Heeft het Cartesiaanse dualisme de geest gegeven?

Heeft het Cartesiaanse dualisme de geest gegeven? Heeft functionele neurobeeldvorming de doodsklok van het Cartesiaanse dualisme geluid? Zij heeft in de hersenen bepaalde substraten van het bewustzijn aan het licht gebracht en schijnbaar de opvatting gesmoord van een onstoffelijke geest die naast het lichaam bestaat. Een recente studie toont echter aan dat velen de dualistische opvattingen blijven aanhangen. En dat blijft niet zonder gevolg. D OSSIER V AN D E M AAND In 1983 al schreef Jean-Pierre Changeux in L'homme neuronal : "De identiteit tussen psychische, fysiologische of fysisch-chemische toestanden in de hersenen blijkt volkomen gewettigd." Sindsdien zijn de studies steunend op functionele beeldvorming van de hersenen steeds talrijker geworden. Elk van deze studies heeft dit standpunt verder bekrachtigd. Het dualisme van Descartes is a priori dood. Immers, alles wijst erop dat de geest niet uitgaat van een onstoffelijke en extracorporale substantie. De moderne wetenschap treedt dus in het spoor van de materialistische opvattingen van de filosofen van de Verlichting. Voor Diderot en Baron von Holbach bijvoorbeeld is de geest een eigenschap van de hersenen. En omdat volgens hen de hersenen aan de wetten van het natuurlijke determinisme gehoorzamen, kan er geen vrije wil bestaan. Men moet het geloof in een vrije wil dus in dezelfde doodkist als het spiritualisme stoppen. In zijn Système de la Nature schrijft Baron von Holbach : "Ons leven is één lijn die de natuur ons aan Auteur : Philippe Lambert. de oppervlakte van de Aarde dwingt te volgen zonder dat wij er ooit één ogenblik kunnen van afwijken." Onder de neurowetenschappers vindt men vandaag vrij veel aanhangers van het determinisme. Filosoof Jean-Noël Missa, van de Université Libre de Bruxelles, stelt over hen die het begrip van een vrije wil proberen te redden, zoals Nobelprijswinnaar Gerald Edelman, dat zij zich achter een inconsequent materialisme verschuilen. Zo heeft Edelman het bijvoorbeeld over een primair bewustzijn en een hoger bewustzijn, dat de mens dankzij de taal zou bereiken. De taal zou een verschijnsel van distantiëring uitlokken dat een uitweg laat vermoeden voor het tweeledige genetische en epigenetische determinisme het doordringen van onze hersenmaterie door ons individueel verleden. Zo zou men zich een echt zelfbeschikkingsproces kunnen voorstellen. Voor velen echter gaat het om een oplossing ad hoc die door Edelman wordt geënt op zijn algemeen model van de selectie van de neuronale groepen ( neuronaal darwinisme volgens zijn eigen woorden). "In deze kwestie van de taal en het hogere bewustzijn doet Edelman denken aan een goochelaar die een konijn uit zijn hoed tovert", stelt Jean-Noël Missa. Cartesiaans theater In zijn Méditations Métaphysiques legt Descartes uit dat de geest, denkend voorwerp zonder ruimtedimensie, een van het lichaam verschillende substantie is. Het lichaam is echter een ruimtelijk voorwerp, dat niet denkt. Overigens stelt hij dat deze twee entiteiten elkaar door een causaal verband wederzijds beïnvloeden. Vandaar deze essentiële vraag : hoe kan een immateriële geest op enige wijze invloed uitoefenen op een materieel lichaam en omgekeerd? Om deze klip te omzeilen, stelt Descartes dat de geest van levende wezens met het lichaam interageert ter hoogte van een specifiek centrum van de hersenen, de pijnappelklier (of epifyse), die de zetel van het bewustzijn zou zijn. Zo blijft hij echter het probleem voor zich uit schuiven. De voorgestelde oplossing is voor dezelfde kritiek vatbaar als de eerste stelling. Tempo Medical November 2009 7

D OSSIER V AN D E M AAND Steven Laureys Later werden andere specifieke lokalisaties als centrum van het bewustzijn naar voren geschoven : de formatio reticularis en de frontale kwabben. De Amerikaanse filosoof Daniel C. Dennett, van de Tufts University, is één van de vurigste tegenstanders van deze benadering die hij als Cartesiaans theater bestempelt. Een welomschreven hersenstructuur zou kennis nemen van het geheel van de psychische activiteiten van de mens, zou zorgen voor de integratie ervan en zou produceren wat ons subjectief uniform en coherent lijkt. Vandaag weten we echter dat het bewustzijn niet afhangt van één enkel gebied van ultieme convergentie. Integendeel wordt het in de meeste theorieën beschreven als een verschijnsel waarbij verschillende hersengebieden betrokken zijn. Verschillende onderzoeken steunend op functionele beeldvorming van de hersenen hebben immers geleid tot het concept van een verspreid bewustzijn het niveau van zijn neuroanatomische onderbouw. Onder meer het onderzoek van Steven Laureys, maître de recherche bij het Fonds National de la Recherche Scientifique (FNRS, de tegenhanger van het FWO Vlaanderen). Hij is verantwoordelijk voor de Coma Science Group binnen het Centre de Recherches du Cyclotron (CRC) van de Université de Liège (ULg) en de Dienst Neurologie van het Centre Hospitalier Universitaire (CHU) van Luik. In het licht van de vooruitgang in de neurowetenschappen lijkt de mening gewettigd dat het bewustzijn zijn wortels heeft in biologische processen. Die vermoedelijk echter nooit de hele rijkdom van de innerlijke ervaringen zullen kunnen verklaren. Dan nog moet de terminologie eensluidend zijn. Alle discussies over het bewustzijn "worden overschaduwd door het gebruik van de term met verschillende betekenissen". Jacques Paillard licht dit heel scherp toe in zijn Traité de Psychologie Expérimentale (Presses Universitaires de France, 1994). Staat bewustzijn gelijk met elke vorm van denkactiviteit? Met de eigen identiteit? Met de subjectiviteit die elk van ons ertoe aanzet om eigen ervaringen te voelen? Wij stellen het bewustzijn gelijk met onze intuïtieve kennis ervan. Dus met wat ons geestelijk leven is op het kruispunt van onze percepties, onze zintuiglijke ervaringen, onze redeneringen en meningen, de planning van onze daden. Descartes zegt dat de geest per definitie bewustzijn is ( Je pense, donc je suis ). In ons verder betoog beschouwen we dus ook beide termen als synoniemen. Vier vragen Is het Cartesiaanse dualisme echt op het altaar van de neurowetenschappen geofferd? Men zou dit kunnen denken, maar velen hangen vandaag nog het concept van een splitsing tussen de hersenen en de geest aan. Steven Laureys heeft zich hierin verdiept nadat hij de resultaten gelezen had van een in 2005 uitgevoerde studie aan de Universiteit van Edinburgh door de neuroloog Adam Zeman, nu docent aan de Peninsula Medical School te Exeter. De kern van dit werk bestond uit een lijst van vier vragen die aan 250 studenten uit acht verschillende universitaire richtingen werden gesteld : antropologie(33), ruimtefysica(19), ingenieur burgerlijke bouwkunde (32), informatica(30), theologie (36), geneeskunde(30), ingenieur mechanica(34), natuurkunde(36). Op de eerste vraag, "Zijn geest en hersenen twee gescheiden zaken?", antwoordde 67 % van de studenten ja. "Hangt de geest fundamenteel af van de wetten van de fysica?", kreeg slechts 36 % positieve antwoorden. De derde vraag : "Overleeft een geestelijk gedeelte van ons na de dood?", kreeg 70 % bevestigende antwoorden. Uiteindelijk was 65 % van de studenten van mening dat elk onder ons een ziel bezit die van het lichaam te onderscheiden is. Aan het einde van elk van zijn presentaties had Steven Laureys de gewoonte aangenomen om een vragenlijst voor te leggen aan zijn gehoor, ongeacht of dit uit wetenschappers, artsen of een breder publiek bestond. De vragen waren voornamelijk van ethische aard en hadden betrekking op de kern van zijn onderzoek en zijn klinische activiteit als neuroloog gespecialiseerd in de gewijzigde bewustzijnstoestanden (coma, vegetatieve toestand, minimale bewuste toestand). Is het begrip van hersendood aanvaardbaar? Hoe kan men het levenseinde van de patiënten aanpakken? Is therapeutische hardnekkigheid in de acute fase, in de chronische fase aanvaardbaar? Moet men euthanasie toestaan? "Ik vond de resultaten die Adam Zeman voorlegde dermate interessant dat ik zijn vier vragen ook in mijn vragenlijst heb opgenomen", vertelt Steven Laureys. "Immers, bovenop hun zuiver theoretisch 8

belang (het dualisme tegenover de wetenschappelijke verklaring van het bewustzijn), zijn de antwoorden op deze vragen doorslaggevend voor de keuzes van onderzoekers, artsen, verpleegkundigen en psychologen op het vlak van de experimentele onderzoeksmethoden, de therapeutische mogelijkheden en de medische aanpak van de patiënten." Meer dan 4.000 personen in Europa en in de Verenigde Staten hebben tot dusver, na afloop van een voordracht van de verantwoordelijke voor de Coma Science Group van de ULg, hun mening geuit. In 2009 verscheen in de Annals of the New York Academy of Sciences een artikel, onder de titel Dualism Persists in the Science of Mind, dat de resultaten toelicht, vergelijkt en becommentarieert van het onderzoek aan de Universiteit van Edinburgh door het team van Adam Zeman bij 250 studenten, en aan de Université de Liège door de groep van Steven Laureys. Het staal van 1.858 personen omvatte 782 gezondheidswerkers, 290 paramedici en 455 beoefenaars van andere beroepen. Het beroep van 331 deelnemers was niet bekend. Andere kenmerken van dit staal van 1.858 personen : het bevatte ongeveer evenveel mannen als vrouwen, gelovigen en niet-gelovigen. De gemiddelde leeftijd was 41 jaar (tussen 16 en 85 jaar). Verrassende cijfers Gezonde persoon In tegenstelling tot de cijfers die in Edinburgh werden ingezameld, wijzen de resultaten van de Belgische studie op een sterke persistentie van dualistische ideeën, ook al is het beeld minder scherp. "Zijn hersenen en geest afzonderlijke zaken?" : 40 % bevestigende antwoorden. "Hangt de geest fundamenteel af van de wetten van de fysica?" : 39 % ja. "Overleeft van ons een geestelijk gedeelte na de dood?", 37 % van de ondervraagde personen gelooft het. "Bezit elk van ons een geest die gescheiden is van het lichaam?" : bevestigend bij 37 % van het staal. Een meer diepgaande analyse toont aan dat de filosofische en religieuze overtuigingen de voornaamste verklaring vormen voor de antwoorden op de vier gestelde vragen. Dit zal niemand verrassen. Leeftijd en geslacht spelen echter ook een rol. Veelzeggend is het feit dat 63 % van de gelovigen meent dat er leven na de dood is, tegen 16 % van de niet-gelovigen. 57 % van de eerste groep, tegen 20 % van de tweede, oordeelt dat de mens een ziel bezit die van het lichaam te onderscheiden is. "Het meest verrassende ten slotte is dat niet alle gelovigen positief antwoorden op de twee gestelde vragen, en niet alle niet-gelovigen negatief", merkt Steven Laureys op. Hersendood Hersenmetabolisme bij een patiënt in toestand van hersendood en bij een gezonde persoon. In geval van hersendood verbruikt enkel de huid rond de schedel nog energie. Men heeft het over de lege doos. Er vindt geen enkele neuronale activiteit plaats. Voorts blijkt dat vrouwen meer dualistisch ingesteld zijn dan mannen. Zo denkt slechts 34 % van de vrouwen dat de geest van de wetten van de fysica kan afhangen, tegen 48 % van de mannen. In de Luikse studie komt een zeer brede waaier van leeftijden aan bod. Zo kon men een ander verschijnsel aan het licht brengen. Jongeren (onder de 30 jaar) zijn meer dualistisch ingesteld dan mensen van gemiddelde leeftijd (31-49 jaar) en vooral dan 50-plussers. "Het onderzoek in ontwikkelingspsychologie schuift naar voren dat het geloof in een van het lichaam onderscheiden bewustzijn in alle culturen aanwezig is en dus universeel is, en dat elk kind met het dualisme geboren wordt", onderstreept Steven Laureys. Ongeveer de helft van de artsen (55 %) en van de paramedici (51 %) die de vragenlijst opgesteld door de neuroloog van de Coma Science Group beantwoord hebben, verklaarden gelovig te zijn. Hun antwoorden tonen aan dat velen onder hen November 2009 9 Tempo Medical D OSSIER V AN D E M AAND

D OSSIER V AN D E M AAND Men heeft lang gedacht dat de ziel op het ogenblik van de dood het lichaam verliet, zoals blijkt uit deze ets (1808) van Luigi Schiavonetti (1765-1810). dualistische opvattingen koesteren, overwegend in de groep paramedici. Een bijna gelijk percentage (40 %) artsen en paramedici gelooft in leven na de dood. De eersten hebben meer de neiging om te geloven dat de geest door wetten van de fysica (45 % tegen 37 %) wordt beheerst. Zij zijn bovendien minder geneigd om het begrip aan te hangen van een ziel die van het lichaam is gescheiden (36 % tegen 44 %). Volgens Steven Laureys bestaan er voor deze cijfers verschillende verklaringen. Het is echter hoogstwaarschijnlijk dat de wetenschappelijke bagage een beslissend element is. Een Amerikaanse studie die in 1998 in Nature werd gepubliceerd, toont onder meer aan dat men minder geloof en minder dualisme aantreft onder de leden van de National Academy of Science dan binnen de algemene populatie van de wetenschappers. Zijn wij dan automaten? Hoe dan ook, het dualisme is niet dood. Het lijkt steeds moeilijker te ondersteunen maar behoudt niettemin talrijke aanhangers, onder wie eminente neurowetenschappers zoals Christophe Koch, docent biologie en engineering aan het California Institute of Technology. Steven Laureys van zijn kant is monist. Zijn klinische praktijk en zijn onderzoek in functionele hersenbeeldvorming zetten hem tot dit standpunt aan. Hij stelt : "Ik steun op de wetenschappelijke bewijzen, maar ik beweer helemaal niet dat men alles over het bewustzijn heeft begrepen, verre van. In het licht van de huidige wetenschap mag men de deur voor de dualistische verklaringen niet definitief sluiten. Wel moet men onderstrepen dat men er geen duidelijke wetenschappelijke bewijzen voor heeft." Volgens de onderzoeker van de ULg is het bewustzijn een verschijnsel dat uit de collectieve activiteit van een deel van het centrale zenuwstelsel ontstaat. Net als de meeste neurowetenschappers die zijn opinie delen steunt hij hoofdzakelijk op het feit dat er een massa gegevens uit de functionele hersenbeeldvorming voortspruiten, die nooit werden weerlegd en die een onbetwistbaar verband leggen tussen bewuste waarneming en hersenactiviteit. Steunend op positronemissietomografie (PET) en functionele magnetische resonantie (fmri) heeft Steven Laureys de hersenactiviteit van bepaalde patiënten met hersenletsels in twee verschillende situaties persoonlijk kunnen observeren. Eerst wanneer zij zich in een vegetatieve toestand bevonden en vervolgens wanneer zij terug tot bewustzijn waren gekomen. In het tweede geval stelde hij de reactivering van verschillende kernen vast in diverse gebieden van de associatieve cortex, evenals van de thalamocorticale lus. Dit is de schakeling die instaat voor resonantie tussen de thalamus en gebieden van de cortex. "De studie van Steven Laureys onderbouwt het concept van een verspreid bewustzijn en gaat in de zin van de theorieën die stellen dat de verschillende neuronale associaties een samenhangend geheel van activiteiten kunnen ondersteunen. Deze kunnen op hun beurt elkaar dynamisch opvolgen en als het ware de kiem vormen van ons bewust leven." Dit stelt Axel Cleeremans, onderzoeksdirecteur van het FNRS en docent aan de Faculteit Psychologische en Opvoedingswetenschappen van de Université Libre de Bruxelles (ULB). 10

Steunend op het concept van een verspreid bewustzijn heeft Daniel C. Dennett een extreem model voorgesteld dat hij ontwerp van multipele versies van het bewustzijn noemt. Voor hem zou het bewustzijn slechts een randverschijnsel zijn. Een groot aantal processen zou in de hersenen in parallel al onze psychische activiteiten interpreteren. Een subjectieve toestand zou ontstaan uit al deze activiteiten die op een gegeven moment gelijktijdig voorkomen, en dus uit de interpretaties waarvan zij het voorwerp zijn. Mettertijd zouden dergelijke toestanden elkaar opvolgen, zodat er niet één bewustzijn, maar een opeenvolging van bewustzijnstoestanden ontstaat. Benjamin Libet, van de Universiteit van Californië in San Francisco, meent ook dat het bewustzijn slechts een randverschijnsel is dat ons toelaat om de werkelijkheid achteraf in te schatten. Volgens hem zou onze vrije wil slechts een illusie zijn. Wij zouden automaten zijn die keuzes uitvoeren zonder ze te beheersen. Bepaalde studies, onder meer die van Lionel Naccache, van de eenheid INSERM U562 voor cognitieve neurobeeldvorming, schijnen dit standpunt tegen te spreken. De Franse onderzoeker beschrijft de thalamocorticale retroactieve lus als een versterkingsmechanisme van de aandacht die de toegang van een voorstelling in onze ruimte van bewuste arbeid mogelijk zou maken. Een voorstelling onder vele andere die alle, ook deze, door onbewuste processen ontstaan en in competitie treden. In zijn boek Le nouvel inconscient denkt Lionel Naccache een andere eigenschap van het bewustzijn te kunnen formuleren. Wanneer iemand het bewustzijn bereikt, zou hij de behoefte voelen om er een zin aan te geven. Hoe? Door fictiescenario's te ontwikkelen die min of meer afstand zouden nemen van de koude en objectieve werkelijkheid. Betrekkelijk weinig afstand als de persoon normaal is, veel als hij aan een psychische stoornis lijdt, zoals schizofrenie. De vrije wil zou dan op een basisillusie berusten, in die mate dat zij op fictief materiaal steunt, gevoed door het geloof in een illusie ontstaan uit de waaier van mogelijkheden. Bijna-doodervaringen Steven Laureys neemt in dit debat geen stelling in. Volgens hem is het nog te speculatief. Daarentegen heeft hij onlangs tegenargumenten aangevoerd tegen de Nederlandse cardioloog Pim Van Lommel. Deze haalt argumenten uit de bijna-doodervaringen om het standpunt van een bewustzijn (van een ziel) te ondersteunen dat gescheiden is van het lichaam en overal in alle menselijke cellen aanwezig is. In december 2001 publiceerde Van Lommel in The Lancet een artikel onder de titel "Near-death experience in survivors of cardiac arrest : a prospective study in the Netherlands" (Bijna-doodervaringen bij overlevenden van hartstilstand : een prospectieve studie in Nederland). Steunend op een populatie van 344 overlevenden van een hartstilstand bestudeerde de auteur de frequentie, de oorzaak en de inhoud van de bijna-doodervaringen. Volgens de definitie van Van Lommel zijn dit herinneringen van indrukken die wij bij een gewijzigde bewustzijnstoestand ervaren. Zij omvatten in het bijzonder specifieke elementen zoals uittreding, gevoelens van welzijn, de visie van een tunnel, een licht, van overleden verwanten evenals het afspelen van het eigen levensverhaal. Steven Laureys vertelt dat Pim Van Lommel in 2007 een boek schreef, Eindeloos bewustzijn. "In feite heeft de argumentatie in dit werk niets wetenschappelijks. De opstijging naar het Hemelse Paradijs (na 1500), van Hieronymus Bosch (1450-1516), toont schijnbaar engelen die de ziel doorheen een tunnel naar een verblindend licht leiden. Zou dit de eerste voorstelling van een bijna-doodervaring zijn? De studies waarnaar de auteur verwijst bestaan niet of zijn niet gecontroleerd. Het probleem is dat Pim Van Lommel, die voorname- November 2009 11 Tempo Medical D OSSIER V AN D E M AAND

D OSSIER V AN D E M AAND lijk een klinisch cardioloog was, zich als een wetenschapper voordoet. Hij brengt een aangename boodschap een ziel die na de dood overleeft en zijn theorieën oogsten veel succes bij het publiek. Met het risico van schadelijke gevolgen op het gebied van orgaandonatie, van therapeutische hardnekkigheid en de criteria van definitie van de dood. Pro memorie wordt die gelijkgesteld met de hersendood of, volgens de oude terminologie, met het overschreden coma." Laureys en Van Lommel spelen hun eigen rol in een televisiefilm Julia's Hart die onlangs op de VPRO werd uitgezonden. Van Lommel zet de afwezigheid van bewustzijn in de toestand van hersendood op losse schroeven. Hierin wordt hij door de Luikse neuroloog tegengesproken. Om zijn standpunten te onderbouwen, steunt Pim Van Lommel voornamelijk op de zogenaamde uittredingservaringen en meer bepaald op het feit dat personen die een bijna-doodervaring beleefd hebben, vertellen dat zij hun reanimatie vanuit een hogere plaats hebben zien gebeuren. Dergelijke beschrijvingen vindt men in alle culturen. Moet men ze daarom een magische connotatie toekennen en daaruit besluiten dat het bewustzijn losstaat van de materie? Neen, oordeelt Steven Laureys, die ze eenvoudig als de uitdrukking van een fysiologische werkelijkheid beschouwt die onze waarneming van de wereld kan veranderen. Toevallig of experimenteel ingezamelde wetenschappelijke gegevens over dit onderwerp versterken zijn mening. Een artikel dat in 2002 in Nature is gepubliceerd, Stimulating illusory ownbody perceptions, toont hoe een Zwitsers team ongewild een bijna-doodervaring heeft uitgelokt bij een epilepsiepatiënte door stimulatie ter hoogte van het rechter temporopariëtale gebied. Dit resultaat, dat een correlatie vastlegt tussen de hersenwerking en een bijna-doodervaring, werd in 2007 door een Antwerps team bevestigd. Bovendien ontluisteren wetenschappelijke experimenten in Nederland en in Scandinavië eveneens de bijna-doodervaring. De onderzoekers plaatsten voorwerpen op kasten, zodat deze slechts vanaf een hogere positie gezien konden worden. Als de patiënten die verklaren dat ze een uittreding hebben beleefd hun aanwezigheid hadden vermeld, zou hieruit een conclusie volgen : lichaam en geest staan los van elkaar. Maar dat is nooit gebeurd. Voor Steven Laureys is de manier om de band tussen het bewustzijn en de hersenen (monisme of dualisme) te vatten niet zonder invloed op de perceptie die de artsen, de paramedici, de patiënten en het algemeen publiek van bepaalde neurologische en psychiatrische aandoeningen hebben. Hieruit volgen verschillende standpunten op moreel, ethisch en therapeutisch vlak in de benaderingswijze van de ziekte en van de zieke. In zijn bestseller L'erreur de Descartes (Uitgeverij Odile Jacob) stelt Antonio Damasio, van het Departement Neurologie van de Universiteit van Iowa, dat de dualistische traditie tot gevolg heeft gehad dat "de psychische processen als functie van het organisme terzijde werden gelaten". De geest werd lang aan de filosofie en aan de godsdienst overgelaten en hoewel hij "het voorwerp van een specifieke discipline is geworden, de psychologie, wordt hij pas sinds kort in de biologie en de geneeskunde in overweging genomen". Het gevolg zou, volgens Damasio, de inkrimping zijn van het begrip mens in het kader van de medische aanpak. (1) Athena Demertzi, Charlene Liew, Didier Ledoux, Marie-Aurélie Bruno, Michael Sharpe, Steven Laureys en Adam Zeman, Dualism Persists in the Science of Mind, Annals of the New York Academy of Sciences, 2009, 1157. (2) E.J. Larson en L. Witham, Leading scientists still reject God, Nature, 1998 ; 394 : 313. (3) Lionel Naccache, Le nouvel inconscient, Editions Odile Jacob, oktober 2006. (4) Eng: Near death experience, Fr: Expérience de mort imminente. (5) P. van Lommel, R. van Wees, V. Meyers, I. Elfferich, Near-death experience in survivors of cardiac arrest: a prospective study in the Netherlands, Lancet, 2001 ; 358 (9298) : 2039-45. (6) O. Blanke, S. Ortigue, T. Landis, M. Seeck, Stimulating illusory own-body perceptions, Nature, 2002 (19 september) ; 419 (6904) : 269-70. (7) D. De Ridder, K. Van Laere, P. Dupont, et al., Visualizing out-of-body experience in brain, N Engl J Med, 2007 ; 357 : 1829-33. (8) Antonio Damasio, L'erreur de Descartes, Editions Odile Jacob, januari 2001. Interessante lectuur : M. Thonnard, S. Schnakers, M. Boly, M.A. Bruno, P. Boveroux, S. Laureys, A. Vanhaudenhuyse, Expériences de mort imminente : phénomènes paranormaux ou Neurologiques? In : Revue Médicale de Liège 2008 ; 63 : 438-44. A. Vanhaudenhuyse, M. Thonnard, S. Laureys, Towards a neuro-scientific explanation of Near- Death Experiences? 2009 Yearbook of Intensive Care and Emergency Medicine, Vincent JL (Ed), Springer-Verlag. 12