Samenvatting van de workshop in het kader van Eten om niet te vergeten, van maandag 23 september in het AFAS Stadion tijdens de Mantelzorgdag.
Introductie: Leuk dat u een workshop in het kader van het boek eten om niet te vergeten hebt gevolgd. Eten om niet te vergeten is een informatief kookboek om lekker te koken voor dementerende ouderen maar dient ook als informatiewerk omtrent alles wat met eten, dementerenden en de hersenen te maken heeft. Het boek is ontstaan als community project op de universiteit, het idee achter dit project is dat de drie studenten op een of andere manier iets teruggeven aan de samenleving. Met ons idee voor dit boek zijn we experts gaan benaderen en hebben we ook een aantal uitgeverijen aangeschreven. Uiteindelijk hebben we een contract getekend bij Kosmos Uitgevers en hebben Philip Scheltens, Anneke van der Plaats, Annita Kok, Alison den Besten en Geert Ameel meegewerkt als expert aan dit boek. Waarom? Waarom dit boek en deze workshop? Uit onderzoek van het ouderenfonds is gebleken dat 20 tot 25% van de ouderen in verpleeg- en verzorgingshuizen ondervoed is. Echter ook van de ouderen die thuiszorg ontvangen blijkt 15 tot 25% ondervoed te zijn. Dementerenden vormen hierbij een grote risicogroep omdat zij door de dementie om verschillende redenen minder zullen eten. Ondervoeding is echter een katalysator in het proces, en ondervoede mensen met dementie zullen sneller aftakelen dan anderen. Uit een ander onderzoek van ditzelfde ouderenfonds blijkt dat 82% van de mantelzorgers van een dementerende is overbelast of een groot risico loopt op overbelasting. Met dit boek proberen we deze cijfers te verlagen, en van het eten weer een rustmoment, maar vooral weer een gezellig moment te maken. Wij vinden dat eten, welke maaltijd dan ook, een hoogtepunt maar ook een rustmoment moet zijn. De dementerende en de mantelzorger danwel verpleging moet kunnen genieten van dit moment en iedereen moet op zijn of haar gemak lekker en voldoende(!) kunnen eten zonder dat er chaos of stress bij komt kijken. Dit is natuurlijk makkelijker gezegd dan gedaan want in de praktijk komen er vaak een hoop problemen bij kijken.
Prikkels: Er zijn veel voorbeelden van problemen die kunnen ontstaan voor, tijdens of na de maaltijd; mensen die opstaan en gaan lopen tijdens het eten, meer aandacht hebben voor hun placemat en tafelkleed of ergens anders aan gaan zitten plukken, mensen die ineens niks meer lusten of simpelweg weigeren te eten enzovoorts. Veel van deze problemen zijn te herleiden naar de prikkels die de dementerenden krijgen. Onze hersenen bestaan uit 4 lagen, waarvan de binnenste lagen, laag 1 en 2, het emotionele brein vormen en de buitenste lagen, laag 3 en 4 het denkende brein. Al onze prikkels, dus dingen die we zien, voelen, ruiken, horen en proeven komen onze hersenen binnen via laag 1, waar ze worden gesorteerd. In laag 2 voegen we een emotie toe die volgens onze hersenen passen bij de situatie. In laag 3 en 4 begin het bewuste denken, we plannen ons gedrag, gebruiken ons geheugen, voeren een taak uit en stellen ons oordeel bij. Dementerende ouderen hebben alleen laag 1 en 2 nog over, en moeten met deze twee basic hersenlagen alles proberen te begrijpen. Niet verrassend dus dat dit fout gaat, als wij, vaak met de beste bedoelingen, een dementerende op de verkeerde manier benaderen of eten aanbieden. De kunst is dus om de dementerende de juiste prikkels te geven waardoor de persoon kalm blijft en rustig zijn of haar bord leeg eet. 2 Foto s om bovenstaand verhaal te illustreren: Op deze foto gebeurt veel. De mensen aan tafel worden bediend door kinderen met vreemde mutsen op. Sommige mensen kunnen niet goed bij de tafel en er
ligt leesmateriaal op tafel. Het is erg druk in de zaal en mensen worden van achteren bediend. Het tafelkleed oogt druk maar contrasteert wel goed. Aan deze tafel lijkt het iets rustiger. Het personeel eet mee en de mensen kunnen goed bij hun bord. Het eten op het bord lijkt op het tafelkleed. Het tafelkleed is erg druk en er staan potjes met bloemen op tafel. Naast meneer ligt iets wat lijkt op een keuzemenu. Voor de maaltijd: Tijdens de workshop werden een aantal vragen gesteld aan de deelnemers. De dementerende laten meehelpen met koken als dat kan? Als iemand nog kan meehelpen met koken en dit ook leuk vind moet dit zeker gestimuleerd worden. Soms zeggen mensen nee als ze dit gevraagd wordt maar als er bijvoorbeeld een zak aardappels naast wordt gezet en alle benodigdheden gaan ze vaak toch aardappels schillen. Daarnaast is het prettig om alle kookgeurtjes te ruiken; onbewust krijgen mensen dan toch meer zin om te eten in de plaats van dat het gelijk voor hun neus wordt gezet. Een keuzemenu aanbieden? Een keuze maken is erg lastig voor een dementerende omdat dit een taak is van hersen laag 3 en 4 die we net besproken hebben. Ouderen kunnen vaak pas kiezen als ze eten zien en herkennen, en een tekstmenu zegt niet zoveel. Wat eventueel kan helpen als een keuzemenu verplicht is, is om er plaatjes bij te zetten van de verschillende mogelijkheden, zo kunnen mensen iets
herkennen en dan een keuze maken. Een veelgehoord argument voor een keuzemenu is dat mensen zo meer gevarieerd kunnen eten, maar in de praktijk werkt dit niet zo. Van alle keuzes die men aangeboden krijgt kiest men vaak het laatste omdat die is blijven hangen en de volgende dag zijn ze toch al vergeten wat ze gisteren gekozen hebben en kiezen ze waarschijnlijk weer hetzelfde. De tafel van te voren dekken of terwijl de persoon of personen aan tafel zitten? Simpelweg een tafel dekken zorgt voor heel veel prikkels bij een dementerende. Denk aan kletterend bestek, wapperende tafellakens, schuiven met stoelen en alle beweging rondom de tafel. De dementerende die al aan tafel zit kan al deze prikkels niet meer ordenen of afweren en ervaren een enorme drukte in hun hoofd. Als de tafel eenmaal gedekt is en mensen eigenlijk zouden kunnen eten zal er vaak weigergedrag optreden, want mensen hebben helemaal niet in de gaten dat ze eigenlijk zouden moeten eten. Het beste is om te zorgen voor 1 gerichte prikkel, bijvoorbeeld om de persoon of personen even voor de televisie te zetten terwijl op de achtergrond rustig de tafel gedekt kan worden. Eenmaal gereed kan de oudere zo aanschuiven. Als de persoon nog kan helpen bij het tafeldekken, dit zeker stimuleren! Hoe te stimuleren om te eten? Omdat het denkende brein bij dementerenden langzaam verdwijnt, vinden ze het steeds moeilijker om woorden om te zetten in daden. Iemand verbaal aansporen met bijvoorbeeld neem nog een hapje werkt dan ook niet optimaal. Wat dementerenden echter nog wel heel goed kunnen is na-apen, dit is een handeling die mensen nog heel lang uit kunnen voeren; het is namelijk ook hoe wij leren als peuter zijnde. Wat men zou kunnen doen om iemand aan te sporen is om verbale stimulatie te combineren met een voorbeeld. Dus zeggen neem maar een hapje, maar dit tegelijkertijd zelf ook doen. De bedoeling is dat de dementerende de verzorgende imiteert en dit ook doet. In verpleeghuizen is dit niet altijd mogelijk, omdat er simpelweg te weinig mensen zijn om zoveel 1 op 1 aandacht te geven. Een ander trucje is dan om slechte eters aan tafel te zetten met goede eters, zodat zij deze kunnen imiteren. Let wel op dat het eten niet van het bord gebietst wordt door de goede eters! Hoe kan een tafel herkenbaar gedekt worden?
Vroeger kreeg men geen bord eten voorgezet, dat ergens anders werd opgeschept maar werden de pannen en schalen op tafel gezet zodat daar uit kon worden opgeschept. Buiten dat dat dementerenden herinnert aan vroeger kunnen ze ook vaak pas echt goed kiezen wat ze willen eten als ze het zien en herkennen. Daarnaast werd een tafel vroeger met weinig poespas gedekt, geen tafelkleden met het hele sterrenstelsel erop of placemats vol kleurige vlinders maar simpele effen kleden, misschien met een boerenbont motief en effen servies. Voor rust aan tafel is dit erg belangrijk, probeer er dus voor de zorgen dat de dementerende niet afgeleid kan worden door verschillende motiefjes op tafel en kijk of er genoeg contrast is tussen bijvoorbeeld het tafelkleed, bord en eten. Een wit bord op een wit kleed met aardappelpuree en witvis is niet de beste combinatie om maar een voorbeeld te noemen. Tot slot, probeer toetjes en dranken zoveel mogelijk uit te schenken in glazen schaaltjes. Pakken vla en melk zeggen dementerenden niks meer, terwijl als goed te zien is wat het is mensen sneller geneigd zijn om het op te eten. Welke gerechten? Vroeger at men de groenten uit het seizoen, wat vaak betekende dat er niet veel afwisseling in zat. Veel stamppotjes in de winter en vooral bonen in de zomer. Daarnaast waren er dagen waarop iets specifieks gegeten werd: woensdag gehaktdag, vrijdag vis en zondag maaltijdsoep, gebakken aardappeltjes en wat duurder vlees zoals biefstuk. Eiersalade, broccoli, bietensalade, mosterdsaus, satésaus, mihoen, zalm en champignons zijn allemaal voorbeelden van eten die dementerende ouderen misschien niet (her)kennen of langzaam vergeten. Dit omdat het moderner eten is, of omdat het vroeger eten van de rijken was. Dit wil niet zeggen dat geen enkele dementerende dit eet, of juist heel erg van stamppot houdt, maar het is wel iets om rekening mee te houden. Tot slot: Iedere situatie is anders, en veel hangt af van uw gevoel en instincten. Het beste is om te zoeken naar de gulden middenweg in iedere situatie en er samen het beste van te maken. Mocht u nog vragen hebben of wilt u om een andere reden contact met ons opnemen, dan zijn wij te bereiken via etenomniettevergeten@gmail.com. Dank!