RELIGIEUS ERFGOED, CULTUUR EN BURGERSCHAP 1
Stichting Under de Toer Provincie Fryslân Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Europees Erfgoedjaar 2018 2
16 NOVEMBER 2018 GROTE KERK LEEUWARDEN 3
Beste deelnemer, Wij heten u van harte welkom in de Grote Kerk in Leeuwarden. Deze locatie is op meerdere manieren verbonden aan het project Under de Toer: deze kerk was één van de inspiratiebronnen van het oorspronkelijke plan, de Grote Kerk werd een ontmoetingsplek waar de projecten van Under de Toer hun plannen aan elkaar en aan de gemeenschap presenteerden en de eigen theaterproductie van Under de Toer, Marijke Muoi (over het geschiedenis verhaal van de Oranjes dat zich hier heeft afgespeeld) vond hier plaats. Een prachtige plek om op expeditie te gaan. De rol en functie van kerken en kloosters in de Friese, Nederlandse, Europese gemeenschap verandert ingrijpend. Het religieus gebruik van de gebouwen neemt in toenemende mate af. Tegelijkertijd is de waardering voor de gebouwen en hun interieurs onverminderd groot. Religieus erfgoed representeert immers onze culturele diversiteit en herbergt naast architectonische en geschiedkundige schatten ook gemeenschapswaarden. En kerken en kloosters zijn in bijna iedere gemeenschap te vinden; in de dorpen op het platteland en in de wijken van de stad. Als we deze culturele en spirituele tempels een nieuw leven gunnen, dan is het zaak hen een nieuwe betekenis toe te kennen. Dat kan door de gebouwen her te bestemmen tot appartementencomplex of privaat kantoor. Maar de vraag is of deze gebouwen ook een meer publieke functie en betekenis kunnen krijgen; opnieuw onderdeel kunnen uitmaken van de gemeenschap. Gedragen worden door de dorps- of buurtbewoners. In het project Under de Toer dat ter gelegenheid van Leeuwarden- Fryslân Culturele Hoofdstad 2018 plaats vond, zijn de verhalen van ruim 30 kerken door buurtbewoners opgepakt en programmatisch 4
vertaald in diverse activiteiten. Zo ontstond nieuwe betrokkenheid voor de kerkgebouwen en kansen voor nieuw eigenaarschap. Under de Toer is één voorbeeld, maar niet het enige voorbeeld hoe verhalen en de culturele betekenis die verbonden zijn met religieus erfgoed-locaties een effect hebben op het opnieuw positioneren van deze gebouwen in en met de lokale gemeenschap. Tijdens de expeditie maakt u kennis met meerdere voorbeelden. Tijdens deze expeditie onderzoeken we met u de vraag hoe de culturele betekenis in zijn algemeenheid en deze programmatische aanvliegroute in het bijzonder, de verbinding kan zijn met de wens om het bestaande religieuze erfgoed een toekomst te bieden; met de culturele betekenis en de verhalen van het religieus erfgoed als vertrekpunt, culturele interventies als instrument en de gemeenschap als drager. In deel I van de bijeenkomst worden visies en ervaringen met u gedeeld door aansprekende experts waarmee de pijlers Religieus Erfgoed, Cultuur en Burgerschap invulling krijgen. Deel II bestaat uit een viertal workshops de onderzoeksvraag uitgediept wordt. Wij hebben u uitgenodigd om uw ervaring en expertise met ons en allen te delen. Wij stellen uw aanwezigheid zeer op prijs en wensen u een inspiratievolle middag toe. Freek van Duijn, Under de Toer San Jonker, Under de Toer Frank Strolenberg, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed Mirjam Blott, Europees Erfgoedjaar 2018 Kees van Stralen, Provincie Fryslân 5
Under de Toer Ter gelegenheid van Leeuwarden-Fryslân Culturele Hoofdstad van Europa 2018, is het project Under de Toer opgezet. Voor dit project zijn meer dan 30 verhalen van evenzovele kerken uitgekozen en zijn in een artistieke manifestatie verbeeld door professionele kunstenaars in samenwerking met de mensen die wonen, werken en leven rondom de kerken. Het zijn bijzondere evenementen geworden van opera tot houtsnijdersfestival, van installatie tot kunstkamp met artists in residence, van video-mapping tot theatrale wandeling. Het is een project dat religieus erfgoed op een bijzondere en inspirerende manier tot leven brengt. De projecten hebben bovendien in hun manifestatie een Europese connectie opgenomen. Soms is dat een artistieke uitwisseling (bv deelnemende buitenlandse koren), soms bestaat het uit een live verbinding met de Europese partner gedurende het project. Under de Toer is in tientallen kerken met de inzet van honderden professionals en duizenden plaatselijke medewerkers voor tienduizenden toeschouwers een uniek project geworden. Een project dat velen nooit zullen vergeten en waarop ze blijvend trots zijn. Het project is een voorbeeld van hoe iepen mienskip, hoe cultureel burgerschap, belangrijke waarden kan creëren in kleine gemeenschappen. In dit Under de Toer project wordt een culturele waarde ook een burgerschapswaarde. Er ontstaan in de gemeenschap on- 6
verwacht nieuwe allianties en door de Europese connectie ontstaat er een openende blikrichting naar vergelijkbare gemeenschappen ergens in Europa en in Friesland zelf. Met het project wordt een andere verbindende waarde gecreëerd voor de (voormalige) godshuizen, dan waar ze ooit voor gebouwd zijn. Een waarde die in de globale wereld misschien wel eens een wezenlijk antwoord zou kunnen zijn op de vervreemdende effecten van onze globale economie en mediavoorzieningen. 7
PROGRAMMA 12.30-13.00 Inloop 13.00 Start programma 13.00 Welkom 13.10 Introductie van de bijeenkomst en van het project Under de Toer als aanleiding Freek van Duijn DEEL I De pijlers onder de expeditie 13.30 Keynote speaker Frank Strolenberg Religieus Erfgoed 13.50 Keynote speaker Thom van der Goot Cultuur 14.10 Keynote speaker Todd Weir Burgerschap 14.30 Samenvatting DEEL I 14.45 PAUZE DEEL II Op expeditie 15.10 Introductie van de workshops 15.15 Workshops in parallel sessies 16.15 Centrale terugkoppeling 16.45 Samenvatting en discussie 17.15 Afronding en aandacht voor het Torch Initiative 17.30 Napraten Met een speciale bijdrage van Lilian Grootswagers, The Future for Religious Heritage Torch Initiative 8
PROGRAMMA Religieus Erfgoed, Cultuur en Burgerschap Dagvoorzitter Nynke de Jong heet u van harte welkom. Zij neemt ons mee op expeditie die uit twee delen bestaat. In deel I markeren we de thema s Religieus Erfgoed, Cultuur en Burgerschap. Professionals uit deze disciplines delen hun visie met u. Introductie van de bijeenkomst en van het project Under de Toer als aanleiding FREEK VAN DUIJN (zakelijk leider Under de Toer) In het project Under de Toer zijn tijdens het Culturele Hoofdstadjaar 2018 meer dan 30 verhalen van onder de toren verteld. Centraal staat de koppeling tussen de professionele kunstenaar en de gemeenschap. Van het idee dat ooit op bijzondere manier werd geboren in de Grote Kerk in Leeuwarden, langs de pitches waar zich bijna 90 initiatieven voor hadden ingeschreven, de keus om met 31 + 1 projecten verder te gaan. Over de aanpak, inhoud, het effect, de opbrengsten tot nu toe, de connectie met Europa. En blik op de toekomst. 9
DEEL I De pijlers onder de expeditie Religieus Erfgoed FRANK STROLENBERG (programmaleider Religieus Erfgoed, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) Nederland telt nog zo n 6.000 kerkgebouwen. De komende tien jaar gaat volgens de vertegenwoordigers van de kerken tussen de dertig tot tachtig procent sluiten als godshuis. Wat kan er met die gebouwen gebeuren? Over breder gebruik, herbestemming en herwaardering van deze en andere religieus erfgoed gebouwen in een tijd waarin behoefte is aan betekenis. Cultuur THOM VAN DER GOOT (bestuursvoorzitter Under de Toer, theatermaker en bestuurder) Kunstenaars voelen de noodzaak om verhalen te vertellen. De samenwerking met de gemeenschap daarbij geeft een andere dimensie. En is niet vanzelfsprekend. Over de kracht, het moois, de moeilijkheden en wat er nodig is om dit te behouden. Burgerschap PROF. DR. TODD WEIR (Rijksuniversiteit Groningen, directeur van het Centrum voor Religie en Erfgoed) Professor Todd Weir deelt zijn visie op het post-seculiere tijdperk en de waarden en betekenis waar gelovigen en niet gelovigen elkaar op vinden. De kerkgebouwen zijn de platforms waarop beide groepen elkaar vinden. 10
DEEL II Op expeditie In de workshops gaan we met elkaar op zoek gaan naar aanknopingspunten om ervaringen en resultaten om te zetten naar een wijze van toepassen in de toekomst. Is het mogelijk om met de ervaringen die er zijn en dat wat daaruit is geleerd, een methode te ontwikkelen om het religieus erfgoed een (hernieuwde) waardering te geven, waarbij cultuur als motor dient voor een gedeeld eigenaarschap van deze gebouwen. Door de opbouw van het programma kunt u één workshop bijwonen. Deelt u graag uw ervaring of visie over een andere workshop, dan is er op verschillende manieren daar de gelegenheid voor. Workshop 1 Het begint bij een verhaal, de kracht van de verbeelding YPY ZYSLING (regisseur, theatermaker, docent en artistiek verantwoordelijk voor het eerste project van Under de Toer De Frijtinker) Wanneer is een artistieke vertaling krachtig genoeg om het verhaal te vertellen. Hoe bepaal je wat zijn de achterliggende inzichten of met dit verhaal de artistieke criteria en de gemeenschaps- doelstellingen gerealiseerd kunnen worden. In hoeverre spelen stakeholders bij de keus voor een verhaal al mee of is de artistieke drive van de kunstenaar leidend. Naast De Frijtinker heeft Ypy meerder projecten ontwikkeld waarbij het verhaal van het erfgoed centraal stond en een artistieke vertaling onderging. Workshop 2 Kunstenaar en gemeenschap verbinden TAMARA SCHOPPERT (regisseur, theatermaker en binnen het team Under de Toer verantwoordelijk voor de artistieke begeleiding van de projecten) Wat gebeurt er als een kunstenaar en de (religieuze) gemeenschap met elkaar gaan samenwerken? Als de samenwerking gericht is op participatie en gedeeld eigenaarschap, betekent dit voor een 11
kunstenaar een gericht ontwikkel- en artistiek proces. Maar wie is en neemt daar uiteindelijk de verantwoordelijkheid in en voor? Tamara heeft deze processen van de Under de Toer projecten begeleid, deelt en gaat met u in gesprek over de krachten en beperkingen. Workshop 3 Gedeeld eigenaarschap en her positioneren van religieus erfgoed; wat is het effect van Under de Toer op de plek van het gebouw in de gemeenschap REIN BOERSMA (kerkrentmeester Schettens, waar het project Skeltemania van Under de Toer zich afspeelde) Wat kunnen we leren van een project als Skeltemania? Leidt dat tot nieuwe visie(s) op het gebouw? En hoe benut je dan dat nieuwe eigenaarschap? Kan dat vertaald worden naar actief beheer of in financiële zin ten behoeve van het kerkgebouw? En hoe kan deze impuls bestendigd worden, wat is daarvoor nodig? Workshop 4 Waardengedreven ondernemen en de relatie met religieus erfgoed SANDER EN STEPHAN UMMELEN (Waardengedreven) Wij geloven dat het behoud van cultureel erfgoed zoals kerkgebouwen afhankelijk is van het draagvlak onder jonge en toekomstige generaties. Tegelijkertijd zien we dat deze generaties niet betrokken worden bij het beheer van dit erfgoed. Wij willen jonge mensen als gesprekspartner positioneren bij kerkbesturen om innovatie te stimuleren met oog op inclusiviteit en het creëren van een bredere (ervaren) maatschappelijke relevantie. Uitkomsten De uitkomsten en opbrengsten van de workshops worden vastgelegd, gebundeld en met u gedeeld. De publicatie wordt overhandigd aan de Provincie Fryslân, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en de Europese Unie. 12
MET EEN SPECIALE BIJDRAGE VAN LILIAN GROOTSWAGERS Future for Religious Heritage en The Torch Initiative Begin 2018 is de Future for Religious Heritage gestart met het Torch Initiative dat symbool staat voor de eenheid om het bewustzijn van het belang van Europa s cultuur en erfgoed te vergroten. Overeenkomstig het motto van de Europese Unie - Verenigd in verscheidenheid zal het Torch-initiatief de rol van religieus erfgoed door de eeuwen heen benadrukken als een belangrijk aspect van het bevorderen van een gevoel van collectiviteit. De torch brengt verschillende gemeenschapsgroepen met verschillende culturen, tradities en talen samen door middel van het verhalen van persoonlijke verhalen om zo de eenheid te bevorderen en tegelijk de diversiteit van Europa te vieren. In de praktijk presenteert het Torch Initiative het idee van een schatkist waarin burgers, politici en belanghebbenden hun eigen persoonlijke verhalen plaatsen om het belang van verschillende aspecten van religieus erfgoed in het verleden maar ook in het nu te onderstrepen. De reis van de fakkel door heel Europa is getraceerd op een interactieve LIVE-kaart die een overzicht geeft van alle landen en steden waarlangs hij is gereisd en de interviews die zijn opgenomen tijdens de reis. De reis startte in Leeuwarden in de kerk van Huizum op 8 januari en eindigt in oktober 2018 tijdens de FRH conferentie Religious Heritage - Europe s Legacy for the Future, waar de Europese Commissaris van Cultuur zijn persoonlijk brief heeft gepost. Tot het eind van het jaar bestaat er de mogelijkheid om nog een bijdrage te leveren aan de schatkist. U bent van harte uitgenodigd ook uw persoonlijke verhaal, herinnering of boodschap te delen. 13
Wij hopen dat deze middag een bijdrage heeft geleverd aan uw eigen plannen of ideeën. Heeft u na deze dag nog aanvullende toevoegingen of suggesties op workshops of de presentaties die zijn gegeven, dan kunt u deze alsnog met ons delen door ze te sturen aan info@underdetoer.nl. MEDE MOGELIJK GEMAAKT DANKZIJ Europäische Union Europese Unie 14
MET DANK AAN Rob Tigchelaar, koster Grote Kerk Leeuwarden Barbara Jonkers & Dennis de Vries, vormgeving Jan-Willem van Kruyssen Wypkje Hettinga Jan Bensliman Karen Bies Nynke de Jong Niels Remigius 15
16