Ik snap(te) het niet-emotie regulatie training voor mensen met een lichtverstandelijke beperking Janita Vierhoven SPV i.o. werkzaam bij GGZ Drenthe Ik heb een interview gehouden met SPV Saskia Fremouw. Zij is werkzaam bij de GGZ, op de polikliniek AFP (ambulante forensische psychiatrie) in Assen. Ze coördineert de behandeling van lichtverstandelijke beperkte (LVB) cliënten binnen haar afdeling. Binnen de zorgprogrammering, waarbij alle doelgroepen en het behandelaanbod van de AFP worden beschreven, liep Saskia samen met haar collega aan tegen problemen m.b.t. de LVB groep met emotie regulatieproblemen. Binnen de AFP worden de VERS 1 en VERS 2 (vaardigheden emotie regulatie stoornis) trainingen gegeven maar deze trainingen sluiten niet aan bij LVB cliënten. Ondanks dat in de informatie van de VERS een laag IQ niet wordt uitgesloten ervaart Saskia dat de VERS complex is (moeilijk taalgebruik, veel informatie, veel huiswerk) en daardoor niet geschikt voor LVB cliënten omdat ze onvoldoende kunnen profiteren van de VERS training. Daarom heeft ze samen met haar collega een training ontwikkeld voor LVB cliënten met een emotieregulatie probleem. LEREN OMGAAN MET JE EMOTIES Wat is ERS? Mensen met een Emotie Regulatie Stoornis zijn zeer gevoelig voor emotionele prikkels, ze reageren heel sterk op emotionele prikkels en ze keren langzaam terug naar een emotioneel 'basisniveau' (rust) (Dimence, Lentis, 2009) Wat zijn LVB cliënten met ERS? Het is moeilijk te zeggen wat precies de definitie is van een licht verstandelijke beperking (LVB). Er zijn verschillende definities, die bovendien steeds veranderen. Twee aspecten zijn in ieder geval belangrijk: het intellectueel functioneren en het adaptief functioneren ofwel het aanpassingsvermogen. Het intellectueel functioneren heeft te maken met het denkvermogen, het adaptief functioneren heeft te maken met het dagelijks functioneren en het reageren op de omgeving. Waar eerder het intelligentieniveau bepalend was, is er een verschuiving zichtbaar naar het adaptief functioneren. Voor de diagnose 'verstandelijke beperking' hanteert de DSM-V de volgende criteria: verstandelijke beperking is een stoornis die gedurende de ontwikkelingsperiode ontstaat. Sociale Psychiatrie Juli 2017-19
Bij een verstandelijke beperking dienen beperkingen te bestaan in zowel het verstandelijk functioneren als het adaptief functioneren in conceptuele, sociale en praktische domeinen. Er moet voldaan worden aan de volgende drie criteria: a. Beperkingen in intellectuele functies, zoals redenering, probleem oplossing, planning, abstract denken, oordelen, academisch leren, leren uit ervaring en praktisch inzicht beoordeeld door zowel klinische evaluatie als individuele, gestandaardiseerde intelligentietesten. b. Beperkingen in adaptief functioneren, welke resulteren in niet voldoen aan ontwikkelingsnormen en sociaal-culturele normen voor persoonlijke onafhankelijkheid en sociale verantwoordelijkheid. Zonder blijvende ondersteuning begrenzen de adaptieve beperkingen het functioneren in een of meer activiteiten in het dagelijks leven, zoals communicatie, sociale participatie en zelfstandig wonen en op meerdere gebieden, zoals thuis, school, werk en recreatie. c. De intellectuele en adaptieve beperking is ontstaan tijdens de ontwikkelingsperiode. (Beer, 2016) Saskia zegt: 'LVB cliënten is een doelgroep die zich niet begrepen voelt door de mensen in de samenleving. Het contact me de ander kenmerkt zich door een gevoel van "niet begrepen worden, dan wel de ander niet begrijpen". Dit levert frustratie, verdriet, onmacht en boosheid op. LVBers zijn zich niet altijd bewust van deze emoties. Ze voelen iets maar weten niet wat het is en waardoor dit komt. LVB cliënten zijn cliënten die "puur" (oprecht en eerlijk)zijn en dat wordt niet altijd gewaardeerd in de maatschappij. Ze zeggen wat ze denken waardoor ze in conflict raken met hun omgeving en maatschappelijk in de problemen komen (conflictueuze relaties, relaties worden verbroken, ontslag op het werk). Ze lopen regelmatig tegen de bureaucratische regelgeving op zonder te begrijpen wat er van hen verwacht wordt. Ze zegen ja, maar weten niet waarop. Ze worden boos omdat ze iets anders verwachten. Ze voelen zich klein in groepen omdat ze binnen de sociale context de signalen van de ander niet of niet goed begrijpen. Dan is het toch niet raar dat ze af en toe goed uit hun plaat gaan (agressief reageren). De gevolgen zijn groot, ze raken in een sociaal isolement en ontwikkelen een lage eigenwaarde'. Saskia legt haar verhaal uit aan de hand van een casus. 'Ik haal Jopie op uit de wachtruimte. Ik zie een niet te grote, ietwat gezette man met een vriendelijke en een terughoudende uitstraling. Ik schud hem de hand en nodig hem uit om met mij mee te gaan. Ik bied hem een kop koffie aan en we nemen plaats in mijn kantoor. Jopie vertelt dat hij bij ons komt omdat hij problemen heeft op zijn werk. Hij is werkzaam bij een sociale werkplaats. Hij is op non-actief gezet omdat hij meerdere malen agressief heeft geageerd op een collega, waar hij zich aan stoort. Zijn collega vertelt hem wat hij moet doen en heeft commentaar op zijn werk, terwijl hij zijn werk goed doet en zelf wel weet wat zijn taken zijn. Zijn werkgever accepteert de agressie van Jopie niet langer. Hij wordt ontslagen als hij op het werk weer agressief wordt. Nu gaat hij wat meer rechtop de stoel zitten en vertelt dat zijn werk erg belangrijk voor hem is. Hij zit een groot deel van het jaar op de maaimachine en voert zelfstandig zijn werk uit met veel plezier. Hij doet een cursus tractor rijden. Dit is een verplichte cursus die hij moet volgen van zijn werkgever omdat hij op een maaimachine rijd. Hij vindt de cursus te moeilijk en de kans is aanwezig dat hij deze cursus niet gaat halen met als gevolg dat hij zijn werk niet meer mag doen. Hij heeft naast zijn werk geen sociaal netwerk. Daarnaast gaat het financieel niet heel erg goed, dus als hij ontslagen wordt is hij bang dat hij financieel niet rond kan komen. Zijn financiën wordt geregeld door zijn broer, daarnaast zit hij in de bewindvoering. Hij houdt zijn eigen huis schoon en hij kan zelfstandig eenvoudige maaltijden bereiden. Sociale Psychiatrie Juli 2017-20
Voldoet deze man aan de DSM criteria verstandelijk beperkt? Saskia zegt: 'Deze man voldoet zeker aan de DSM criteria want er zijn beperkingen in zowel het verstandelijk functioneren als het adaptief functioneren in conceptuele, sociale en praktische domeinen. Hij heeft geen sociaal netwerk naast zijn werk. Daarnaast heeft hij ondersteuningen bij zijn financiën. Hij kan zijn huishouding doen en zelfstandig koken, echter alleen eenvoudige maaltijden'. Hij begrijpt zijn collega niet en weet niet hoe hij moet reageren zonder dat hij vervalt in agressief gedrag. Hij heeft moeite met het niveau van de tractorcursus en is bang dat hij deze niet zal halen. Hierdoor voelt hij zich minderwaardig en dan gaat zijn collega hem ook nog vertellen hoe hij zijn werk moet doen en wat hij doet niet goed doet. Zijn baas is wel tevreden over zijn werkhouding en de kwaliteit die hij aflevert. < Hierdoor geef je ze een stuk waardigheid terug > Welke beroepshouding is belangrijk als je werkt met LVB cliënten? De wijzen van communiceren is erg belangrijk. Eenvoudige communicatie wordt door deze doelgroep het beste begrepen. Duidelijk zijn door het formuleren van korte zinnen, geen moeilijke woorden. Beeldspraak wordt niet altijd begrepen omdat het vaak letterlijk genomen wordt. Eén opdracht of boodschap tegelijk. Als er keuzes gemaakt moeten worden, beperk de keuze tot twee of drie mogelijkheden. Goed luisteren, doorvragen en geregeld samenvatten. Omdat de informatie verwerking langzaam gaat is het belangrijk om de ander tijd te geven om vragen te stellen en te beantwoorden. Controleren of de boodschap goed is overgekomen door de betrokkene de boodschap in zijn of haar eigen woorden te laten herhalen. Zoeken naar een manier om afspraken goed vast te leggen (planningsbord, agenda, mail, sms) die voor de betrokkene werkzaam is. Dit alles met een respectvolle en gelijkwaardige houding. (MEE Utrecht, 2014) Saskia vertelt: 'Het is belangrijk dat je affiniteit hebt met deze doelgroep. LVB cliënten zijn mensen die zeggen wat ze denken en voelen. Ze merken of je "echt", dus betrouwbaar bent. Ik zeg vaak dat wat ze in de les aangeboden krijgen, of tegen komen in de maatschappij, moeilijk te begrijpen is en dat ik dit zelf soms ook zo ervaar. Door het normaliseren merk je dat dit helpt om hun minderwaardigheid wat kleiner te maken. Ondanks de verstandelijke beperking zijn LVB cliënten volwassen mensen. Zo benader ik ze ook. Hierdoor versterk je hun gevoel van waardigheid en neem je ze serieus. Ze hebben dan minder het gevoel "dom" te zijn en voelen ze dat ze worden begrepen. Om de LVB cliënten te kunnen laten leren is herhaling belangrijk en het liefst zoveel mogelijk met dezelfde woorden/termen. Als je dingen op een verschillende manier uitlegt denken ze dat je iets nieuws vertelt en snappen ze niet meer wat je zegt. Als laatste vind ik humor erg belangrijk. Ze moeten zich op hun gemak voelen, veilig voelen en humor kan hier aan bijdragen.' Hoe is de ERT tot stand gekomen? Saskia zegt hierover: 'Doordat we geen passend programma hadden voor de LVB groep ben ik samen met mijn collega gaan onderzoeken wat we deze doelgroep zouden kunnen bieden'. Een aantal jaren geleden heeft Saskia de SPV opleiding met veel plezier afgerond. Binnen de opleiding heeft zij met medestudenten een ERT (emotie regulatie training) module ontwikkeld voor kinderen. Omdat er voor LVB cliënten geen groepstrainingen zijn binnen de AFP waren is ze gaan onderzoeken of deze module een leidraad zou kunnen zijn voor het ontwikkelen van een ERT module voor zwakbegaafden. Deze behoefte werd ondersteund door haar leidinggevende omdat er een ontwikkeling gaande is om zorg-gestuurd te gaan werken. Sociale Psychiatrie Juli 2017-21
Er worden zorgprogramma's ontwikkeld voor behandeling van cliënten. 'Samen met mijn collega heb ik de module die ik op school had ontwikkeld erbij gehaald en we kwamen tot de conclusie dat de elementen van deze module aansluiten bij de LVB cliëntengroep. De inhoud moest omgezet worden naar een volwassen variant'. Wat willen jullie bereiken met de ERT? Saskia vertelt dat de doelen die ze willen bereiken zijn ' het leren herkennen van eigen agressie, de spanningsopbouw leren herkennen en hanteren, emoties leren uiten en reguleren, sociale vaardigheden oefenen en probleemoplossend vermogen aanspreken en vergroten'. Hoe zit het ERT programma eruit? Het programma bestaat uit 9 bijeenkomsten van 120 minuten. De training wordt gegeven door twee SPV'n. De thema's die aan de orde komen zijn: wat is een emotieregulatie stoornis, welke emoties zijn er, het uitwerken van situaties gericht op de emoties, valkuilen (schema's) herkennen, het uitdagen van gedachten, helpende versus niet helpende gedachten, het beheersen van emotie's door vaardigheden te ontwikkelen en het uitleggen en aanleren van de time out methode. De time out is een methode waarbij je uit de situatie stapt om te voorkomen dat de controle over het gedrag verloren wordt. Daarnaast worden er ontspanningsoefeningen en afleidingsoefeningen aangeboden in het kader van het beheersen van je emoties. De deelnemers hebben een map waarin alle informatie per bijeenkomst staan beschreven, van uitleg tot huiswerkopdrachten, want ze krijgen ook huiswerk mee. De therapeut hanteert een regulerende, directieve, structurerend en steunende aanpak. Daarnaast worden er twee steungroep avonden georganiseerd. Het doel van de eerste steungroep avond is de steungroep informeren over de training en hoe zij ondersteunend kunnen zijn tijdens en na de training. Tijdens de tweede steungroep avond worden de ervaringen gedeeld en wordt besproken of de training effect heeft gehad. Saskia zegt dat het voor deze doelgroep lastig is om een steungroep lid te vinden omdat ze vaak weinig tot geen netwerk hebben. "Je ziet vaak dat ze een hulpverlener als steungroep lid hebben. Groepsleden die een relatie hebben nemen vaak hun partner mee. Er zijn ook groepsleden die geen steungroep hebben en dat vind ik erg schrijnend om te zien'. Daarnaast heeft iedere deelnemer een individuele behandelaar buiten de training in het kader van begeleiding bij het huiswerk en individuele therapie. (AFPN, 2016) Je noemt de mensen die deelnemen aan de groep deelnemers en geen cliënten of patiënten. Is dat een bewuste keuze? 'Ja, dat is zeker een bewuste keuze zegt Saskia stellig. We hebben bewust gekozen voor deelnemers om stigmatisering tegen te gaan. Ze nemen deel aan een training, het is geen therapeutische setting maar een leersetting'. < Wat jammer dat het voorbij is > Wat zijn jullie ervaringen met ERT? Saskia zegt: 'We zijn aan de vijfde training begonnen en we worden iedere sessie weer blij. Waarom? Het is zo ontzettend mooi om te zien hoe in relatief korte tijd een aantal individuen zich vormt tot een hechte groep deelnemers. Een groep die zich ontplooit door samen een training te volgen, alles aangrijpt om zichzelf beter te begrijpen. Ze begrijpen beter waardoor de emotie soms zo hoog oploopt of waarom ze zich terug trekken. Ze leren om weer waardering voor zichzelf te krijgen, lol te maken en aan het einde zeggen: "Hier heb ik echt wat aan gehad, wat jammer dat het voorbij is'. De training is nog niet evidence based (waar we wel naar toe willen werken), maar inmiddels wel practice based. Sociale Psychiatrie Juli 2017-22
Hoe fijn is het dat onze werkgever het signaal van het tussen wal en schip geraken van een specifieke doelgroep gehoord heeft en dat we de mogelijkheid hebben gekregen hiervoor iets te ontwikkelen en te implementeren binnen ons bestaande aanbod.' 'Omdat we willen weten of de deelnemers iets aan de cursus hebben gehad hebben we een evaluatie formulier ontwikkeld met de volgende vragen: Wat heb je geleerd van de cursus? Herken je nu de verschillende de emoties. Leg je antwoord uit. Heb je handvatten gekregen om anders met je emoties om te gaan? Leg je antwoord uit. Ben je nu meer baas over je eigen emoties? Leg je antwoord uit. De vraag "leg je antwoord uit" hebben na de tweede bijeenkomst er aan toegevoegd omdat de eerste groep de vragen alleen met "ja en nee" had beantwoord. Gelukkig hebben we de evaluatie met elkaar besproken zodat ze hun antwoord konden uitleggen. Zo leren wij ook elke keer weer van de groep en wordt je je weer bewust van hoe duidelijk je moet zijn.' Saskia vertelt: 'De evaluaties laten zien dat de deelnemers hebben geleerd van de cursus. Wat we terug hebben gekregen is dat ze ervaren dat anderen soortgelijke problemen ervaren, maar dat je van elkaar kunt leren en ze met elkaar kunt delen. Ze herkennen verschillende emoties, kunnen ze beter onder controle houden en durven deze vervolgens beter te uiten. "Ik dacht dat ik alleen boze emoties had" kwam in een van de evaluaties terug. Tevens dat ze handvatten hadden gekregen om beter met hun emoties om te gaan, zoals afleidingsoefeningen, eerst denk en dan doen, luisteren naar anderen, time out methode toepassen. Op de vraag of ze meer baas zijn over hun emoties zijn de reacties: "Ik ben er nog niet maar het gaat wel beter, ik ben nog steeds aan het leren, ik ben op de goede weg". Wat gebeurt er na de training? Saskia zegt: 'Een aantal deelnemers stromen van de ERT door naar de Basis VERS. We merken dat ze deze cursus moeilijk vinden, maar door de mondelinge uitleg en onderdelen vanuit de ERT erbij te pakken zijn ze in staat deze cursus te volgen en af te ronden. We zouden in de toekomst de meerwaarde van de ERT voorafgaand aan de Basis VERS voor de LVB groep willen onderzoeken met een controle groep die de ERT niet heeft gevolgd. Anderen stoppen met de behandeling omdat ze verder kunnen en geen hulpvraag meer hebben. Een aantal deelnemers krijgen een individuele vervolgbehandeling of systemische behandeling als er nog een hulpvraag is.' Hoe is het met Jopie afgelopen? Het gaat goed met Jopie. Jopie heeft extra ondersteuning gekregen om ervoor te zorgen dat hij de cursus heeft kunnen halen. Hij heeft geen agressieve incidenten meer gehad op zijn werk. Hierdoor heeft hij zijn werk mogen behouden. Op het werk zijn ze erg tevreden over hoe hij contact heeft met zijn collega's. Met twee deelnemers van de ERT groep heeft hij nog contact waardoor zijn netwerk is uitgebreid. Hij denkt positiever over zichzelf en voelt zich gelukkiger. Hij heeft op dit moment een relatie. 'Dit is geweldig', zegt Saskia, 'want tijdens de training had hij stellig gezegd nooit meer aan een relatie te beginnen omdat hij hier negatieve ervaringen mee heeft gehad'. Sociale Psychiatrie Juli 2017-23
Literatuur / Bronnen AFPN. (2016). Forensische zorgprogramma agressie. Emotie Regulatie Training. Emmen, Drenthe, Nederland. Beer, Y. d. (2016). http://pdf.swphost.com/inkijkpagina/850642.pdf. Opgeroepen op maart 14, 2017 Dimence. (2017). https://www.dimence.nl/behandelingen/vers. Opgeroepen op maart 14, 2017, van https://www.dimence.nl/. Dimence, Lentis. (2009). https://centrumbipolairestoornissen.dimence.nl/sites/default/files/files/folder-vers.pdf. Opgeroepen op maart 14, 2017 MEE Utrecht. (2014, Februari). www.mee-ugv.nl/media/med_view.asp?med_id=3258. Opgeroepen op maart 14, 2017 Trimbos. (2017). https://www.nkop.nl/praktijk/zorgprogrammas. Opgeroepen op maart 14, 2017, van https://www.nkop.nl/. Sociale Psychiatrie Juli 2017-24