IA Brussel Davy Pieters, meer informatie: www.ianetwerk.nl Onderzoeks- en innovatiepotentie in de EU en de Topsector Logistiek Strategieën en initiatieven voor duurzame mobiliteit en logistiek Auteur: Edoardo Felici (Rijkstrainee), onder eindverantwoording van Davy Pieters (IA Brussel). Samenvatting De hoeveelheid innovatieprojecten in transport en logistiek in Nederland en Europa toont aan dat bedrijven en overheden het nut inzien van investeren in innovatie. Agentschap NL i ondersteunt en begeleidt bedrijven bij het aantrekken van Europese financiering en het starten van samenwerking. Initiatieven in de Topsector Logistiek en onder de maatschappelijke uitdagingen van het Horizon 2020-programma richten zich op verduurzaming en op vergroting van de efficiency van het Europees vervoersysteem, versterking van de concurrentiekracht en sociaaleconomisch onderzoek ten behoeve van de gebruiksvriendelijkheid en grootschalige marktintroductie van nieuwe diensten, producten en processen. Nederland speelt een toonaangevende rol in de logistieke sector in Europa. De sector staat in Nederland onder druk door concurrentie uit Oost-Europa en Azië. Om deze concurrentie aan te kunnen, ontwikkelt de sector innovatieve technologie en logistieke oplossingen met toegevoegde waarde voor de klant. Tegelijkertijd is verduurzaming een belangrijk aandachtspunt. Ondersteuning vanuit de Europese Unie is mogelijk via onderzoeks- en innovatieprogramma s. De EU koppelt een ambitieuze visie aan stimulering om die visie te realiseren. De Nederlandse Topsector Logistiek doet hetzelfde op nationale schaal. Nederland Distributieland onder druk Nederland heeft een gunstige ligging voor de doorvoer van goederen naar het Europese achterland en de rest van de wereld. Dit komt handel en transport ten goede, mits de dienstverlening gelijke tred houdt met de actuele markteisen. De concurrentie is sinds 2009 sterk gegroeid. Door de crisis zijn de handelsvolumes wereldwijd gedaald. ii Al enige tijd is het niet meer voldoende om sneller en efficiënter te werken dan de concurrenten. De markt vraagt het laatste decennium om added value logistics. Dat betekent het verzorgen van douane-afhandeling, toelating van producten tot de Europese markt, financiering van voorraden en service-logistiek. Moderne logistiek omvat het beheren van de complete logistieke keten door gebruik van innovatieve ICT oplossingen en dankzij wetenschappelijke inzichten uit bijvoorbeeld operations research. 1
De Topsector Logistiek moet ervoor zorgen dat de Nederlandse logistieke sector op de wereldmarkt kan blijven concurreren. Het zogeheten Topteam Logistiek, bestaande uit ondernemers, wetenschappers en overheid, komt met adviezen waarin de speerpunten en ambities van de sector centraal staan. Duurzaamheid is hierin een universeel besliscriterium geworden. iii Het Topteam Logistiek stelt dat Nederland in 2020 Europees marktleider is in de aansturing van alle logistieke stromen, die twee of meer Europese landen aandoen en worden geregisseerd vanuit gecentraliseerde regiefuncties van marktpartijen. De Europese strategie voor toekomstige mobiliteit Op 17 september 2012 bracht de Europese Commissie een mededeling iv uit die de rol van onderzoek en innovatie voor de transportsector beschrijft. Deze volgt op de 'White Paper on Transport' v uit 2011 die de ambities uiteenzet om transport in Europa duurzaam, competitief en minder afhankelijk van olie te maken. De potentie voor onderzoek en innovatie in de transportsector is groot. Het gebied omvat zowel de dienstverlening als de industriële productie van transportmiddelen en benodigde infrastructuur. In 2008 trok deze sector de meeste industriële R&D-investeringen in de EU, met een totaalbedrag van 39 miljard euro. Dit werd verder aangevuld door een investering van 4,2 miljard euro door de lidstaten en de EU. Europese transportbedrijven besteden veertig procent procent van de industriële R&D investeringen in de wereld, tegenover ongeveer vijfentwintig procent in zowel Japan als de VS. vi De Europese Unie draagt hier in bescheiden mate aan bij. In het Zevende Kaderprogramma (KP7) werd zeshonderd miljoen euro per jaar besteed aan onderzoek, technologische ontwikkeling en demonstratie-activiteiten en nog eens 43,5 miljoen euro aan transportgerelateerd onderzoek in Marie Curie Acties. Maar de toepassing van onderzoeksresultaten op de markt blijft in Europa achterlopen. Verschillende projecten, zoals het European Rail Traffic Management System (ERTMS), het satellietnavigatiesysteem Galileo en de Single European Sky ATM Research (SESAR) doen een poging om een sluitende innovatiecyclus van onderzoek tot en met toepassing te waarborgen. De nieuwe aanpak van de Commissie is gericht op het diversifiëren van publieke- en private financieringsbronnen en het ontwerpen van nieuwe financiële instrumenten om het hefboomeffect van publieke geldbronnen te vergroten. De visie voor transport en logistiek Waar de Europese transportsector eerst gericht was op een sterke concurrentiepositie door middel van kostenbesparingen via schaalvoordelen, is hij nu aan het focussen op toegevoegde waarde-diensten en -producten. Dit vergt innovatieve, complexe en duurzame systemen. Het Europees en het nationaal transportbeleid en onderzoek zijn onder meer gericht op alternatieve brandstoffen, duurzame energiebronnen en milieuvriendelijke transportmethoden. In alle modaliteiten is de ontwikkeling van duurzame vervoermiddelen belangrijk. Veel aandacht 2
gaat uit naar intermodaal vervoer en de daarvoor benodigde geavanceerde ICT-systemen, naar tracking and tracing en beheersing en automatisering van de hele logistieke keten. De EU kan deze groene ontwikkelingen onder andere stimuleren door de wet- en regelgeving voor voertuigemissies te verscherpen en door haar toekomstvisie op het transport van de toekomst te verspreiden. Het versterken van Europese transport onderzoek- en innovatiesystemen De Europese Commissie stelt een strategische aanpak voor om haar visie op de toekomst van het transport te bereiken in vier hoofdpunten: - Betere verankering van onderzoek en innovatie in transportbeleid. Het nieuwe programma Horizon 2020 noemt intelligent, duurzaam en geïntegreerd transport als één van de zes maatschappelijke uitdagingen. Het 'White Paper on Transport' pleit voor integratie van alle transportmodaliteiten in een enkel European Transport System. - Betere afstemming van inspanningen van individuele sectoren en actoren. Vaak worden innovaties niet goed geïmplementeerd doordat transportbedrijven liever afwachten tot een innovatie breed is gedragen, voordat zij erin durven te investeren. vii - Ook denken buiten de bestaande samenwerkingen en structuren. De sector kan profiteren van nieuwe ontwikkelingen in bijvoorbeeld telecommunicatie- en energiemarkt. - Snellere toegang tot de sector door verkleining van kapitaalrisico s en verkleining van de kloof tussen onderzoek en implementatie. De Commissie stelt een aantal concrete doelen voor de komende twintig jaar: de keuze voor alternatieve brandstoffen en slimme, stille, schone en veilige voertuigen moet vanzelfsprekend worden. Infrastructuur moet onderhoudsarm, klimaatresisten en groen worden ontwikkeld. Het ontwerp van knooppunten voor transportmodaliteiten moet worden verbeterd en geïntegreerd met multimodale informatiesystemen. Over de gehele breedte zijn er implicaties voor ICT, veiligheid en sociaaleconomische aspecten die om horizontale uitwerking vragen. De uitdaging voor de Europese Unie is groot. Stakeholders moeten op alle (schaal)niveaus bij het proces worden betrokken. Dat resulteert in een aantal roadmaps als kern van het Europees strategisch plan voor de technologische ontwikkeling in de transportsector. De Commissie stelt voor om de voortgang bij de ontwikkeling van producten en diensten te monitoren via een Transport Research and Innovation Monitoring and Information System (TRIMIS). De nodige investeringen in nieuwe diensten, voertuigen en slimme infrastructuur voor het behalen van de Europese doelen op het gebied van emissiereductie belopen naar schatting 1 triljoen euro voor de periode 2010-2030. viii 3
De transport en logistiek dimensie in Horizon 2020 De maatschappelijke uitdaging Smart, Green and Integrated Transport in Horizon 2020 heeft een (voorlopig) budget van 6,8 miljard euro gekregen voor 2014-2020. Op dit moment lopen de onderhandeling hierover nog tussen de lidstaten, het Europees Parlement en de Commissie. Begin 2014 worden de eerste calls verwacht. De commissie stelt verschillende strategische initiatieven voor die in het programma een belangrijke rol kunnen spelen: Smart Cities and Communities European Innovation Partnership European Innovation Partnerships zijn brede samenwerkingsverbanden van allerlei belanghebbenden. Ze zijn gericht op het oplossen van maatschappelijke uitdagingen via innovatieve oplossingen. Smart Cities and Communities ix heeft als doel energie, transport, informatie en communicatie in stedelijke omgevingen intelligenter en efficiënter te maken. Projecten zullen gebruik maken van het Horizon 2020-programma voor financiering. Strategic Transport Technology Plan In het 'White Paper on Transport' speelt technologische innovatie een zeer belangrijke rol. Om de benodigde innovaties te identificeren is DG MOVE begonnen met het Strategic Transport Technology Plan x. Dit beschrijft welke prestaties Europa levert en waar de innovatieve potentie voor de transportsector ligt. De Commissie beoogt hiermee een betere coördinatie tussen publiek en privaat onderzoek en innovatie te bereiken. De centrale vraag hierbij is, hoe innovatieve oplossingen succesvol kunnen worden uitgerold. European Green Vehicles Initiative Het European Green Cars Initiative is een publiek-private samenwerking waarin innovatiestrategieën van partnerschappen voor wegvervoer (ERTRAC), smart systems (EpoSS) en smart grids worden ontwikkeld. Hiervoor kent het Zevende Kaderprogramma een budget van vijfhonderd miljoen euro. In 2014 wil de commissie deze initiatieven onder Horizon 2020 continueren door het European Green Vehicles Initiative xi op te richten. Het richt zich naast personenauto s ook op innovatieve en duurzame vrachtwagens, bussen en tweewielers. 4
Clean Sky 2 Joint Technology Initiative Clean Sky xii is al enkele jaren een bekend Joint Technology Initiative (JTI) waarin de Europese Commissie samenwerkt met de luchtvaartindustrie voor een schonere en duurzamer lichtvaartsector. Onder Horizon 2020 is ruimte voor Clean Sky 2. Shift2Rail Joint Technology Initiative De spoorsector werkt aan een soortgelijk JTI, Shift2Rail xiii om de samenwerking in de sector naar een hoger niveau te tillen. De focus ligt op een groter aandeel van spoor in het goederen- en personenvervoer. Innovatieve oplossingen om de capaciteit van het spoor te verhogen moeten dat binnen bereik brengen. Transport en mobiliteit in het Topsectorenbeleid In Nederland zijn verschillende innovatieprojecten gestart binnen het Topsectorenbeleid. Vanuit de Topsector Logistiek liggen er lijnen naar bijvoorbeeld de Topsectoren Agro en High Tech Systemen en Materialen, via respectievelijk agrologistiek en schone en slimme vervoermiddelen. Project Intermodaal Vervoer xiv Het Havenbedrijf Rotterdam heeft het Project Intermodaal Vervoer geïnitieerd om partijen samen te laten werken aan intermodaal vervoer. Pilots in de groente- en fruitsector hebben aangetoond dat de productkwaliteit geen risico loopt bij intermodaal transport in grotere volumes en via minder vervuilende vervoersmodaliteiten zoals de binnenvaart. Hierdoor kan de Rotterdamse haven groei creëren en congestie in de weginfrastructuur verminderen. Slim retourneren Door de toenemende populariteit van online winkelen neemt het aantal retourzendingen van defecte of ongewenste producten toe. Het initiatief 12Return xv heeft in samenwerking met Dinalog, topinstituut voor logistiek en supply chains, het retourproces van artikelen zo ingericht dat bedrijven daar meerwaarde uit kunnen halen en hun voorraden hierop kunnen afstemmen. Dit levert duurzame besparingen en hogere efficiency in de logistieke keten van bedrijven op. Efficiënter containervervoer xvi Het bedrijf Brabant Intermodal en de Technische Universiteit Eindhoven richten zich op de containerdoorvoer van de Rotterdamse haven naar regionale terminals in Brabant. Door de goederenstromen en logistiek tussen vier regionale terminals af te stemmen zijn schaalvoordelen, kostenbesparing en betere betrouwbaarheid mogelijk. 5
Bronnen i Homepage Agentschap NL http://www.agentschapnl.nl/ (15-10-2012) ii Conjunctuurbericht van Transport en Logistiek Nederland (TLN) over het eerste kwartaal 2009 iii http://www.top-sectoren.nl/logistiek (15-10-2012) iv Research and innovation for Europe s future mobility, developing a European transport-technology strategy (COM 2012) 501 final v Roadmap to a single European Transport Area Towards a Competitive and Resource Efficient Transport System (COM 2011) 144 final vi Mapping innovation in the European Transport Sector, EC Joint Research Centre, EUR 24771 EN, 2011 vii Summary Analysis of Reponses to a Country Survey on Innovation in Transport, International Transport Forum (2010) viii Impact Assessment Accompanying the White Paper on Transport, SEC (2011) 358 final, p.84 ix http://eu-smartcities.eu/ (15-10-2012) x http://ec.europa.eu/transport/themes/research/sttp/ (15-10-2012) xi http://www.ertrac.org/en/news/ (15-10-2012) xii http://www.cleansky.eu/ (15-10-2012) xiii http://www.unife.org/ (15-10-2012) xiv Intermodaal Vervoer om Verkeersdrukte op te lossen, publicatie Agentschap NL, januari 2012 xv http://www.12return.nl/ (15-10-2012) xvi http://www.agentschapnl.nl/content/project-effici%c3%abnter-containervervoer-door-samenwerking-tussenregionale-terminals (15-10-2012) 6