nieuwe autoriteit s a m e n w e r k e n a a n e e n k r ac h t i g e o p vo e d i n gsst i j l t h u i s, o p s c h o o l e n i n d e s a m e n l e v i n g H a i m O m e r
Nieuwe autoriteit Samen werken aan een krachtige opvoedingsstijl thuis, op school en in de samenleving Haim Omer
Voorwoord bij de Nederlandse vertaling In 2007 begon onze gezamenlijke fascinatie voor de filosofie en psychologie van Haim Omer. Tijdens een masterclass nam hij ons mee in zijn manier van denken en werken. Het leek zo gewoon, maar was tegelijkertijd bijzonder. Als collega s besloten we samen zijn behandelmethode te gaan toepassen en al werkende hebben we daarvoor een gestructureerde groepsgezinsbehandeling ontwikkeld. Vervolgens hebben we in 2008 een intensieve training bij het New Authority Centre in Tel Aviv gevolgd. Fantastisch om zo dicht bij de bron met deze methodiek aan de slag te zijn en te leren van zijn team. Dat was een eerste moment om Haim Omer ook persoonlijk beter te leren kennen door een uitgebreid interview over zijn leven. Omer liet zich kennen als iemand die lerend van de gebeurtenissen uit zijn jeugd, zijn eigen gezin, zijn studie, de gesprekken met mensen en zijn werk zich een idee heeft gevormd over geweldloos verzet. Deze visie rond geweldloos verzet heeft zich steeds verder ontwikkeld. In zijn boek Nieuwe Autoriteit maakt hij een grote stap naar een algehele opvoedingsstijl die toepasbaar is in de thuissituatie, op school en de samenleving als geheel. Het begrip waakzame zorg is een belangrijk element waarin hij op heldere wijze structurele gezinstherapie met hechtingstheorie combineert. Een ander element is het regelen van ondersteuning. Voor ouders en docenten is dit een grote stap. Je hangt je vuile was niet buiten, ik moet het toch zelf oplossen, iedereen heeft het te druk, dit kan ik niet van ze vragen. Het is echter onze ervaring dat dit een van de krachtigste pijlers van de methodiek is. Ouders zijn achteraf verrast over de bereidheid van vrienden, buren, docenten of zelfs familie in het buitenland om mee te werken. De slogan van Omer It takes a village to raise a child wordt door ons en ouders volledig omarmd.
In de afgelopen jaren hebben wij van veel ouders gehoord dat de Nieuwe Autoriteit houvast biedt. Ouders hebben vaak jaren hun stinkende best gedaan om thuis meer grip te krijgen op het gedrag van hun kind, om de sfeer te verbeteren of om ervoor te zorgen dat hun kind weer naar school gaat. Een moeder vertelde: Ik loop al jaren op eieren. Ik moet dingen vaak tien keer vragen voordat er geluisterd wordt. Indien ik mijn stem verhef krijg ik de grofste scheldwoorden naar mijn hoofd. Als het madame niet zint wordt er met deuren gesmeten, krijgt haar broertje een knal of loopt ze weg van huis. Het lijkt wel of ons hele gezin om haar draait. Dit boek biedt ouders, leraren en anderen een kader om gezamenlijk de regie te pakken en vast te houden. Een speelveld dat de jongeren veiligheid biedt, waarbinnen vrijheden zijn en er ruimte is voor een positief contact tussen ouders of leraren en kinderen. Dit kader wordt door Omer ook doorgetrokken naar organisaties. Welk speelveld biedt de schooldirectie of andere leidinggevenden dat hun docenten of medewerkers zich gesteund voelen en met plezier naar hun werk gaan? Binnen MoleMann Mental Health vonden wij de ruimte om onze fascinatie verder uit te werken, in de praktijk toe te passen en dat heeft ertoe geleid dat we met Hogrefe dit boek konden vertalen. Met deze vertaling weten wij zeker dat we ouders, leraren en anderen weer verder kunnen helpen in hún zoektocht naar het herstel van het contact met hun dierbare kinderen, leerlingen of medewerkers. Henk Breugem en Lenny Rodenburg Centrum Nieuwe Autoriteit, www.molemann.nl
Inhoud Woord vooraf 9 1 De nieuwe autoriteit 13 2 Waakzame zorg 47 3 Gewelddadig gedrag van kinderen in huis 95 4 Steun verwerven op school 125 5 Aanwezigheid en toezicht op school 151 6 Openbaarheid en herstelmaatregelen 189 7 Leerlingen betrekken bij de strijd tegen geweld 211 8 De nieuwe autoriteit in de gemeenschap 233 Noten 269 Literatuur 271
Woord vooraf Het hoofddoel van dit boek is het vinden van een antwoord op de volgende vraag: welke opvoedingshouding is geschikt binnen een vrije en pluralistische maatschappij, en hoe kan deze worden gerealiseerd? De afbraak van het gezag van ouders en leerkrachten van de afgelopen decennia is een van de oorzaken van de dramatische stijging van gewelddadig en delinquent gedrag onder kinderen en tieners. Ouders en leerkrachten zijn echter terecht afkerig van een soort autoriteit die gebaseerd is op intimidatie, blinde gehoorzaamheid en brute kracht. Het conflict dat ontstaat tussen het verlangen om hun autoriteit te herstellen en de behoefte om deze aan de huidige sociale waarden aan te passen, leidt tot een dilemma voor ouders en leerkrachten: hoe kunnen zij gezag uitoefenen zonder de waarden van autonomie en cultureel pluralisme aan te tasten? In dit boek beschrijft Haim Omer een theoretische en praktische oplossing voor dat dilemma aan de hand van het concept de nieuwe autoriteit. Dit concept is het resultaat van een lang en rijkgeschakeerd proces van denken en handelen. Het begin van dat proces is te herleiden tot de publicatie van het boek Restoring Parental Authority, 1 inmiddels tien jaar geleden, Omers eerste boek over opvoeding. Dat boek bracht een levendige publieke discussie teweeg. Ten tijde van publicatie werd het concept autoriteit in het publiekstherapeutische discours bijna als onfatsoenlijk beschouwd en het leidde dan ook tot veel onbegrip toen Omer het in verband bracht met opvoeden. Het concept werd vaak verkeerd ingevuld, alsof het pleitte voor een veeleisende en harde opvoedingsstijl, die onvoldoende rekening hield met de behoeften van het kind. 9
Ondanks de moeilijke start van het concept wordt het inzicht dat autoriteit niet alleen legitiem en positief is, maar ook een noodzakelijke voorwaarde is voor een gezonde relatie tussen ouder en kind, steeds breder geaccepteerd. Het concept van de ouderlijke aanwezigheid, dat centraal staat in dit boek, heeft ouders geholpen om hun autoriteit in ere te herstellen, in overeenstemming met morele waarden en afgestemd op het kind. Het tweede boek van Omer over opvoeding, Nonviolent Resistance: A New Approach to Violent and Self-Destructive Children, beschrijft hoe de relatie tussen ouders en kinderen kan escaleren, en geeft richtlijnen om dit te voorkomen. Het boek is een combinatie van theoretische principes gebaseerd op de filosofie van geweldloos verzet met een concreet actieplan voor ouders om weerstand te bieden en hun kinderen te beschermen tegen escalatie, geweld en andere risicofactoren. Beide boeken, Restoring Parental Authority en Nonviolent Resistance, nemen de erkenning van en inzicht in de machteloosheid van ouders als uitgangspunt en stellen de algemene neiging om het gedrag van kinderen als vanzelfsprekend toe te schrijven aan de ouders ter discussie. Een vergelijkbaar proces is kenmerkend voor Omers werk op scholen, waar hij de aandacht vestigt op de complexe problemen waarvoor leerkrachten komen te staan. Hij heeft een programma ontwikkeld dat zich richt op aanwezigheid en positieve autoriteit van de leerkracht. Een van de uitdagingen waarvoor het onderwijs vandaag de dag staat betreft de betrokkenheid van ouders. Leerkrachten en schoolhoofden moeten zich vaak verdedigen tegen dreigementen, beschuldigingen en soms zelfs geweld van ouders. Hun begrijpelijke angst voor de reacties van ouders leidt vaak tot een neiging tot geheimhouding, waardoor er een vruchtbare bodem ontstaat voor meer geweld. Net zomin als het verlangen om de oude vorm van autoriteit in ere te herstellen realistisch is, is het reëel om een school ontoegankelijk te maken voor ouders. Er moet dus een manier gevonden worden om ouders en leerkrachten te laten samenwerken. De principes van de nieuwe autoriteit, waaraan onder andere de samenwerking tussen ouder en leerkracht ten grondslag ligt, bieden een uitweg uit de impasse. Dankzij deze principes gaan leerkrachten de aanwezigheid van ouders op school steeds meer als een ondersteuning zien, terwijl ouders hun argwaan en vijandigheid jegens de leerkracht en de school meer en meer laten varen. Deze wederzijdse steun trekt geleidelijk aan ook andere publieke instanties aan. Op deze wijze waait de geest van de nieuwe autoriteit ook buiten de familiekring en de school. De opbouw van de nieuwe autoriteit verloopt niet via een eenduidig 10. Nieuwe autoriteit
proces, waarvoor volledige overeenstemming nodig is tussen alle betrokken partijen. Integendeel, een van de sterke punten van het concept is juist dat het een modulair karakter heeft. Elke partij kan in zijn eigen tempo en op zijn eigen wijze een verandering bewerkstelligen en het is niet noodzakelijk dat elke strategie op dezelfde wijze toegepast moet worden om resultaat te kunnen boeken. Een ouder of leerkracht kan klein beginnen met het herstellen van autoriteit. De methodiek van de nieuwe autoriteit garandeert dat, zodra het proces is begonnen, de ouders niet alleen hun eigen positie, maar ook die van de leerkrachten verstevigen; leerkrachten verstevigen niet alleen hun eigen positie, maar ook die van ouders; en beiden versterken de betrokkenen uit hun omgeving. Het werk dat Omer in dit boek beschrijft heeft hij niet alleen gedaan. Hij werd ondersteund door een groep professionals die met hem samenwerken en door hem begeleid worden. Daarom staan bij de meeste hoofdstukken ook auteurs genoemd die verantwoordelijk waren voor de projecten die erin beschreven worden. Het eerste hoofdstuk beschrijft het concept van de nieuwe autoriteit in welk opzicht dat verschilt van de traditionele autoriteit en de achterliggende aannamen, de doelen en de methoden, en verder hoe het de relatie tussen volwassene en kind verandert. Het tweede hoofdstuk introduceert het concept van waakzame zorg en geeft ouders richtlijnen die beschrijven wat ze moeten weten (en wat niet!), hoe ze dat te weten kunnen komen, hoe ze spioneren kunnen voorkomen en hoe ze kunnen ingrijpen. Waakzame zorg vormt de kern van de nieuwe autoriteit en het concept komt telkens terug in de rest van het boek. Dit hoofdstuk gaat ook in op aspecten als privacy, vertrouwen en legitimering. Het derde hoofdstuk beschrijft richtlijnen voor ouders met betrekking tot de omgang met gewelddadige kinderen. Het laat zien hoe ouders hun machteloosheid kunnen overwinnen en zichzelf, hun huis, de andere kinderen en het gewelddadige kind zelf kunnen beschermen, en tegelijkertijd de impulsieve reacties aan beide zijden kunnen temperen. Het vierde hoofdstuk richt zich op het versterken van de positie van leerkrachten. De autoriteit van een leerkracht berust niet langer op de persoonlijke kracht van een machthebber, maar is het product van een ondersteuningsnetwerk. Het hoofdstuk beschrijft manieren waarop leerkrachten steun kunnen verwerven bij hun collega s, de schoolleiding en de ouders. Het laat zien hoe leerkrachten kunnen leren spreken in termen van wij in plaats van ik. Het vijfde hoofdstuk beschrijft maatregelen en procedures aan de hand Woord vooraf. 11
waarvan op school aanwezigheid en waakzame zorg neergezet kunnen worden, in de geest van de nieuwe autoriteit. Er wordt nader ingegaan op het vergroten van de aanwezigheid van de leerkracht in de klas, op het schoolplein en de entree van de school, op een manier die het gevoel van veiligheid en de betrokkenheid van leerlingen en leerkrachten vergroten. Het zesde hoofdstuk gaat nader in op het gebruik van transparantie en herstelmaatregelen als alternatieven voor straf en verbale overredingspogingen. Het zevende hoofdstuk richt zich op het betrekken van leerlingen bij de strijd tegen geweld. Het opbouwen van de nieuwe autoriteit onder leerkrachten maakt de weg vrij voor een nieuwe samenwerkingsrelatie met de leerlingen, waarbij de muren tussen beide kampen worden neergehaald en de onderlinge verbondenheid van de kinderen wordt versterkt. Het laatste hoofdstuk gaat over de nieuwe autoriteit in de samenleving in het algemeen. De projecten die in dit hoofdstuk worden beschreven laten zien hoe een kibboets, een dorp of stad gemobiliseerd worden in hun strijd tegen antisociaal gedrag, zoals overlast door hangjongeren, alcoholisme, ongewenste intimiteiten, vechtpartijen en crimineel gedrag. De vele reacties op deze projecten tonen aan dat de nieuwe autoriteitsaanpak een latent aanwezig gemeenschapsgevoel wakker kan schudden. Naar mijn mening is een belangrijk uitgangspunt van het nieuwe autoriteitsconcept dat de absolute waarde van individualisme en de mateloze verheerlijking van privacy in onze maatschappij aanpassing vereisen. Deze waarden eisen hun tol: ze kunnen tot vervreemding leiden, waardoor kinderen kwetsbaarder en eenzamer worden, zonder betrokken volwassenen in hun leven. De principes van de nieuwe autoriteit helpen de onderlinge verbondenheid te vernieuwen, waardoor er een legitieme basis ontstaat voor de positieve en beschermende betrokkenheid voor eenieder. Deze betrokkenheid beteugelt niet alleen extreem gedrag, maar versterkt bij kinderen en volwassenen het gevoel dat ze ergens bij horen. De definitie van de nieuwe autoriteit en manier waarop deze opgebouwd wordt, vormen een samenvatting van het werk dat ons team de afgelopen vijftien jaar heeft gedaan. Om de dialoog over deze concepten te bevorderen hebben we de website www.newauthority.net ontwikkeld. Deze site geeft informatie over activiteiten, trainingen en workshops over de nieuwe autoriteit en is bestemd voor ouders, scholen en gemeenschappen. Idan Amiel Hoofd van de Parent Guidance Unit Schneider Children s Medical Center 12. Nieuwe autoriteit
Hoofdstuk 1 De nieuwe autoriteit
Leerkrachten hadden toen nog gezag. Ouders waren vroeger tenminste nog echte ouders. Ik had respect voor mijn vader. In mijn tijd waren leraren nog echte leraren. Dergelijkse uitspraken over vormen van autoriteit zoals we die vroeger kenden, impliceren dat er geen oplossingen zijn voor de huidige opvoedingsproblemen, tenzij we het doen zoals het vroeger gebeurde. Het traditionele gezag is inderdaad ernstig ondermijnd geraakt, maar een terugkeer naar de vroegere gang van zaken wordt onmogelijk gemaakt door de huidige sociale omstandigheden. Dit gezag kreeg de onvoorwaardelijke steun van de meeste maatschappelijke geledingen. Bijna iedereen was het erover eens dat ouders en leerkrachten gehoorzaamd moesten worden, domweg omdat ze ouders en leerkrachten waren. De publieke opinie en de gevestigde orde (onderwijs-, religieuze, media en juridische kringen) onderschreven deze zienswijze. Deze nagenoeg unanieme steun bestaat niet langer. Velen beschouwen de traditionele vormen van autoriteit als onwettig, en sommige kernwaarden ervan, zoals lijfstraffen, afstandelijkheid, vrees, onvoorwaardelijke gehoorzaamheid en immuniteit voor kritiek, zijn inmiddels moreel onaanvaardbaar. Als gevolg daarvan kunnen we de traditionele autoriteit niet meer in zijn oude glorie herstellen. De meeste pogingen daartoe hebben negatieve effecten gehad, omdat deze vorm van autoriteit bij gebrek aan een breed maatschappelijk draagvlak alleen kan bestaan bij de gratie van pure machtsuitoefening en onderdrukking door angst. De liberale maatschappij nam geen genoegen met kritiek en stelde op een gegeven moment zelfs de rol van autoriteit in het onderwijs en de opvoeding ter discussie. Autoriteit werd een negatief begrip, en verwees naar een verderfelijke manier om relaties vorm te geven, die werd beschouwd als de belangrijkste oorzaak van de meeste persoonlijke en sociale problemen. In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw kreeg de laissez faire-opvoeding, die ieder gebruik van autoriteit wilde uitbannen, grote invloed. Een opvoeding die was gebaseerd op autoriteit zou slecht zijn voor de natuurlijke ontwikkeling. Men ging ervan uit dat ouders en leerkrachten zich moesten beperken tot het geven van warmte, begrip en aanmoediging, en moesten afzien van elke vorm van dwang. Het kind zou in volkomen vrijheid moeten opgroeien, niet gehinderd door eisen en druk van buitenaf. Deze zienswijze heeft de meeste psychologen, opvoedkundigen en populaire auteurs beïnvloed, en werd zo een van de meest ambitieuze benaderingen in de geschiedenis van het opvoedkundig denken. Men koesterde grote verwachtingen en dacht dat dit de juiste manier was om gezonde, spontane en sociaal vaardige kinderen te krijgen, wat ook een gunstige invloed zou hebben op de maatschappij als geheel. Elke negatieve ontwikkeling bij een kind werd De nieuwe autoriteit. 15
D e a f g e lo p e n d e c e n n i a heeft het gezag van ouders en leraren enorm aan kracht ingeboet. Autoriteit gebaseerd op intimidatie en blinde gehoorzaamheid is inderdaad niet meer van deze tijd. Helaas is er sindsdien ook sprake van een dramatische stijging van opstandig en gewelddadig gedrag onder kinderen en tieners. Er lijkt dus een sterke behoefte te zijn aan een opvoedingshouding die past binnen een vrije en pluralistische maatschappij In Nieuwe autoriteit biedt Haim Omer een denkkader voor een baanbrekende nieuwe vorm van autoriteit. Omer, hoogleraar psychologie in Tel Aviv, is reeds jaren internationaal bekend door zijn werk over geweldloos verzet. In dit boek maakt hij de stap naar een algehele opvoedingsstijl die toepasbaar is in de thuissituatie, op school en de samenleving. Het begrip waakzame zorg is daarbij een belangrijk element waarin hij op heldere wijze structurele gezinstherapie met hechtingstheorie combineert. Nieuwe autoriteit biedt ouders, leraren, psychologen, beleidsmakers en anderen een kader om gezamenlijk de regie te pakken en vast te houden. Na een heldere uiteenzetting van het model, biedt Omer inzichtelijke voorbeelden en praktische tips om direct toe te passen in de vrije samenleving waarin we leven. Het boek zal zonder twijfel vele ouders, leraren en anderen helpen in hun zoektocht naar het herstel van het contact met hun dierbare kinderen, leerlingen of medewerkers. Nieuwe autoriteit is een gezamenlijke uitgave van Hogrefe Uitgevers en MoleMann Mental Health, een organisatie die zowel kinderen als volwassenen met psychische en psychiatrische problemen behandelt. De werkwijze van Omer heeft binnen het Centrum Nieuwe Autoriteit een onderdeel van MoleMann Mental Health - een bijzondere plaats gekregen binnen het behandelaanbod. I S B N 978 9 0 79729 51 7 9 7 89 07 9 7 2 9 5 1 7 www.hogrefe.nl