Toekomst door traditie. Traditie door verandering. Christelijke spiritualiteit in de gevorderde moderniteit. De keerzijde van de moderne spiritualiteit Zonder de verdrukkende macht van God en Kerk zou de mens met zijn wetenschappelijke rede en technische mogelijkheden de samenleving humaner en socialer kunnen uitbouwen. Zo klonk de aanspraak in het begin van de Moderne Tijd. Een overzicht van de 20 ste eeuw en van het eerste decennium van de 21 ste leert dat een en ander ingewikkelder is dan werd voorzien. Door de mens zelf centraal te stellen zijn er nieuwe problemen in de samenlevingsopbouw en de spiritualiteitsbeleving opgedoken. We noemen drie grote probleemvelden. Eerste domein: de moderne inzet op hier en nu genieten schonk de mens een nieuwe geluksbeleving. Maar voor velen werd het een eenzijdige inzet op materiële welvaartsvermeerdering. Met innerlijke onvoldaanheid, relationele armoede en een ontregeling van het leefmilieu als bezwarende keerzijden. Tweede domein: de uitbouw van de menselijke autonomie gaf de mens een zalige vrijheid. Maar de droom van de individuele zelfontplooiing had een te hoge verwachting. De keerzijde werd ondraaglijk: de pijnlijke overvraging van het zelf, de vereenzaming van het ik en de verwaarlozing van de zorg voor het goede en rechtvaardige samenleven. Derde domein: de keuze voor een rationele efficiëntielogica bracht ongelooflijk veel maatschappelijke bevrijding met zich mee. Maar de drang om alles met doelmiddelen-rationaliteit te willen regelen en beheersen, had ook z n schaduwkant. Eerst was er verlies van begeestering en relationele warmte. De laatste tijd zijn het de grote systemen zelf die in crisis zijn en doldraaien. De moderne wetenschap en techniek botsen op hun ontkenning van het onherleidbare menselijke tekort: mens en aarde blijven eindig. De doorgroei naar een nieuw humanisme? In kringen van verlichtingsdenkers en in het brede publieke debat komt de noodzaak van een correctie van de moderne spiritualiteit al een hele tijd ter sprake. Bijna iedereen beseft dat de uitgangspunten van het eerste moderne denken moeten worden herzien. Het is dringend tijd voor een transitie naar een tweede of gevorderd modern denken. Ik citeer Koo van der Wal, een humanistische denker: We hebben nood aan een nieuw, eigentijds humanisme: een natuurvriendelijk humanisme met een relationeel vrijheidsbegrip en met meer zorg voor zingeving. Het is tijd voor een religieus humanisme. Religie van atheïsten, ook Alain de Botton, vooraanstaand atheïst, pleit ervoor. De moderne thesis dat spiritualiteit enkel nog seculier zou zijn, is herroepen. Door zijn hersenen zal de mens voor altijd een betekeniszoeker en religieus wezen
blijven, zeggen de atheïsten Lionel Tiger en Michael McGuire in hun boek Het goddelijke brein. Godsdiensten, religieuze zingeving en humanistische spiritualiteit staan in deze nieuwe culturele ontwikkeling voor een ingewikkelde oefening. Enerzijds moeten ze de blijvende verworvenheden van de moderne tijd verwerken. Anderzijds hebben ze de opdracht om de nieuwe zelfkritische correctie van de moderne cultuur te integreren. Vooral de godsdiensten blijven geconfronteerd met een definitieve moderne verschuiving van een spiritualiteit van boven naar beneden. Tegelijk worden ze uitgedaagd door een nieuwe, transcendente herziening in de benedenwereld: de a(a)nder is voor de geluksontplooiing van het ik even kostbaar als het ik zelf. De affectieve rede, de ethische rede en de spirituele rede zijn voor de goede samenlevingsopbouw even kostbaar als de theoretische en de technische rede. De huidige diversiteit in christelijke spiritualiteit Wat betekenen de recente levensbeschouwelijke ontwikkelingen voor de christelijke spiritualiteit? We zien drie stromingen in Vlaanderen aanwezig. De eerste is de spiritualiteit die voluit blijft doorgaan in de dynamiek na het Tweede Vaticaans concilie. Ze manifesteert zich in het brede christelijke middenveld: onderwijs, caritas, socio-economische en socio-culturele bewegingen en oude en nieuwe maatschappijkritische groepen. Deze stroming blijft uitgaan van de hoop op een - brede - maatschappelijke en culturele integratie van de christelijke spiritualiteit. Ze zoekt naar nieuwe vormen en een toegankelijke geloofstaal om een grote groep van mensen te kunnen aanspreken. Tijdens het pontificaat van paus Johannes-Paulus II is een eerder traditionele christelijke identiteitsprofilering naar voren gekomen. Deze stroming is terug te vinden in de officiële kerkelijke kringen en in de nieuwe spiritualiteitsgroepen die ermee verbonden zijn. Ze vertrekt van de analyse dat de Kerk en het christendom van West-Europa zich teveel hebben aangepast aan de moderne tijd. Het antwoord van deze spiritualiteit is duidelijk: meer het contrast accentueren tussen het christelijk geloof en de moderne tijd om zo beter de eigenheid van de christelijke spiritualiteit te kunnen presenteren. Deze stroming zet alle hoop op het blijvend centraal stellen van de eucharistie en de traditionele priesterfiguur als hoekstenen van de kerkopbouw. De bewuste keuze voor een kleine minderheidskerk is een belangrijk onderdeel van deze spiritualiteitsoptie. De derde stroming van christelijke geloofsbeleving manifesteert zich het duidelijkst in de nieuwe generaties jongeren. Het zijn zinzoekers die niet meer christelijk opgevoed zijn en evenmin nog doordrongen van het eerste moderne denken. Ze zijn meer ontvankelijk voor christelijk geloof en zelfs voor de kerkelijke tradities maar ze bewaren tegelijk het existentiële zoeken en kritische vragen van het moderne denken. Ze weten die paradoxale fragmenten in hun bestaan zonder complexen met elkaar te verbinden. Ze hebben geen zin meer in
de grote kerkaanpassing van de eerste stroming maar ze zijn ook niet in staat tot de volle christelijke identiteitsbeleving van de tweede stroming. Zij kiezen voor een christelijke spiritualiteit van interactie. Elke spiritualiteit staat voor de eigen zelfcorrectie De eerste en tweede stroming hebben elk nog een brug over te steken naar een christelijke spiritualiteit voor de tweede of gevorderde moderne tijd. De eerste stroming van de integratie blijft te universalistisch in haar droom. Ze ziet onvoldoende de onherleidbare eigenheden van de diverse spiritualiteiten. Ze is te goedgelovig inzake de correlatie tussen christelijk geloof en wereld. Het risico van deze stroming is dat de evangelische spiritualiteit zijn eigen wervingskracht verliest. De tweede stroming van de identiteitsprofilering verwaarloost teveel de onmisbare schakel van de hertaling van het christelijke geloof in taal en beelden voor de gevorderde moderne tijd. Ze heeft een te gesloten traditieopvatting. Ze vergeet dat geloof en traditie altijd invloed en overname van de tijdsgeest geweest zijn: er is geen vaste goddelijke openbaring, ooit eens uit de hemel neergedaald. Het risico van deze stroming is dat ze gist wordt zonder deeg: volheid van geloof in een kring van gelijkgezinden. Hetzelfde geldt voor de groepen die een heuse terugkeer voorstaan naar de oude vroomheidsvormen, de traditionele liturgie en de letterlijke evangelieopvatting. Zulke christelijke spiritualiteit zorgt wel voor persoonlijke heelheid maar schenkt een zwakke bijdrage aan de noodzakelijke ommekeer in de samenleving. Een eenheid van verschillen Wij gaan ervan uit dat de nieuwe gelovige zinzoekers wegwijzers zijn naar een eigentijdse christelijke spiritualiteit. Ze zijn, zoals reeds gezegd, te vinden in de kring van jongeren. Maar eigenlijk ook bij volwassenen die zich op latere leeftijd wenden tot het christelijke geloof. We denken aan een jonge zingevingsverantwoordelijke in de christelijke arbeidersbeweging: ze begint haar verhaal met een humanistisch gedicht en ze eindigt met een fragment uit het evangelie. Of we horen een jongere op de Wereldjongerendagen: enthousiast over de sfeer en de gesprekken, tegelijk kritisch over de pausadoratie en officiële kerkelijke standpunten. En wat te denken van een paar dat na 10 jaar samenwonen bewust kerkelijk trouwt? Of luister naar de agnost die zich op veertig jaar laat dopen maar altijd nog een beetje blijft worstelen met God. Nog één voorbeeld: onlangs hadden we met onze gezinsgroep een diepgaande uitwisseling over ouder worden, afscheid nemen, sterven en dood. Het was een gesprek met een open tot gelovige toon
maar niet zonder de toets van onzekerheid en vraagstelling over leven na de dood, over God na de dood. Eigenlijk is een en ander niet verwonderlijk. Christenen kunnen in deze tijd niet anders dan modern zijn in hun christelijk geloof. Maar anders dan een tijd geleden bewaren de nieuwe christenen beter het spanningsveld tussen het gelovige theïsme en het moderne, kritische denken van de rede. Ze behouden de band tussen de christelijke Transcendentieopvatting en de inzet voor liefde en gerechtigheid. Ze hebben geen moeite met een wederzijdse verbinding tussen evangelieverhalen en hedendaagse levens- en samenlevingsverhalen. Ze zorgen voor een samenspel van oude en nieuwe christelijke symbolen, rituelen en tradities. Ze beleven hun vrije gemeenschapsbeleving ter plaatse in verbondenheid met de grotere Kerkgemeenschap. De christelijke spiritualiteit van morgen zal een conglomeraatspiritualiteit zijn: samengesteld uit fragmenten van open christelijk en open modern denken. De nieuwe spiritualiteit zal een eenheid zijn van verschillen. Of nog met een ander beeld uitgedrukt: een hedendaagse christelijke spiritualiteit zal een legering zijn van evangelie en moderne tijd. Zulke legering is verantwoord én wenselijk omdat ze betere eigenschappen heeft dan de twee afzonderlijke legeringselementen apart. Zelfs de moslims in Vlaanderen zijn bezig met hun legering van islam en moderniteit. Toekomst door traditie. Traditie door verandering. De toekomst van de christelijke spiritualiteit zal traditioneler zijn dan de integratiestroming denkt. Ze zal moderner zijn dan de identiteitsstroming het ziet. Het is een paradoxale opdracht: toekomst door traditie én traditie door verandering. Er komt maar een nieuwe toekomst voor de christelijke spiritualiteit door én behoud én vernieuwing van de christelijke traditie tegelijk. De beslissende vraag zal zijn: welke christelijke spiritualiteit kan nieuwe toekomst scheppen? Jezus zelf heeft de goede formule voor een geslaagde traditievernieuwing al aangereikt. Hij wou de joodse geloofstradities niet afschaffen maar enkel nieuwe vleugelslag geven door ze weg te halen uit een té gekooide identiteitsgerichtheid. Hij deed het met een open Godsopvatting en met een sociale dynamiek. Paulus heeft die openheid nog sterker uitgewerkt: geen openheid voor de niet-joodse volkeren zonder het loslaten van de niet-wezenlijke identiteitselementen van de jonge joods-christelijke spiritualiteit. De kern van de vitalisering van het christelijk geloof is de gehechtheid aan de figuur van Jezus Christus en de actualisering van zijn betekenis.
De nieuwe christelijke spiritualiteit zal niet zozeer te zoeken zijn in grote pastorale initiatieven. Niet in hippe mediaspektakels. Niet in prestigieuze nieuwbouwprojecten. De christenen van morgen zullen bijeenkomen in kleinere (kerk-) ruimtes en in een of ander huis. Ze leren er zich bijschaven in hun gemeenschappelijke opdracht: toekomst door traditie, traditie door verandering. Hun besef neemt toe dat ze als christenen een eigen, kostbare bijdrage kunnen blijven leveren in de evoluerende samenlevingsopbouw, naast en met andersdenkenden en andersgelovigen. Als de laatste gestalten van een oude christelijke spiritualiteit zullen verdwijnen en de laatste restanten van christenvijandige moderniteit zullen verdampen, kan hun stille aanwezigheid doorgroeien en open bloeien. In een archipel van kleine, diverse groepen en gemeenschappen kunnen ze het vuur van de evangelische spiritualiteit brandende houden. De toekomst zal uitwijzen wie er zich zal komen verwarmen. En waar en hoe dat vuur zal worden doorgegeven. Jean-Paul Vermassen Nationaal pastor OKRA en ZIEKENZORG CM