Van opgave naar kans Een waterstofeconomie als duurzaam economisch perspectief voor Nederland White paper - februari 2019
Het ontwerp van het Klimaatakkoord 2 Sinds 21 december 2018 ligt het ontwerp van het Klimaatakkoord op tafel. Het bevat een breed pakket aan maatregelen om de Nederlandse CO 2 -uitstoot in 2030 met 49% terug te dringen ten opzichte van 1990. In 2050 moet die reductie naar 100%. Het Klimaatakkoord presenteert veelomvattende voorstellen: voor de gebouwde omgeving, de mobiliteit, de industrie, de landbouw en elektriciteitsproductie. Belangrijke elementen zijn de verplichting aan grote industriële ondernemingen om CO 2 -reductieplannen op te stellen, een minimum CO 2 -prijs om de opwek van duurzame energie te stimuleren, en een omvangrijke verduurzaming van anderhalf miljoen Nederlandse woningen tot 2030. Frame en werkelijkheid De eigenaren van die woningen lijken vooralsnog - in de beeldvorming althans - de dupe. Ze worden (naar het schijnt) geconfronteerd met extra kosten. Het ontstane frame is dat zij iets moeten. Ook de industrie en de landbouw moeten iets. Een positieve benadering van het Klimaatakkoord, gericht op kansen en winst, in plaats van op verplichtingen en verlies, komt vooralsnog onvoldoende uit de verf. Zorgen en problemen: gebrek aan draagvlak en discussie over betaalbaarheid domineren de discussie; optimisme en een visie op een toekomstige economie ontbreken.
Van opgave naar kans 3 De maatregelen in het Klimaatakkoord leggen niettemin een goede basis voor de verduurzaming van de Nederlandse samenleving. Maar het is de vraag of ze ook het fundament leggen voor een duurzaam economisch verdienmodel in 2050. De voorstellen gaan uit van het huidige economische model. Vanuit dat model geredeneerd is 49% CO 2 -reductie een forse opgave. De discussie daarover wordt dan al snel door problemen en belemmeringen gedomineerd. Toch zijn die kansen er wel degelijk - maar alleen als we goed doordacht en gefaseerd aan de slag gaan. Met een structurele, geïntegreerde aanpak, redenerend vanuit de toekomst naar nu, in plaats van omgekeerd. Als we dat doen, kunnen we vandaag het fundament leggen voor het verdienmodel van morgen. Nederland kan dan onder meer koploper worden op het gebied van elektrisch vervoer. Onze infrastructuur biedt mogelijkheden om tot de wereldtop te behoren op het gebied van data en digitalisering. En de Nederlandse mainports zijn bij uitstek geschikt om de circulaire overslagplaatsen van de toekomst te worden. Naar een waterstofeconomie En wie nog verder durft te denken, ziet de mogelijkheden van waterstof voor de Nederlandse economie. Onderzoek 1 laat zien dat waterstof op de middellange en lange termijn de ruggengraat kan worden voor een groot deel van de collectieve energievraag. Te beginnen met blauwe waterstof, geproduceerd uit aardgas, maar al snel gevolgd door groene waterstof, gefabriceerd met duurzaam opgewekte elektriciteit. Het ontwerp van het Klimaatakkoord signaleert de grote kansen en mogelijkheden op dit gebied 2, al blijft het op dit punt in een vergezicht steken en ontbreekt een integraal handelingsperspectief op concrete volgende stappen. Dat perspectief bieden wij hier in deze whitepaper. 1 Elektronen en/of Moleculen. Twee transitiepaden voor een CO 2 -neutrale toekomst. Berenschot, 2018. 2 Nederland heeft een goede uitgangspositie om een rol voor waterstof voor te bereiden met zijn omvangrijke procesindustrie, zijn grote potentieel voor wind op de Noordzee en zijn gasinfrastructuur en -kennis. Waterstof geeft de mogelijkheid om grote hoeveelheden duurzame energie op kosteneffectieve manier in het systeem te passen en om nieuwe circulaire processen en waardeketens in de economie op te bouwen. ( ) Daarnaast wordt er op internationale schaal heel veel aandacht besteed aan waterstof als klimaatneutrale energiedrager. De verwachting is dat op termijn een omvangrijke internationale waterstofmarkt zal ontstaan, waarop Nederland een sterke rol kan spelen. Ontwerp van het Klimaatakkoord, SER, 2018, p. 163
Scenario: in drie fasen definitief op weg naar een waterstofeconomie 4 Nederland heeft een buitengewoon sterk uitgangspunt voor de transitie naar een waterstofeconomie. De fijnmazige, hoogwaardige aardgasinfrastructuur is na aanpassing technisch zonder meer geschikt voor transport van waterstof. De vereiste hoeveelheid elektriciteit voor de productie van groene waterstof kan worden geleverd uit windenergie op zee. Afgedankte olie- en aardgasboorplatforms op zee kunnen plaats bieden aan waterstoffabrieken (elektrolyzers). Nederlandse havens zijn geschikt voor aan- en afvoer van waterstof. Kennis en know how zijn in Nederland in overvloed aanwezig. Om de overstap naar deze energiebron van de toekomst goed te maken, zullen we er wel voor moeten zorgen dat er een aantal duidelijke keerpunten aanwijsbaar zijn tussen nu en 2030. Dit zijn essentiële kantelpunten die de transitie steeds opnieuw een nieuwe, krachtige impuls geven en daarmee volgende stappen vergemakkelijken. De aanknopingspunten ervoor liggen bij de verdere ontwikkeling van duurzame mobiliteit (elektrische auto s), de sluiting van kolencentrales, en bij uitbouw van windenergie op zee (als energiebron voor elektriciteit én voor de productie van waterstof voor industrieel gebruik). Een scenario in drie fasen - met essentiële kantelpunten - ziet er zo uit: In Fase 1 (startup, 2019-2023) wordt vol geïnvesteerd in de aanleg van de ruggengraat van een landelijk waterstofnetwerk. Het landelijke hoofdnet van de bestaande gasinfrastructuur wordt geschikt gemaakt voor waterstoftransport. Met het aanwezige vermogen aan wind- en zonne-energie in 2023 wordt geëxperimenteerd met de productie van groene waterstof uit de overschotten aan duurzame elektriciteit. Om volume te creëren wordt blauwe waterstof (schone waterstof uit aardgas) aangevuld met investeringen in veilige CCS. (Carbon Capture & Storage de afvang en opslag van CO 2 dat bij de productie van waterstof vrijkomt). De eerste volumes komen beschikbaar voor de Nederlandse industrie. Deze fase legt het fundament voor een waterstof economie en zet Nederland op een internationale kennisvoorsprong. Essentieel kantelpunt in deze fase: de ombouw van kolencentrales tot waterstofcentrales. Dit zorgt voor een forse CO 2 afname en een toekomstbesten dige achtervang voor hernieuwbare energie.
5 In Fase 2 (versnelling, 2023-2030) wordt de waterstofmarkt ontwikkeld en tekenen de contouren van een economie op waterstof zich af. In 2030 kan met de productie uit overschotten van duurzame stroom (uit wind en zon) een substantiële hoeveelheid waterstof worden geproduceerd. De productie van deze groene waterstof neemt nu de overhand. De productiekosten daarvan, momenteel nog hoger dan die van blauwe waterstof, zullen dalen. Gemengd met blauwe waterstof ontstaat voldoende volume om een deel van de industrie én het vrachtvervoer van waterstof te voorzien. Een hubnetwerk transporteert waterstof naar waterstoftankstations en industrieclusters. De ombouw van kolencentrales tot waterstofcentrales zorgt in deze fase voor veel stabiliteit in het elektriciteitsnet. Schaalvergroting zorgt voor versnelling van de transitie Essentieel kantelpunt in deze fase: technologieversnelling drukt sterk de kosten van wind op zee en elektrolyse. Elektrische auto s rijden 400 kilometer op een laadbeurt van 20 minuten. De raffinagesector krimpt doordat elektrische auto s de nieuwe standaard worden. In Fase 3 (volwassen markt, 2030-2050) wordt de transitie voltooid. Met een rijk vermogen aan windenergie en een getransformeerde (minder energieintensieve) industrie is er nu genoeg volume om ook een deel van de gebouwde omgeving van waterstof te voorzien. Nederland kan zich zelfs gaan manifesteren als exportland voor waterstof, bijvoorbeeld naar Duitsland en Frankrijk, die hun kolen- en kerncentrales de komende decennia zullen gaan sluiten.
De randvoorwaarden zijn er al: waar wachten we op? 6 Technisch kunnen we dit. Er zijn nauwelijks belemmeringen, en des te meer kansen. Technologische ontwikkelingen en voortschrijdend wetenschappelijk onderzoek - bij universiteiten en in bedrijven - kunnen deze transitie de komende jaren extra impulsen geven. Overal in Nederland zijn al veelbelovende initiatieven zichtbaar, zoals in Groningen en Stad aan het Haringvliet. De basis ligt er al: voor experimenten, voor verder onderzoek, voor doorontwikkeling van de technologie en voor verlaging van de kosten. Een overstap naar waterstof als duurzame energiebron is daarnaast verenigbaar met andere voorgestelde en vaak al gestarte verduurzamingsmaatregelen (zoals elektrificatie, lokale warmtenetten en hybride warmtepompen). En de economische onderbouwing voor dit plan lijkt valide 3. Van scenario naar uitvoering: vijf actiepunten De transitie naar een nieuw economisch verdienmodel, gedragen door waterstof als schone en duurzame energiebron, gaat niet vanzelf. Deelnemers aan de Essent-stakeholdersbijeenkomst in februari 2019 formuleerden, ieder vanuit hun eigen perspectief, een aantal actiepunten. Ze zijn hieronder samengevat. #1 Ontwikkel een duidelijke strategie, bij voorkeur een Deltaplan Het Klimaatakkoord biedt perspectief, maar oogt nu nog iets te veel als een verzameling goede bedoelingen. De dwarsverbanden en een structurele aanpak ontbreken, en juist die zijn noodzakelijk, net als een helder toekomstperspectief: hoe ziet het nieuwe, duurzame Nederland eruit? De transitie naar een op waterstof gebaseerde duurzame economie is zo n perspectief, en vergt zo n duidelijke strategie. Een Deltaplan - misschien zelfs compleet met een Deltacommissaris - maakt het mogelijk om gedurende langere tijd het vizier scherp gericht te houden en richting te geven aan ieders handelen. #2 Overheid, neem de regie Een duidelijke strategie moet gedragen worden door visie en gestuurd door leiderschap. Dat geldt voor de betrokken ondernemingen en organisaties, maar vooral voor de overheid als wetgever en procesbewaker van de energietransitie. Dat is te meer van belang nu er in de samenleving momentum is voor de overstap naar duurzame energie. Regie is noodzakelijk; afwachten is geen optie. 3 idem: onderzoek Berenschot
7 #3 Kom met een ambitieus, spraakmakend proefproject Waterstof kan op zee of pal aan de Nederlandse kust worden gefabriceerd uit windenergie op zee. Niet alleen met kleine afzonderlijke installaties, maar ook of vooral met een grote waterstoffabriek (elektrolyzer), gevoed vanaf een stopcontact op zee, met een substantiële output (1 GW), op te leveren rond 2025-2030, op een tactische locatie, om schaalgrootte en volume te creëren. Zo n spraakmakende kickstart vergt kapitaal, moed en daadkracht, maar kan deze transitie een beslissende zet in de goede richting geven. #4 Buig het negatieve klimaatframe om naar een positieve boodschap De transitie naar een waterstofeconomie kan een positief perspectief openen op de energietransitie voor alle Nederlandse energiegebruikers, zowel voor de industrie als de individuele consumenten. De transitie kan worden uitgedrukt in termen van winst ( een schone nieuwe energiebron voor iedereen ) in plaats van termen van verlies ( we raken ons gasfornuis kwijt ). Het deelnemende bedrijfsleven kan bij deze transitie zijn zo dringend gewenste maatschappelijke verantwoordelijkheid laten zien. Voor pensioenfondsen en institutionele beleggers geldt hetzelfde. De communicatie zal moeten worden gericht op positieve punten, die idealiter in een transparant message house worden verpakt, zoals we gaan het aardgasnetwerk opnieuw gebruiken, we gebruiken nu nog jaarlijks 8 miljard kuub waterstof uit aardgas, maar straks kunnen we deze hoeveelheid - en nog veel meer - gaan produceren met schone windenergie, Nederland kan een sterke speler worden op de duurzame wereldmarkt, met veel nieuwe werkgelegenheid. #5 Adresseer twijfels en bedenkingen Deze energietransitie roept vragen op. Bijvoorbeeld rond de kosten van waterstofproductie, de beschikbare ruimte en de milieubelasting op zee. Die twijfels en bedenkingen moeten stevig worden geadresseerd. Feiten, cijfers en scenario s over maatschappelijke kosten en baten moeten op tafel. Elke transitie roept weerstand op en zorgt voor een botsing met gevestigde belangen. Ook die moeten worden geïdentificeerd, net als de mogelijke verliezers van déze transitie. De timing en opzet van de boodschap vergen nog veel onderzoek.
8 Nederland, land van wind en waterstof Als Nederland het aandurft om een sterke groene waterstofeconomie te ontwikkelen, kan het na 2030 een unieke positie innemen op de Europese en wereldwijde markt. Als we het goed aanpakken, liggen er voor iedereen - consument, industrie, energieleveranciers, Gasunie, universiteiten, kennisinstellingen - uiteindelijk grote kansen en wenkende perspectieven. Essent kan - net als andere energieleveranciers - een rol spelen als leverancier en verhandelaar van waterstof, en zal dat met overtuiging doen. Op termijn kan het land dat ooit een van de grootste exporteurs van aardgas in Europa was, een koploperpositie gaan innemen - als het land van wind en waterstof.
9 Colofon Uitgave Essent, februari 2019 Informatie Dit whitepaper kwam tot stand op basis van een dialoog tussen deelnemers aan een visiebijeenkomst over het economisch perspectief van het Klimaatakkoord, georganiseerd door Essent te Rotterdam op 12 februari 2019, met als gastheer Patrick Lammers, CEO Essent. De deelnemers: Donald Pols, directeur Milieudefensie; Teun van Biert, directeur Public Affairs, Tennet; Cindy van de Velde, algemeen directeur Vereniging Eigen Huis; Michiel Steltman, directeur Digital Infrastructure Association NL; Bernard Dam, hoogleraar scheikunde Technische Universiteit Delft; Fred van Beers, ceo SIF Offshore Foundations; Teun Bokhoven, voorzitter Nederlandse Vereniging Duurzame Energie; Hans de Penning, cfo Amber; René Schutte, program manager Gasunie; Bert den Ouden, sectorleider Energie, Berenschot Over Essent Essent is marktleider in Nederland en levert elektriciteit en gas aan zo n 2,5 miljoen Nederlandse klanten. Essent gelooft in een comfortabel thuis voor iedereen. Je huis is namelijk de belangrijkste plek in jouw leven. Dat wil je van maximaal comfort en gemak voorzien, zonder veel moeite en hoge kosten. Essent helpt haar klanten het comfort thuis te verhogen op een inspirerende, praktische en duurzame manier. Zo levert Essent naast stroom en gas diverse producten en diensten die je leven comfortabeler maken, zoals isolatie, zonnepanelen en smart home oplossingen. Goed geregeld door bekende installateurs uit de buurt, want Essent werkt met een landelijk dekkend netwerk van servicepartners.