Leeratelier Creatie van Maatschappelijke Meerwaarde Reflectie op het rendementsdenken Voorjaar 2017
Voorwoord De afgelopen jaren zagen we huisartsen in het geweer komen tegen productiedenken, studenten tegen rendementsdenken en rechters tegen een hoedanigheid van productiemedewerker. Het lijkt er op dat overheidsorganisaties heel erg hun best doen om afgesproken targets te halen, maar in dat streven wel eens hun doel voorbij schieten. Hitting the target, but missing the point. Als we beter kijken naar de typische discussie rond moderne sturing van publieke organisaties dan blijkt dat goede alternatieven niet voor het oprapen liggen. Willen we dan soms minder rendement? Willen we dan minder verantwoording? Gemeenten bijvoorbeeld merken dat er na de decentralisaties wel ruimte is om burgers beter en slimmer te bedienen, maar dat tegelijk ook netjes aanbesteed moet worden en verantwoord. En dat daar behoorlijke spanning op kan ontstaan. De Nationale Ombudsman vatte de ervaringen van burgers ooit samen met het kopje mijn onbegrijpelijke overheid. Overheidsdiensten die hard bezig zijn om de dingen voort te brengen die afgesproken zijn, waar ze voor betaald worden en die ze goed kunnen verantwoorden, maar die burgers niet begrijpen en die geen antwoord geven op de vragen die burgers wel hebben. Soms leidt productiedruk tot onwenselijke excessen. Een hogeschool die creatief diploma s uitreikt (die worden immers bekostigd), een woningcorporatie die projectontwikkelaar wordt, een chirurg die creatief declareert of een wetenschapper die frauduleus publiceert. Dit soort incidenten vormt niet het onderwerp van dit leeratelier, maar zijn wel de zichtbare uitwassen van een methode van werken die binnen de publieke sector diep geworteld is. De grote nadruk op productietargets kan de vraag verdringen waar het eigenlijk om te doen was. Het geeft aanleiding voor een calculerende overheid waar burgers noch overheidsdienaren zichzelf in herkennen maar hoe komen we daaruit? In het leeratelier Creatie van Maatschappelijke Meerwaarde gaan we deze uitdaging aan en gaan we op zoek naar wegen om de targets én de point te dienen. Onder leiding van wetenschappers én practitioners bouwen deelnemers aan een eigen opvolger voor het New Public Management dat ons veel goeds heeft gebracht, maar aan het eind van zijn levenscyclus lijkt te zijn. Onze ambitie is hierbij ervoor te zorgen dat deelnemers niet alleen een persoonlijke ontwikkeling doormaken, maar dat ze het geleerde direct in hun eigen praktijk kunnen toetsen en dat hun eigen organisaties voortdurend mee kunnen profiteren. Dr. Krijn van Beek Programma manager Prof. dr. Mark van Twist Decaan en bestuurder Nederlandse School voor Openbaar Bestuur 2
Het leeratelier Centrale thematiek In de meeste organisaties binnen de publieke sector zien we dat er stevige en voortdurende spanning bestaat tussen de eisen van productie en verantwoording enerzijds en de maatschappelijke opdracht anderzijds. Dat is soms spanning tussen het organisatiebelang en het belang van cliënten. Soms spanning tussen samenwerken in de keten en de eigen caseload. Soms ook is het spanning tussen verschillende maatschappelijke waarden, zoals privacy en efficiency. Dit type spanning is inherent aan het werken in een (semi-)publieke setting, maar kan uit beeld raken onder stevige productiedruk. Het bespreekbaar maken van deze spanning is noodzakelijk en ingewikkeld tegelijkertijd. Deze spanning is het aangrijpingspunt voor het Leeratelier Creatie van Maatschappelijke Meerwaarde (CMM). Soms neemt het antwoord de vorm aan van een expliciet verlangen naar hoe het vroeger was, maar vroeger is geen optie. Toen was het niet allemaal beter. Integendeel, een zekere verzakelijking kwam juist tegemoet aan maatschappelijke wensen en noden. Bovendien geldt dat meten=weten en sturen op targets machtige instrumenten zijn in handen van de vaardige overheidsmanager. De uitwassen hebben rendementsdenken inmiddels tot een scheldwoord gemaakt, maar het goede rendement van het verkeerde onderscheiden, vergt een scherp oog. Een bij dat onderscheid passend beleid ontwikkelen, vergt de hand van de meester: echt vakmanschap. Daarin schuilt een enorme uitdaging. Immers, de incidenten van die onbegrijpelijke overheid ondermijnen het aanzien en de kracht van onze democratische rechtsstaat. Voor mensen werkzaam in het openbaar bestuur en het publieke domein is het de uitdaging om praktijken te ontwikkelen die efficiënt, zakelijk en verantwoordbaar zijn en die tegelijk datgene voortbrengen wat burgers nodig hebben. Beleidsmakers zullen kaders moeten ontwikkelen die deze beide factoren in gezamenlijkheid bevorderen. Dat vergt soms nieuw denkwerk, soms ook zien we voorbeelden in de praktijk waarin de combinatie al succesvol gemaakt lijkt te worden. Het ontwikkelen van oriëntatie op de beoogde maatschappelijke meerwaarde, het ontwikkelen van nieuwe kaders en het benutten van aansprekende voorbeelden vormen de voornaamste ingrediënten van dit leeratelier. Verdiepend en praktisch Het Leeratelier Creatie van Maatschappelijke Meerwaarde (CMM) heeft twee doelstellingen: verdiepen van inzicht in het type spanningen zoals hiervoor genoemd en het aanreiken/ ontwikkelen van tools om hiermee om te gaan. De verdieping schuilt in wetenschappelijke kennis en praktisch inzicht rond gedrag binnen en tussen organisaties. Zo heeft de kredietcrisis het nodige onderzoek opgeleverd naar de werking van incentives en prestatieafspraken. Daarnaast zoekt het leeratelier verdieping in wetenschappelijke kennis rond de rol van publieke organisaties en overheidsmanagement. Deze kennis is direct verbonden met gereedschap om inherente spanningen rond de publieke opdracht van organisaties bespreekbaar te maken, te analyseren en productief te maken voor ontwikkeling en innovatie binnen organisaties. Het leeratelier richt zich tevens op de ontwikkeling van zulk gereedschap. Deels omdat de wetenschap niet alle oplossingen paraat heeft, deels omdat eventuele corrigerende 3
interventies heel precies moeten zijn toegesneden op de organisatie en bijbehorende omgeving. De deelnemers ontwikkelen in het leeratelier gaandeweg een gereedschapskist die past bij hun eigen persoon en rol en hun eigen organisatie en organisatiedilemma s. Hiertoe hanteert de leergang steeds een mix van drie ingrediënten: theorie praktijkcasus zelf aan de slag. De praktijkcasus helpt om de theoretische inzichten en noties naar de praktijk te vertalen en uiteindelijk via gerichte opdrachten naar de eigen praktijk. Rode draad in het leeratelier CMM is de vraag rondom maatschappelijke meerwaarde: waarvoor doen we wat we doen en welke maatschappelijke meerwaarde willen we daarmee creëren? Naarmate we dat beter weten te definiëren, kunnen we ook een scherper beeld krijgen van hoe de doelstellingen zich verhouden tot wat we feitelijk doen. Vanuit de verschillen die we tegenkomen, ontwikkelen we vervolgens gezamenlijk het instrumentarium om de beoogde maatschappelijke doelen binnen de organisatie steviger te schragen en de bediening ervan consequenter te borgen. Want dat is uiteindelijk waar de leergang toe leidt: ruimte en gereedschap waarmee deelnemers en organisaties hun maatschappelijke meerwaarde kunnen vergroten. 4
Het programma Opbouw en centrale thema s Het leeratelier bestaat uit zes modulen (van een lesdag), die gestaag bouwen aan meer begrip van de inherente spanningen in publieke organisaties (dag 1 en 2) via methodes om daarmee om te gaan (dag 3 en 4) naar concrete handvatten om nieuwe wegen te vinden voor de eigen organisatie en haar maatschappelijke opdracht (dag 5 en 6). We starten bij de spanning tussen de targets en de point, zoals de deelnemers die in hun eigen omgeving zien en ervaren. Die spanning gaan we nader onderzoeken: we gaan systematisch op zoek naar de krachten binnen organisaties, we benutten verschillende methodieken om de krachten rond organisaties te analyseren en we gaan werkende weg op zoek naar mogelijkheden om die krachtenvelden te beïnvloeden, op zoek naar een betere balans tussen bekostigings- en afrekenmechanismen en de maatschappelijke meerwaarde die de deelnemers willen genereren. Het leeratelier creëert ruimte om met een nieuwe blik naar de beleidsinzet te kijken en naar partners en samenwerkingsrelaties. Design thinking en netwerkend werken worden dan gereedschap om de maatschappelijke meerwaarde te vergroten. Docenten, practitioners en deelnemers De modulen bevatten steeds drie ingrediënten: theorie praktijkcasus zelf aan de slag. De theorievorming staat onder leiding van gerenommeerde docenten die in staat zijn de verbinding te leggen tussen theorie en de praktijk van de deelnemers. Deze docenten brengen praktijkexperts in om theorie en praktijk met elkaar te verbinden en om samen inspirerende praktijken te vertalen naar de omgeving van de deelnemers. Belangrijk onderdeel van het leeratelier betreft de casuïstiek die door docenten en practitioners wordt ingebracht gedurende de modules. Mogelijke casussen die daarbij centraal staan: InHolland: de zin van meer diploma s Bankwezen: de kracht van prestatiebeloning Ziekenhuis: nieuwe, andersoortige behandelingen declareren Port of Rotterdam: samen met partners nieuwe wegen ontwikkelen UWV: grote veranderingen door kleine stappen Buurtzorg: compleet redesign van het fenomeen thuiszorg Veiligheidshuizen: samenwerking van publieke diensten Elke dag sluit af met een opdracht die de eigen organisatie bij het leeratelier betrekt. Deze opdrachten hebben steeds als doel om goed in de eigen organisatie en in aanpalende organisaties rond te kijken en om collega s en hoger management erbij te betrekken. De gedachte is dat het leeratelier weliswaar individuele deelnemers heeft, maar dat hun organisaties zoveel mogelijk meeprofiteren van het gebodene. De opdrachten bouwen stap voor stap naar een eindproduct waarin de deelnemers een ontwerp presenteren voor nieuwe wegen binnen hun eigen organisatie. De eerste dag is enigszins afwijkend omdat dan uitgebreid wordt stilgestaan bij de leervragen van de deelnemers. De laatste dag staat helemaal in het teken van het bespreken en verbeteren van elkaars voorstellen. Programmamanager dr. Krijn van Beek en leermanager drs. Jorgen Schram. begeleiden het leeratelier en zijn bij de moduledagen aanwezig. 5
Rooster Module 1: introductie creatie van maatschappelijke meerwaarde Datum Omschrijving Kerndocenten Maandag 20 maart 2017 Kennismaking en introductie van het leeratelier, waarbij we leerdoelen inventariseren en het theoretisch kader neerzetten. Deelnemers inventariseren de spanningen tussen enerzijds de interne doelstellingen, afspraken en verantwoordingslijnen en anderzijds de publieke verwachtingen van hun eigen organisaties. Dr. Krijn van Beek & drs. Jorgen Schram Dr. Karin Geuijen Maandag 3 april 2017 Module 2: bedoeling en verantwoording Terug naar de bedoeling van publieke organisaties hoe verhoudt die zich tot productie, legitimatie en verantwoording? Tijdens deze dag kijken we of we de maatschappelijke meerwaarde(n) van de eigen publieke organisatie scherper kunnen benoemen. Vervolgens krijgen we zicht op hoe dit zich verhoudt tot de bestuurlijke kaders en de methoden en praktijken van begroting en verantwoording over de ingezette middelen. Dr. Albert Jan Kruiter Drs. Barbara Goezinne Woensdag 19 april 2017 (let op een woensdag i.p.v. een maandag) Module 3: publieke waarden en productietargets Sturende, stuwende en stremmende krachten voor een organisatie en haar medewerkers. Op de derde dag krijgen we meer inzicht in de krachten die binnen (publieke) organisaties spelen. Verantwoording, toezicht, prestatieafspraken, politieke dynamiek, concurrentie, bekostigingsformules, ethische en professionele codes, etc. Deze factoren kunnen allemaal op hun eigen manier het gedrag van individuele medewerkers en de koers van een organisatie beïnvloeden. Maar draagt dit bij aan de beoogde maatschappelijke meerwaarde? Dr. Arre Zuurmond Prof. dr. Robert Dur Maandag 15 mei 2017 Module 4: netwerken en interventies De maatschappelijke meerwaarde van publieke organisaties is bijna altijd de vrucht van eendrachtig samenwerkende netwerkpartners. Maar niet altijd gaat die samenwerking vanzelf. Centraal hierin staat de vraag hoe je de juiste dynamiek op gang brengt. We kijken naar interventies om netwerkpartners in beweging te krijgen. Vervolgens exploreren we hoe (onvermoede) partners kunnen bijdragen aan de maatschappelijke opdracht van de eigen organisatie. Dr. Mei Li Vos Drs. Silvia de Ronde Bresser 6
Maandag 29 mei 2017 Module 5: redesign van de publieke ruimte Redesign vanuit de maatschappelijke doelstelling: creatieve ruimte benutten teneinde meer maatschappelijke waarde te creëren. Onze steeds hoger opgeleide bevolking, nieuwe technologie en nieuwe wetenschappelijke inzichten maken dat we maatschappelijke doelstellingen steeds op nieuwe manieren kunnen dienen. Tijdens deze dag leren we hoe we de benodigde creativiteit kunnen mobiliseren om die nieuwe bronnen ook daadwerkelijk te benutten voor de doelen die we hebben. Als huiswerk nemen zij de methodiek mee om met enkele collega s binnen de eigen organisatie eenzelfde soort sessie te beleggen. Prof. dr. Mark van Twist Drs. Henk Gossink Maandag 19 juni 2017 Module 6: slotbijeenkomst Presentatie en bespreking eindproducten: nieuwe concepten voor de eigen organisatie. Het expertpanel bestaat uit docenten en practitioners. Zij geven suggesties aan de deelnemers voor de verdere ontwikkeling van hun voorstellen. Expertpanel onder leiding van dr. Erik Gerritsen Indicatieve dagindeling Tijd Onderwerp 09.00 09.15 Inloop 09.15 10.00 Literatuur- en opdrachtbespreking Deelnemers bespreken met de programmaleiding de gemaakte opdrachten en de voorgeschreven literatuur van de module. Krijn van Beek & Jorgen Schram 10.00 12.30 Theoretische reflectie Aan de hand van theoretische inzichten uit verschillende academische disciplines kijkt de docent naar onderwerpen en vraagstukken op het gebied van creatie van maatschappelijke meerwaarde. Kerndocent ochtend 12.30 13.30 Lunch 13.30 16.00 Praktijkcasus Na de lunch verbinden we de theoretische inzichten van de module met de praktijk aan de hand van actuele casuïstiek die docenten en practitioners inbrengen. Kerndocent middag (& practitioner) 16.00 17.00 Zelf aan de slag Deelnemers reflecteren op de inzichten van de module en maken een start met de opdrachten die zij meenemen naar hun eigen organisatie. Daarnaast is er ruimte om te werken aan de eindopdracht. Krijn van Beek & Jorgen Schram 7
Organisatie Doelgroep Dit leeratelier richt zich op mensen in het openbaar bestuur en het publiek domein die de maatschappelijke meerwaarde van hun organisatie kunnen vergroten: directeuren in de uitvoering, senior beleidsmakers, managers, controllers, auditors, e.d. Organisaties waarvan medewerkers eerder het leeratelier hebben gevolgd Aan de afgelopen editie van het leeratelier hebben deelnemers uit diverse organisaties in het (semi)publieke domein deelgenomen, waaronder: Reclassering Nederland, gemeente Den Haag, Enexis, gemeente Breda, UWV, gemeente Leidschendam-Voorburg, ministerie van Veiligheid en Justitie, gemeente Rotterdam, Stichting Verslavingsreclassering GGZ, provincie Noord-Holland, Woningcorporatie Rentree, Vereniging Nederlandse Gemeenten. Investering De kosten van het leeratelier bedragen 3.950,-. Dit bedrag betreft opleidingskosten, literatuur- en verblijfkosten. Het bedrag is vrijgesteld van BTW. Het leeratelier telt zes dagen en loopt van maandag 20 maart tot maandag 19 juni 2017. De opdrachten vereisen naar schatting een inzet van nog eens drie dagen. Aanmelding Deelnemers kunnen zich aanmelden door het aanmeldingsformulier naar de NSOB te sturen. Het aanmeldingsformulier is te verkrijgen via: www.nsob.nl/ opleidingen/ of u kunt contact opnemen met Linda Frauenfelder: frauenfelder@nsob.nl Locatie De bijeenkomsten vinden plaats bij de NSOB aan het Lange Voorhout 17 in Den Haag. Mogelijk vindt een van de collegedagen plaats op een externe locatie in het kader van een praktijkbezoek. Informatie Voor meer informatie over het leeratelier kunt u contact opnemen met de leermanager van de opleiding Jorgen Schram via 070-3024922 of via schram@nsob.nl, of met de projectmanager van de opleiding Linda Frauenfelder via 070-3024940 of via frauenfelder@nsob.nl. Of ga naar de website voor meer informatie: www.nsob.nl Programmaleiding Prof. dr. Mark van Twist, decaan/bestuurder bij de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur en hoogleraar aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Dr. Krijn van Beek, programmamanager bij de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur. Drs. Jorgen Schram, onderzoeker en leermanager bij de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur. Linda Frauenfelder, projectmanager bij de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur. 8
Over de NSOB De Nederlandse School voor Openbaar Bestuur De Nederlandse School voor Openbaar Bestuur (NSOB) verzorgt sinds 1989 hoogwaardige postacademische opleidingen. In dat jaar besloten de Universiteit Leiden en de Erasmus Universiteit Rotterdam tot de oprichting van de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur. Sinds juli 1995 participeren behalve de Universiteit Leiden en de Erasmus Universiteit Rotterdam ook de Universiteit Utrecht, de Universiteit van Amsterdam, de Technische Universiteit Delft, de Universiteit van Tilburg en de Vrije Universiteit van Amsterdam in de NSOB. Vanaf haar aanvang streeft de NSOB ernaar om met geavanceerde en uitdagende opleidingen voor het topsegment van het management in openbaar bestuur en publieke sector bij te dragen aan een hoogwaardig openbaar bestuur. De opleidingen van de NSOB onderscheiden zich door: Het aanbieden van leeromgevingen die in hun didactiek zijn afgestemd op het leren van ervaren tot zeer ervaren professionals. De inzet van topdocenten uit wetenschap en praktijk is daarbij vanzelfsprekend. Het aanbieden van leerinhouden waarin inzichten uit vooraanstaande researchprogramma s worden verbonden met strategische vragen uit de praktijk. De relatie van de NSOB met universiteiten is daarom van groot belang. Daarnaast is de NSOB ook een onafhankelijke denktank die strategische vragen in de publieke sector onderzoekt. Het aanbieden van leerprogramma s waarin maatschappelijke ontwikkelingen en transformaties altijd uitgangspunt zijn voor reflectie over de publieke sector en het openbaar bestuur. Begrip van de wereld is in deze domeinen cruciaal. Er kan niet worden volstaan met instrumentele vakkennis op managementgebied. Het aandacht schenken aan persoonlijke effectiviteit in de context van de voornoemde reflectie. Daarbij staat voor de NSOB voorop dat dienstbaarheid aan de publieke zaak een van de professionele en dus ook persoonlijke kernwaarden is. De kennisfunctie van de NSOB komt naar voren in haar rol als denktank. De denktank van de NSOB verzorgt praktijkgericht én wetenschappelijk ingebed onderzoek. Het onderwijs voedt de denktank van de NSOB met nieuwe vragen op het gebied van beleid, sturing en de verhouding tussen publieke, private en maatschappelijke domeinen. Andersom zorgt de denktank door excellent onderzoek voor permanente verbetering en vernieuwing van het curriculum. Zo bevruchten onderwijs en onderzoek elkaar, vanuit theorie en praktijk. Het onderzoek van de NSOB draagt bovendien bij aan het publieke debat over de rol en het functioneren van het openbaar bestuur en andere domeinen in de publieke sector. 9
Contactpersonen Decaan: Prof. dr. M.J.W. (Mark) van Twist Programmamanager Dr. K. (Krijn) van Beek Leermanager: Drs. J.M. (Jorgen) Schram schram@nsob.nl 070 3024922 Projectmanager: Mevrouw L.M. (Linda) Frauenfelder-van t Veer BHRM frauenfelder@nsob.nl 070 3024940 10