a a a a a a a a a a info@eetba info@eetba info@eetba info@eetba info@eetba info@eetba info@eetba info@eetba info@eetba info@eetba Ruimte voor Stadslandbouw in Rotterdam SAMENVATTING
OVER DIT ONDERZOEK COLOFON REGIONAAL VOEDSELSYSTEEM Sinds 2007 is een groep Rotterdammers onder de naam actief als expertisegroep om stadslandbouw in Rotterdam te stimuleren en initieren, omdat ze geloven dat landbouw de stad veel te bieden heeft. In het onderzoek Ruimte voor Stadslandbouw in Rotterdam is de visie van door Paul de Graaf Ontwerp & Onderzoek uitgewerkt tot een kansenkaart voor Rotterdam en een aantal voorbeelduitwerkingen die laten zien hoe die kansen benut kunnen worden. De zo ontwikkelde benadering biedt de mogelijkheid deze aanpak breder toe te passen en te vertalen naar andere steden. KANSEN VOOR ROTTERDAM Rotterdam kampt met een aantal sociale, economische en milieuproblemen die de leefbaarheid van de stad aantasten; een gebrek aan kwalitatief hoogwaardige groene ruimte en recreatieve mogelijkheden, luchtvervuiling en daaraan gerelateerde problemen met de volksgezondheid gekoppeld aan sociale achteruitgang, hoge werkloosheid door gebrek aan passend werk en meer gezondheidsproblemen, die zowel het lichamelijk als het geestelijk welzijn aantasten (overgewicht veroorzaakt door slechte voeding en gebrek aan beweging, stress, burn-out, etcetera). Stadslandbouw heeft sociaal-culturele, economische en milieu-technische effecten die bij kunnen dragen aan de oplossing van deze problemen, en past daarom goed binnen de prioriteiten in diverse Rotterdamse beleidsplannen om deze problematiek aan te pakken. De kracht van het thema stadslandbouw is dat zij de samenhang tussen verschillende beleidsdoelen zichtbaar maakt en een verbindend element kan vormen in het gemeentelijk beleid dat nu nog vaak wordt gekenmerkt door verkokering. Tegelijkertijd kan ze dit doen zonder structurele subsidie door gebruik te maken van initiatief van ondernemers. Dit onderzoek is opgezet en uitgevoerd door Paul de Graaf Ontwerp & Onderzoek Met medewerking van: Bas de Groot (ER, St. UIT JE EIGEN STAD) Nicole Hoven (Rotterdamse Oogst) Jos de Krieger (ER, 2012Architecten) Césare Peeren (ER, 2012Architecten) Dr. Jan Willem van der Schans (ER, LEI/RSO-WUR) Wetenschappelijke klankbordgroep: Dr.ir. A. van Timmeren (TUD - Faculteit Bouwkunde Green Building Innovation, Climate Design & Product Development) Prof. dr. A.J.J. van der Valk (WUR - Land Use Planning) Prof.dr.ir. J.S.C. Wiskerke (WUR - Rurale Sociologie) Dit onderzoek is mede mogelijk gemaakt door een subsidie van het Stimuleringsfonds voor Architectuur Met dank aan: (ER) Rien Bongers (ER, Het Portaal) Kees van Oorschot (ds+v) Birgitte Louise Hansen Alle afbeeldingen zijn gemaakt door de auteur tenzij anders vermeld. De impressies van de voorbeelduitwerkingen (met uitzondering van O) zijn gemaakt door 2012Architecten. Met dank aan de volgende Rotterdamse en regionale diensten voor het aanleveren van materiaal: ds+v Rotterdam Gemeentewerken GGD Klimaatbureau Rotterdam DCMR GZH Met dank aan de volgende Rotterdamse woningcorporaties voor deelname aan een enquete over de Potentie woningvoorraad voor stadslandbouw : Woonbron COM.wonen PWS Wilt u meer weten? Stuur een email naar: info@pauldegraaf.eu www.pauldegraaf.eu Rotterdam, maart 2011 Vanuit landbouwkundig oogpunt kan stadslandbouw een rol spelen in een omslag in het voedselsysteem. Het gaat er daarbij niet om als stad zelfvoorzienend te worden (al maakt het de stad in noodgevallen wel veerkrachtiger) maar om een verrijking van en aanvulling op de landbouw in het buitengebied. Ook voor de landbouwsector is het interessant om de landbouw dichterbij de stad - en de afzetmarkt - te brengen om weer contact te maken met de burger. LANDBOUW IN DE STAD Het onderzoek richt zich op landbouw in de stad die zich in haar vorm onderscheidt van gangbare landbouw door wisselwerking met stedelijke condities. Het stedelijk gebied in de gemeente Rotterdam met de stadsranden ten noorden (grenzend aan Midden-Delfland) en ten zuiden (IJsselmonde) vormt het studiegebied. LANDBOUW TEN DIENSTE VAN DE STAD De voedselkringloop volgens Eetbaar Rotterdam biedt de stad sociale en milieutechnische voordelen die de stad duurzamer en leefbaarder maken. In het ce staat de stadsagrarier: de professionele stadsboer die kennis van landbouw en van de mogelijkheden ven beperkingen van de stad combinneert. STEDELIJK REGIONAAL LANDELIJK GLOBAAL URBAN FARMER STEDELIJK REGIONAAL LANDELIJK GLOBAAL
Forest gardening Vollegrondsteelt zelf-organisatie energie-extensief gesloten nutrienten cyclus KENNIS INTENSIEF verbonden met de omgeving FOREST GARDENING Voedselbos of bosrandtuin met noten, vruchten, knolgewassen en andere (niet-eetbare) producten. Potentie: alternatief model voor aanleg en beheer van (semi-)openbaar groen, natuur- en milieueducatie ARBEIDSINTENSIEF (her)gebruik van nutrienten Hydrocultuur Groente- en fruitteelt op kleine lapjes grond verspreid over de stad. Aquaponics KAPITAALINTENSIEF energie-intensief gesloten nutrienten cyclus Potentie: gebruik van achtertuinen en restruimte in het openbaar groen controle KANSRIJKE TYPES grondgebonden Op basis van inspirerende voorbeelden uit Engeland, Canada en Amerika en een analyse van de Rotterdamse context zijn een aantal kansrijke types van stadslandbouw onderscheiden. Deze types produceren niet alleen voedsel maar leveren ook diensten aan de stad. Deze diensten varieren - afhankelijk van het type - van werkgelegenheid en educatie tot groenonderhoud, (groen)afvalverwerking en lucht- en waterzuivering. geisoleerd van de omgeving gebouwgebonden Matrix van kansrijke types en hun eigenschappen OP DAKEN Groente- en fruitteelt op daken verspreid over de stad Potentie: productief groene daken met dynamisch beheer en alle milieutechnische en esthetische voordelen vandien HYDROCULTUUR IN KAS OP DAKEN Lichtgewicht off-the-grid groenteteelt op substraat op het dak in een kas. Potentie: ingebruikname van daken en duurzame renovatie bestaande stad HABITAT Eigenschappen van het stedelijk weefsel, zoneringen, bronnen van reststromen, bodem en dergelijke leveren voor elk landbouwtype specifieke kansen op. Op basis hiervan kan voor elk landbouwtype de habitat worden vastgesteld; de plek die de beste omstandigheden voor overleven biedt en waar ze thuis horen. Ruimtelijke, milieutechnische en sociaal-culturele eigenschappen GECOMBINEERDE VIS- EN GROENTETEELT Polycultuur met combinatie vis- en groenteteelt (aquaponics), uit te breiden met in kringlopen verbonden teelten zoals worm. Potentie: verwerking reststromen, tijdelijk gebruik van braakliggende gronden en leegstaande gebouwen
HABITAT PER LANDBOUWTYPE NUT EN DOEL VAN DE KANSENKAART Dit is niet de definitieve stadslandbouwkaart. Daarvoor is het gebied te veel in beweging. Maar de onderliggende principes laten wel zien hoe je stadslandbouw in kan zetten in de verduurzaming van de stad. Niet door alles te plannen en te reguleren, maar door initiatief van (startende) ondernemers aan te moedigen en te begeleiden op de juiste plekken. Daarom is de kaart zowel interessant voor ondernemers als voor beleidsmakers en andere partijen die iets met stadslandbouw willen in het kader van hun eigen doelstellingen. INNOVATIEF EN REALISTISCH De visie van en het onderzoek onderscheidt zich van andere plannen voor stadslandbouw door: - een aanpak die innovatief én realistisch is, en stad en landbouw waar mogelijk verbindt, - een goede onderbouwing vanuit de praktijk zowel in Nederland als in de VS en Canada - een multi-disciplinaire aanpak, en - nadruk op een groeimodel dat kan beginnen met een paar aansprekende voorbeelden maar breder toepasbaar is op een schaal die de stad als geheel positief kan beïnvloeden. Kansenkaart met locaties voorbeelduitwerkingen KANSENKAART STADSLANDBOUW ROTTERDAM De kansenkaarten per landbouwtype brengen de habitat van elk in beeld. Het zijn zoekgebieden met potentie voor dat type - niet een verzameling van geschikte locaties. Binnen die zoekgebieden is ruimte beschikbaar en toegankelijk, zijn er concrete aanleidingen voor stadslandbouw om diensten op te baseren en zijn minder of geen beperkingen. In zekere zin bedienen deze kaarten de ondernemer die heeft gekozen voor een bepaald type. Ze kunnen hem of haar helpen om locaties te zoeken en om de potentie van een gekozen locatie in te schatten. Als je de kansenkaarten combineert ontstaat een kaart met kansen voor Rotterdam. Deze kaart kan de basis vormen voor een gericht beleid dat die stadslandbouw stimuleert die het beste is voor de stad. Om de potenties in deze abstracte kaart concreet te maken zijn vier kansrijke locaties uitgewerkt. Gezamenlijk beslaan ze het spectrum van mogelijkheden die professionele stadslandbouw biedt in ruimtelijke, milieutechnische en sociale zin. De voorbeelduitwerkingen zijn niet uniek maar gekozen om mogelijkheden te laten zien die op meer plekken zijn te realiseren. Groeimodel: Netwerk van door kringlopen verbonden bedrijven
Ruimte voor Stadslandbouw in Rotterdam SAMENVATTING VOORBEELDUITWERKINGEN - vier schetsen voor Rotterdam GEBOUWEIGENAAR KRUIDENSPECIALIST OMWONENDEN Daktuin in het ce Kruiden/bloementeelt, kleinfruitteelt, bijenteelt, gebruik en verkoop in Bij Locatie: dak Bij Vestigingsfactoren: ligging / icoonfunctie / ondergebruikt dak Ruimtelijk: Toegankelijke groene ruimte in de stad Sociaal: Educatie en marketing Milieu: Wateropvang en hittereductie RESTAURANT/KOFFIEBAR BEZOEKERS Van eetbaar groen tot hoogproductieve dakkas; deze voorbeelden hebben elk een eigen balans tussen sociale, milieutechnische en ruimtelijke kwaliteiten in relatie tot de stad. fruit ruit afval RESTAURANT Natuurlijke verzorging voor de stad DELI Dak Bij BIJENTEELT groene buitenruimte (AANLEVERING NUTRIENTEN) COOPERATIE kleinfruit KRUIDENSPECIALIST RESTAURANT/KOFFIEBAR fijn stof O2 verwerking fruit gft afval CO2 compost Urban farm / Stromenhub in transformatiezone delicatessen en vollegrondsteelt op bedden Aquaponics, Locatie: Mast / Vierhavens restaurant Vestigingsfactoren: tijdelijk beschikbare ruimte Ruimtelijk: Gebruik tijdelijke grond / leegstaande gebouwen Sociaal: link met wijken eromheen / werkgelegenheid / educatie / kwartiermaker Milieu: gebruik restafval fruitterminal Bij shop-in-shop GEBOUWEIGENAAR omwonenden specialist S (HORECA/RETAIL) VRIJWILLIGERS RESTAURANT DELI Ma St Kringlooplandbouw maakt kwartier koffieboer bierbrouwerij Mast pulp bostel groenten & fruit gewasbescherming Ch Pl BEWONERS sla, HORECA/RETAIL ZUIVERINGS/ NUTRIENTENBOER WONINGBOUWCORPORATIE / VVE kip & ei VOER (AANLEVERING NUTRIENTEN) COOPERATIE S (HORECA/RETAIL) vrijwilligers gesloten waterkringloop Kassen op de woonwijk vis Groenteteelt VOER Locatie: Ch - Dorpsweg/PlAQUAPONICS black worm regenwatersurplus, Vestigingsfactoren: krachtwijk, ondergebruikt dak fly stadsboerderij soldier larven daklandschap Ruimtelijk: In cultuur brengen winkel bierbostel Sociaal: Lokale werkgelegenheid / educatie koffiepulp streek Millieu: Renovatie woningbouw / Wateropvang en gebruik restwarmte woningen / Hergesupermarkt bruik nutrienten uit (huishoudelijk) afvalwater gewasbescherming wormen/larven restaurant / O Ce wormencompost vis sla kip & ei groente & fruit Dakkas maakt gebouw climate proof Ch Pl bladgroente vruchtgroente HYDROCULTUUR 1:200 WONINGCORPORATIE (SCHAAPSHERDER) CURSISTEN WONINGBOUWCORPORATIE / VVE VRIJWILLIGERS anaerobe vergisting HORECA/RETAIL ZUIVERINGS/ NUTRIENTENBOER BEWONERS warmtewisselaar vloeibare mest Eetbaar groen rond (en op) naoorlogse flats Forest gardening (in combinatie met schapenteelt) Locatie: O cegebied Vestigingsfactoren: schone grond, ondergebruikt groen Ruimtelijk: beter gebruik van groen / mooier, diverser groen Sociaal: meer participatie in leefomgeving (ouderen/ jongeren), Milieu: (bio)diverser groen, mogelijk gebruik nutrientrijke kwel eten anaerobe vergisting warmtepomp seizoensopslag Beheer & beleving van eetbare omgeving O Ce noten & fruit O2 vezels en bouwmateriaal CO2 knolgewassen 25-35 WONINGCORPORATIE 25-35 ginkgo biloba 20-30 20-30 eik (quercus) (SCHAAPSHERDER) stikstofbinders schimmeldraden/ wortelsysteem / openluchtschool bodem lucht vrijwilligers bacteries 20 walnoot (juglans regia) nutrienten en mineralen schimmels 20 fijn stof 5 a a a a a a a a a info@eetba info@eetba info@eetba info@eetba info@eetba info@eetba info@eetba info@eetba info@eetba Ze zijn aanvullend in hun bijdrage aan het stedelijke voedselpalet en gebaseerd op een potentieel interessant zakelijk model. info@eetba a Acacia dealbata N populieren els (alnus glutinosa) C N cursisten De afbeeldingen laten (van links naar rechts) de betrokken actoren, de bijdrage aan de voedselkringloop, de milieutechnische werking en de ruimtelijke kwaliteiten zien.