel 9.40u Situering van de thematiek Dr. Walter Krikilion, dagvoorzitter, psychotherapeut en theoloog, stafmedewerker patiëntenzorg met aandachtsgebieden zingeving, ethiek en kenniscentrum OPZ Geel en verbonden aan de therapiepraktijk Centrum voor Levensbeschouwing en Zingeving (Turnhout). 10.00u Een ethisch begeleidingsmodel voor seksualiteit en relaties in de GGZ Prof. dr. Axel Liégeois, ethicus en theoloog KULeuven en stafmedewerker Provincialaat Broeders van Liefde Gent, auteur o.a. van Waarden in dialoog: Ethiek in de zorg (Leuven: LannooCampus, 2009) 11.00u Pauze 11.30u Seksualiteit in de adolescentie. Over kinderlijke wortels, een barre latentietijd en een moeizame lente Dr. Lut De Rijdt, kinder- en jeugdpsychiater UPC Kortenberg KULeuven en psychoanalytica 12.30u Middaglunch Keuzesessies 13.45u - 15.00u Sessie 1: Ontwarren en verbinden. Een systemische kijk op en een multidisciplinaire aanpak van moeilijke en complexe ouderkind-relaties bij kinderen op een kinderpsychiatrische afdeling. Nadine De Wachter, psychologe en systeempsychotherapeute reguliere K-dienst divisie Jongeren OPZ Geel, en Lieve Verbruggen, ergotherapeute reguliere K-dienst divisie Jongeren OPZ Geel Sessie 2: Jongere en therapeut samen op zoek naar betekenisgeving. Seksualiteit en relaties op een forensische K-dienst. Ann Smets, maatschappelijk werker en master in de criminologie, forensische K-dienst divisie Jongeren OPZ Geel, en Nancy Verstraeten, leerkracht en onderwijsbegeleider K-dienst en forensische K-dienst divisie Jongeren OPZ Geel Sessie 3: Over spontaniteit en over krapte in een eenpersoonsbed. Relaties en seks binnen het PVT. An Broos, gegradueerd sociaal verpleegkundige PVT Salto 1 OPZ Geel, en Kristien Feyen, gegradueerd psychiatrisch verpleegkundige PVT Salto 2 OPZ Geel Sessie 4: Daar zijn geen woorden voor of toch? Over de zoektocht naar een rijkere taal voor de persoonlijke beleving van seksualiteit in systeemtheoretisch perspectief. Bert Lodewyckx, teamcoördinator Wijkcentrum Campus divisie Rehabilitatie OPZ Geel, gegradueerd psychiatrisch verpleegkundige en systeempsychotherapeut, dr. Walter Krikilion en Griet Vermeir, psychologe en systeempsychotherapeute OPZ Geel Sessie 5: Werken met beelden spreekt tot de verbeelding. Creatieve methodieken in het gesprek over relaties. Veerle Daniels, psychologe en systeempsychotherapeute i.o. Structurerende Zorg divisie Volwassenen OPZ Geel, en verder werkzaam in eigen psychotherapiepraktijk, en Bart Bronckaers, psycholoog en systeempsychotherapeut, Angst en Depressie en Dagkliniek divisie Volwassenen OPZ Geel 15.00u Pauze 15.30u Plenaire lezing: De broosheid van de seksuele relatie Dr. Ann Van Sevenant, filosofe, voormalig docent filosofie Hogeschool Antwerpen, auteur o.a. van Kleine filosofie van het vrijen (Antwerpen/Apeldoorn: Garant, 2009) en van Sexual Outercourse: Philosophy of Lovemaking (Leuven: Peeters, 2005) 16.30u Drink 5 / OPZ Geel 2010
Praktische informatie COLOFON Openbaar Psychiatrisch Zorgcentrum Geel Dr. Sanodreef 4 2440 Geel Voor wie? De studiedag staat open voor artsen, psychologen, therapeuten, pedagogen, maatschappelijk werkers, verpleegkundigen, counselors, pastores en consulenten uit diverse levensbeschouwingen en verder voor belangstellenden in brede zin. Tel +32-(0)14 57 91 11 Fax +32-(0)14 58 04 48 E-mail: info@opzgeel.be www.opzgeel.be Accreditering voor artsen (Ethiek en Economie - 4,5 CP) Wanneer en waar? Kostprijs? Donderdag 2 december 2010 van 09.00 tot 17.00 uur. Cultuurcentrum de Werft, Werft 32, 2440 Geel. (Wegbeschrijving en liggingsplan op www.dewerft.be) Deelname aan de studiedag bedraagt 60 inclusief broodjeslunch. Inschrijven en betalen Contactpersonen Inschrijven gebeurt bij voorkeur online via het inschrijvingsformulier: (www.opzgeel.be) De inschrijving wordt definitief geregistreerd na ontvangst van het inschrijvingsgeld ter waarde van 60. Betaling bij voorkeur door overschrijving op bankrekeningnummer 435-4518701-36 (OPZ Geel, Dr. Sanodreef 4, 2440 Geel) met vermelding van Studiedag 2 december - naam deelnemer(s) - organisatie. Voor betalingen uit het buitenland: IBAN BE46 4354 5187 0136. Swiftcode KREDBEBB. Uiterste inschrijvingsdatum is 21 november 2010. Coördinatie en leiding: dr. Walter Krikilion, dagvoorzitter, stafmedewerker Patiëntenzorg OPZ Geel tel. + 32 (0)14 57 93 18 e-mail: walter.krikilion@opzgeel.be Praktische informatie: Leen Mostmans tel. +32 (0)14 57 90 80 e-mail: leen.mostmans@opzgeel.be Redactieleden Walter Krikilion (stafmedewerker patiëntenzorg), Mieke Mondelaers (verpleegkundig directeur), Mieke Celen (psychiater), Nadine De Wachter (psychologe), Anita Van Den Plas (afdelingshoofd Ouderen en Volwassenen), Julienne Aerts (maatschappelijk werker), Johan Claeys (communicatieadviseur) Eindredactie Johan Claeys Bladmanagement en productiebegeleiding Marina Nys, Hilde Daniels Redactieadres Bijdragen voor of reacties op dit blad kunnen gestuurd worden naar: Redactiesecretariaat Passano Cel Marketing en Communicatie Dr. Sanodreef 4 2440 Geel Telefoon: +32(0)14 57 91 98 E-mail: johan.claeys@opzgeel.be Verantwoordelijke uitgever: Pieter Jans Dr. Sanodreef 4-2440 Geel 6 / OPZ Geel 2010