Onderzoek 1 Water in het dagelijks leven

WATER Onderzoek 1 Water in het dagelijks leven Een educatief programma ontwikkeld door: Zuiderzeemuseum, Enkhuizen Jan van Egmond College, Purmerend In opdracht van: Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier 1

Water Inhoud 1. Opdrachten in het Zuiderzeemuseum...3 2. Opdrachten op school en in de directe omgeving...12 2.1 Onderzoeksvragen...12 2.2 handige internetsites voor je onderzoek...19 Bijlage: plattegrond Zuiderzeemuseum 2

1. Opdrachten in het Zuiderzeemuseum Deelthema 1: water in het dagelijks leven Welkom in het Zuiderzeemuseum! Je gaat hier een aantal opdrachten maken over het thema water in het dagelijks leven. Op de plattegrond kun je vinden waar je in het museum moet zijn voor het maken van de opdrachten. De locaties kun je verder herkennen aan de foto s in deze tocht en de codes die op de panden staan (zie informatiebordjes). Veel succes en veel plezier! Loop naar nr.1 op je plattegrond. Dit zijn allemaal vissershuisjes uit het plaatsje Zoutkamp in Groningen. Zo zag Zoutkamp er uit in de eerste helft van de twintigste eeuw. In het eerste steegje rechts van de hoofdstraat zie je drie putten. Twee zitten vast aan een huisje en één staat er los. Kijk naar een put die vast zit aan een huisje. Hier haalden de bewoners vroeger hun drinkwater uit. Vraag 1: hoe kwam het water in de put terecht? Teken dit na. Maak ook een foto van zo n put. Vraag 2: wat voor water dronken de mensen dus? 3

Vraag 3: was het water in deze putten erg schoon denk je? Waarom wel/ niet? Kijk eens goed naar de daken van de huisjes om je heen. Kijk ook achter je. Eén van de huisjes heeft zwarte dakpannen. Dit zijn geglazuurde dakpannen. Vraag 4: op welke dakpannen zit minder vuil en mos? Omcirkel het juiste antwoord. rode dakpannen zwarte dakpannen Vraag 5: wat zou het voordeel van deze geglazuurde dakpannen kunnen zijn voor het drinkwater? Maak een foto van beide soorten dakpannen. Wist je dat geglazuurde dakpannen een statussymbool waren? Ze waren duurder en je kon dus op die manier aan je omgeving laten zien dat je niet onbemiddeld was. De losstaande put is een zogenaamde rolput. Bekijk hem goed. Vraag 6: waarom wordt deze put een rolput genoemd? Vraag 7: welke onderdelen missen er aan de put? Maak er een foto van voor je presentatie. Uit deze put werd grondwater gehaald. Vraag 8: waarom dronken de mensen die aan de rand van de Zuiderzee woonden geen water uit de grond denk je?...... Wist je dat vroeger de oudste zoon wel eens door moeder het dak werd opgestuurd om het schoon te maken? Dan was het drinkwater een tijdje iets schoner. Naast deze rolput, tegen het huis aan, staat een klein grijs huisje. Kijk er maar eens in. Vraag 9: wat gebeurde hier? 4

Vraag 10: wat is dit dus voor huisje? Maak er ook een foto van. Vraag 11: wat werd er met de poep en plas gedaan, denk je?..................... Tegenover de rolput staat een huisje waarop met grote cijfers het jaartal 1774 staat. Loop naar de voorkant van dit huis (zie foto, code ZK 17) en ga eens zitten op het bankje. Vraag 12: bedenk welke voorzieningen bij jou thuis worden gebruikt voor de activiteiten die je links in de tabel hieronder ziet staan. Praat er met elkaar over. Schrijf ze op onder het kopje nu. nu vroeger water drinken wassen afwassen jezelf wassen poepen en plassen Vraag 13: Dit huisje is een oude visserswoning. Hier doet een huisvrouw het huishouden zoals dat werd gedaan rond 1920. Ga maar eens naar binnen, kijk goed rond en vind uit welke voorzieningen ze voor deze activiteiten hadden in die tijd. Schrijf ze weer in het bovenstaande schema op, maar nu onder het kopje vroeger. Vraag 14: kwam er hier vroeger uit de pomp regenwater of grondwater? 5

Vraag 15: hoe werd er hier vroeger gekookt? Vergelijk dit ook weer met de situatie zoals die nu bij jou thuis is en vul je antwoorden in het onderstaande schema in. nu vroeger Koken Vraag 16: hoe kom je nu aan warm water en hoe ging dat in dit huisje vroeger? nu vroeger Warm water Vraag 17: waarom moesten de mensen zuinig zijn met water denk je? Interview! Ben je niet zeker van je antwoord op een van de bovenstaande vragen, neem ze dan nog even door met de huisvrouw. Stel haar in ieder geval nog de volgende vragen. Vraag 18: je hebt net al proberen te bedenken waarom de mensen aan de Zuiderzee geen grondwater dronken. Je kunt nu je antwoord controleren door dit nog eens aan de huisvrouw te vragen. Waarom gebruikte men vroeger het grondwater niet als drinkwater? En waarvoor werd het wel gebruikt? Vraag 19: waar haalde je water vandaan als er niet genoeg water meer in de regenbak zat? Vraag 20: wat deden de mensen vroeger om zuinig met water om te gaan? Vraag 21: wat deed de huisvrouw met het afvalwater, d.w.z. het vuile water van de was, de afwas etc. En wat gebeurde er met de inhoud van de wc? 6

Vraag 22: het regenwater kon je niet direct uit de put drinken want dan werd je ziek. Net zoals nu moest het water eerst gezuiverd worden. Hoe gebeurde dit vroeger? Wist je dat mensen vroeger wel een zeelt (vis) in het drinkwater lieten zwemmen? Op deze manier kon de waterkwaliteit gecontroleerd worden. Bleef de vis leven, dan was het water goed genoeg om te gebruiken. Vraag 23: vraag voor je vertrekt aan de huisvrouw of je een keer water mag pompen. Wat vind je, was het huishouden doen vroeger zwaarder werk dan nu? Licht je antwoord toe. Wist je dat in 1901 pas voor het eerst een landelijke wet kwam waarin mensen werden verplicht het regenwater te koken voor ze het gingen drinken? Loop naar het pleintje (nr. 2 op je plattegrond) en ga bij het informatiecentrum naar binnen. De medewerker zal je helpen bij de volgende opdracht. Vraag 24: hier ga je een juk met 10 liter water dragen. Loop er omstebeurt even mee rond op het pleintje. Schrijf hieronder op wat je ervan vond. Licht je antwoord toe. Maak een foto van iemand van jou groepje die het juk draagt. Wist je dat vroeger mensen vaak kilometers met het juk op hun schouders moesten lopen? Ze haalden water uit een put ver van hun huis vandaan. Of ze liepen met producten als melk en vis naar het dichtstbijzijnde dorp om ze daar te verkopen op de markt. Loop nu naar nr. 3 op de plattegrond. Dit huis stond vroeger in Koehool, Friesland (code: BAR 2). Kijk eens aan de zijkant van het huis. Hier staat weer een regenton om het water op te vangen. De goot boven deze regenton noemen we een klapgoot. Probeer uit hoe dit klapgoot-systeem werkt. Je mag eraan zitten. Kijk ook eens aan de binnenkant van het huis. Vraag 25: hoe werkt volgens jou dit klapgoot-systeem? 7

Vraag 26: waarom hadden mensen die heel dichtbij de Zuiderzee woonden zo n klapgoot denk je? Vraag 27: vraag nu aan de museummedewerker hoe de klapgoot werkt en waarvoor hij werd gebruikt. Klopte je antwoord? Zo nee, schrijf hieronder het goede antwoord op. Maak een foto van de klapgoot. Loop naar nr. 4 op de plattegrond. Hier staat een huisje uit Hoorn (code HN1). Neem het paadje aan de linkerkant van het huis en loop helemaal door naar achter. Vraag 28: als je hier naar de wc ging, waar kwamen dan de uitwerpselen terecht?...... Maak er hieronder een mooie sfeertekening van en/ of maak er een mooie foto van. 8

Tekenruimte 9

Wist je dat in 1870 werd bepaald dat dit soort wc s niet meer mochten? Toen moest iedereen overstappen op een huisje met een emmer of ton. Die werden dan een paar keer per week officieel opgehaald en geleegd. De inhoud werd tot mest verwerkt. Dit werd het tonnenstelsel genoemd. In sommige plaatsen heeft dit systeem lang bestaan. Pas in de jaren zeventig van de twintigste eeuw werd de laatste ton opgehaald! Loop nu naar nr. 5 op de plattegrond. Tot nu toe heb je huizen gezien van arme vissersfamilies. In dit huis (code: ZD 1) woonde rond 1900 een rijke Zaanse familie. Ga maar naar binnen en kijk eens in de kamer links. Beantwoord de volgende vraag. Vraag 29: waar werd het kastje rechts naast het bed voor gebruikt denk je? Let ook goed op wat er bovenop staat. Vraag 30: waar werd de kan voor gebruikt? En hoe heette die kan? Loop nu de gang door en ga aan het eind naar rechts. Neem een kijkje in de keuken. Vraag 31: hoe kwamen ze in dit huis aan water denk je? Neem nu een kijkje bij de wc rechts naast de keuken. Maak hier een foto van. Vraag 32: beschrijf alle objecten die je in de wc ziet en waarvoor ze werden gebruikt. Vraag 33: thuis heb je natuurlijk ook een wc. Hoe wordt die wc doorgespoeld en hoe ging dat bij de wc in dit huis? nu vroeger WC doorspoelen Vraag 34: waarvoor werd het waterreservoirtje gebruikt dat naast de wc-deur hangt? 10

Bespreek nu met de medewerker je antwoorden. Hij/zij kan je nog veel meer vertellen over de familie die 100 jaar geleden in dit huis woonde. Onlangs stond het volgende berichtje in de krant: Scholieren in Bangladesh kampen met een schreeuwend gebrek aan toiletten in de schoolgebouwen. Ongeveer 6 procent van de scholen heeft volgens Unicef zelfs helemaal geen toilet voor de leerlingen. Loop ten slotte naar het schooltje hier in het museum (nr. 6 op de plattegrond, code: KO 1). Dit is een kopie van een schooltje dat in 1828 in Kollum werd gebouwd. Vraag 35: hoe was het hier geregeld met de toiletten?............ Vraag 36: hoe ziet het er bij jouw op school uit?......... Je bent nu klaar met de opdrachten. Als je tijd over hebt, kun je nog even verder rondkijken in het buitenmuseum. Je kunt ook het binnenmuseum bezoeken. Daar is nog veel meer te zien over de geschiedenis van de Zuiderzee. Tot ziens in het Zuiderzeemuseum! 11

2. Opdrachten op school en in de directe omgeving Deelthema 1: water in het dagelijks leven Je groep onderzoekt allerlei aspecten van water in het dagelijks leven. In het Zuiderzeemuseum heb je al onderzoek gedaan naar watergebruik in het verleden. Nu ga je met je groepje op onderzoek uit naar het gebruik van water in het heden. Dit doe je op school en in de directe omgeving daarvan, dus in de plaats waar je school staat. Bronnen Je informatie haal je uit verschillende bronnen. Bronnen zijn bijvoorbeeld boeken en artikelen uit kranten en bladen. In de bibliotheek op school of in de openbare bibliotheek kun je vast wel iets vinden dat handig is voor je onderzoek. Een interview dat je zelf afneemt is ook een bron. Net als in het Zuiderzeemuseum zul je tijdens dit onderzoek een paar keer iemand interviewen. Daarnaast kun je natuurlijk heel veel informatie vinden op internet. Achterin dit onderzoeksboek vind je een lijst van internetsites die betrekking hebben op jouw onderzoek. Neem nadat je de onderzoeksvragen hebt gelezen deze lijst gelijk even door met je groepje. Tijdens dit onderzoek moet je, net als in het Zuiderzeemuseum, af en toe tekeningen en/of foto s maken van wat je ziet. Die kunnen later ook weer dienen als bron bij het maken van je presentatie of verslag. 2.1 Onderzoeksvragen: water in het dagelijks leven Vraag 1: als je dorst hebt hoef je maar de kraan open te draaien en je hebt vers drinkwater. Maar wat voor soort water is dat eigenlijk dat uit de kraan komt? Waar komt het water dat je drinkt vandaan? Vraag 2: wie levert het drinkwater in de plaats waar je school staat? Interview Vraag 3: door welk bedrijf of door welke organisatie wordt het drinkwater gezuiverd en hoe? Regel een interview met iemand die daar werkt en die hier meer uitleg over kan geven. Overleg van tevoren goed wat voor vragen je gaat stellen. Ruimte voor het opschrijven van je vragen heb je op de volgende bladzijde. Beschrijf schematisch hoe drinkwaterzuivering werkt. Misschien mag je zelfs wel even kijken bij een waterzuiveringsinstallatie. Vraag dan of je foto s mag maken van wat je ziet. 12

Schrijfruimte interview 13

Vraag 4: hoeveel water wordt er gemiddeld gebruikt in de plaats waar je school staat? Vraag 5: en hoeveel water gebruikt de gemiddelde Nederlander? Maak een indeling voor een wasmachine, vaatwasmachine, douche, toilet, koken etc. wasmachine vaatwasmachine douche toilet koken Liter per persoon/ huishouden Vraag 6: waarvoor gebruik jij zelf water en hoeveel? Maak een kort verslag van een dag waaruit blijkt hoe je met water omgaat en hoeveel je (ongeveer) gebruikt. Doe dit van het moment dat je opstaat tot het moment dat je slapen gaat. Maak er foto s en/of tekeningen bij. Vergelijk de resultaten onderling. Schrijfruimte verslag 14

Schrijfruimte verslag 15

Vraag 7: je hebt nu een verslag gemaakt en weet ongeveer hoeveel water je gebruikt. Wat kun je doen om zuiniger te zijn met water? Vraag 8: wat kost ons water en hoe wordt dat berekend? Interview! Vraag 9: hoe probeert de overheid zuinig watergebruik te stimuleren? Ga naar een zaak waar wasmachines, vaatwasmachines, badkamerbenodigdheden (douche, toilet) e.d. worden verkocht en interview iemand die daar werkt. Maak een overzicht van de apparaten die zuinig zijn met water. Vraag aan de verkoper in ieder geval het volgende: Welke criteria en aanduidingen bestaan er voor zuinig watergebruik door een apparaat? Waarom is een bepaald apparaat zuinig met water? Hoe werkt dat? Is het zuinigste apparaat ook het duurste? Maak foto s van de verschillende apparaten. Schrijfruimte interview 16

Schrijfruimte interview 17

Vraag 10: is er een watertekort in Nederland? Zo ja, hoe komt dat en wat kunnen we daar aan doen? Vraag 11: als je de wc doorspoelt, de afwas of de was hebt gedaan, dan wordt er allemaal vuil water afgevoerd. Dit heet afvalwater. a. Wat gebeurt er met dit afvalwater nadat het is afgevoerd? Waar komt het terecht? b. Hoe wordt het gezuiverd en door wie? c. Waarom is het zo belangrijk dat afvalwater gezuiverd wordt? Einde 18

2.2 Handige internetsites voor je onderzoek Op internet is heel veel te vinden over water, soms zoveel dat het je kan gaan duizelen. Hieronder geven we een aantal tips voor internetsites die interessant zijn voor je onderzoek. Houd er wel rekening mee dat websites soms gewijzigd worden. In dat geval moet je zelf even verder zoeken om de juiste informatie te vinden. www.hhnk.nl: Dit is de website van het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier waarop van alles te vinden is over water in Noord-Holland (boven het Noordzeekanaal). Op de startpagina staat het kopje achtergrondinformatie Klik hierop en klik vervolgens op afvalwater en je vindt van alles over waterzuivering en het riool. Onder waterketen staat informatie over wie verantwoordelijk is voor het drinkwater en wie voor het afvalwater. Klik op kennisdossier water en je kunt informatie lezen over watertekort. Op de startpagina staat ook het onderwerp jongeren. Klik hierop en je kunt meer lezen over afvalwater en wat er mee gebeurt. Ook word je verwezen naar handige links. www.waterschappen.nl: op deze site kun je onder mijn waterschap het waterschap vinden van het gebied waar jij woont of waar jouw school staat. Ook kun je hier doorklikken naar de websites van alle waterschappen in Nederland. www.waterschapswijzer.nl: klik op sitemap en je krijgt een alfabetisch overzicht van alle onderwerpen waarover je op deze site meer te weten kunt komen. Bij het onderwerp allemaal namen voor waterschappen kun je lezen wat een waterschap precies is. Een ander onderwerp is schoon water om te drinken. Klik hierop en je krijgt meer informatie over drinkwater, waar het vandaan komt en wie ervoor zorgt dat het schoon is en bij ons thuis uit de kraan komt. Kies je voor het onderwerp verschillende soorten water, dan kun je meer lezen over afvalwater, waar het naartoe gaat en door wie het wordt schoon gemaakt. Ook kun je op de sitemap meer vinden over de werking van een rioolwaterzuiveringsinstallatie. Kijk bij wat is oppervlaktewater en grondwater en lees meer over waarom schoon water belangrijk is. www.waterland.net: klik op Nederland waterland, vervolgens links op water algemeen en daarna op watergebruik. Hier kun je kiezen voor meer informatie over kraanwater en huishoudelijk watergebruik. Ook kun je klikken op drinkwater en daarna duurzaam watergebruik. Hieronder vind je informatie over watergebruik en waterbesparing. Verder kun je kiezen voor de onderwerpen afvalwater, water en overheid (wie doet wat als het gaat om water) en water en problemen (te weinig water). Op de startpagina van deze site kun je ook kiezen voor waterklas. Hier staat informatie speciaal voor scholieren. Bij basisonderwijs vind je onder water uit de kraan meer over de prijs van water, watergebruik en -besparing. En onder afvalwater vind je meer over waar afvalwater naar toe gaat. Op de startpagina staat ook het kopje waternieuws. Hier kun het laatste nieuws op het gebied van water lezen. www.rijksoverheid.nl: website van het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu. Klik in de lijst van onderwerpen op milieu, ruimte en water. Hier vind je heel veel informatie over waar ons drinkwater vandaan komt en wie de kwaliteit controleert, over waterverbruik, waterbesparing en de kosten van drinkwater. Ook kun je meer lezen over hoe ons afvalwater wordt gezuiverd en door wie. www.vewin.nl: website van de Vereniging van Waterbedrijven in Nederland. Hier kun je alles lezen over drinkwater. Rechts op het scherm staat een link naar kraanwater. Links op het scherm, onder drinkwater, vind je allerlei andere interessante onderwerpen. Bij feiten en cijfers kun je lezen 19

over de prijs van water en over watergebruik thuis. Onder het kopje waterproductie (rechts op het scherm) staat informatie over waar drinkwater vandaan komt en hoe het wordt gezuiverd. En bij waterbedrijven kun je lezen over wie voor het drinkwater verantwoordelijk is. Hier en op de homepage kun je ook uitvinden wie bij jou school in de buurt het drinkwater verzorgt. Het bedrijf dat dit doet heeft vaak ook weer een eigen website waarop je meer kunt vinden over waar drinkwater vandaan komt en hoe het wordt gezuiverd. www.water.nl: website over van alles wat met water te maken heeft; de toekomst, wie doet wat, waterprojecten en dagelijks watergebruik. www.nederlandleeftmetwater.nl: website over van alles wat met water te maken heeft; de toekomst, wie doet wat, waterprojecten en dagelijks watergebruik. Andere interessante sites: www.deltawerken.com: klik op water voor meer informatie over het onderwerp van je onderzoek. www.rijkswaterstaat.nl: website van deze rijksdienst die verantwoordelijk is voor het nationaal waterbeleid. www.uvw.nl: website Unie van Waterschappen. De website van de gemeente en de provincie waar je school staat is ook altijd interessant om te bekijken. En door het thema van je onderzoek of trefwoorden die met het thema te maken hebben (b.v. drinkwaterzuivering, waterbesparing) te googleen kom je achter nog meer informatieve links. 20

5 6 2 1 4 3 21