TIJDSCHRIFT MET ZORG Thema: Pluralisme jaargang 8 nummer 1 maart 2002 INHOUDSTAFEL Editoriaal Rol van de christenen in de huidige samenleving G. Danneels Particulier initiatief, pluralisme, neutraliteit I. Verhack De socialiserende en coördinerende taken van het middenveld M. ElchardusFout! Bladwijzer niet gedefinieerd. L. Huyse M. Hooghe Voorbij de ontzuiling Zuilen in de steigers Intern en extern onderwijspluralisme G. Dierickx Waardenopvoeding: een vorm van apostolaat A. Peirsman Mogen wij nog staan voor ons geloof? J. van Leeuwen Politiek heeft levensbeschouwing nodig
EDITORIAAL Caritas doorbreekt verzuiling In Vlaanderen ontstond in de loop der eeuwen een waaier van katholieke instellingen, zowel in het onderwijs als in de ziekenzorg. Vele daarvan hebben hun wortels in de eerste helft van de 19de eeuw. Toen bouwde de kerk een omvangrijk netwerk van voorzieningen uit. De congregaties, die zich de 'caritas' of de christelijke naastenliefde tot doel stelden, speelden daarbij een sleutelrol. Volgend op de grote, overwegend materiële, verliezen tijdens de Franse Revolutie positioneerde de kerk zich aldus opnieuw in de liberale maatschappij. Door de scheiding tussen kerk en staat, zag de kerk af van haar wereldlijke macht en bewandelde ze het pad van het maatschappelijk dienstbetoon: in de armenzorg, de ziekenzorg en in het onderwijs. Zo bleef de kerk, vanuit een vernieuwde visie op de caritas, trouw aan haar evangelische opdracht. Deze jonge congregaties en de gemeentelijke initiatieven voor armen- en ziekenzorg richtten scholen, ziekenhuizen en bejaardentehuizen op. Zo ontstond wat wij vandaag het 'christelijk particuliere initiatief' noemen of de 'katholieke zuil'. Die neemt vandaag ongeveer 70 procent van het onderwijs en 60 procent in de zorgverlening voor haar rekening. Het door de overheid aangemoedigde particuliere initiatief past goed binnen onze democratie. Volgens het 'subsidiariteitsbeginsel' ontwikkelt de staat immers niet als eerste initiatieven in het maatschappelijke middenveld. Overigens wijst de trend tot privatisering van overheidsdiensten op de meerwaarde van het privé-initiatief, zowel vanuit economisch als vanuit organisatorisch oogpunt. Toch rijzen enkele fundamentele vragen. In welke mate kunnen de initiatieven die groeiden vanuit een religieusideologische overtuiging zich handhaven in een omgeving die niet langer overeenstemt met hun numerieke draagwijdte? Kan de katholieke zuil - die op historische grond een meerderheidspositie inneemt in een maatschappij - overeind blijven wanneer nog maar een minderheid zich pratikerend katholiek noemt? De vraag naar ontzuiling gaat niet over de afbouw van het particuliere initiatief, maar over de loskoppeling van het privé-initiatief van de ideologie die er aan de basis van ligt. Moeten we dus niet afslanken tot een christelijk geïnspireerd initiatief dat overeenstemt met het percentage actieve christenen in de maatschappij? Dat zou in Vlaanderen minstens een halvering van de katholieke zuil inhouden. En in welke mate zijn bepaalde katholieke instellingen nog wel in naam katholiek, maar in de feiten ontzuild en pluralistisch? En is het dan nog verantwoord de schijn hoog te houden en te teren op een verleden dat niet meer bestaat? Het gevaar is groot om op deze fundamentele vragen ongenuanceerd 'ja' of 'neen' te antwoorden. We stellen vast dat sommige auteurs, politici en ook leiders en werknemers in het maatschappelijk middenveld zich tot zo'n ongenuanceerd en weinig gefundeerd antwoord beperken. Het is nochtans onze vaste overtuiging dat de katholieke zuil met haar voorzieningen binnen onze sterk geseculariseerde en nog verder seculariserende wereld, verantwoord is indien echter een aantal voorwaarden worden vervuld. Zo dienen deze voorzieningen de caritas radicaal en concreet te beoefenen en niet de macht, maar de dienstbaarheid na te streven. Daarnaast dient een fundamentele openheid te worden gecultiveerd naar de omringende samenleving, ook naar de instellingen van de zogenaamde andere zuil, op basis van gelijkwaardigheid en respect. Onder genoemde voorwaarden is een katholieke zuil ook vandaag nog waardevol en legitiem. Br. dr. René Stockman
ROL VAN DE CHRISTENEN IN DE HUIDIGE SAMENLEVING Kard. G. Danneels We leven in een heel nieuwe tijd. Christenen zullen zich dus moeten hersitueren te midden van die nieuwe cultuur. Gettovorming is niet aangewezen. Een dominante positie innemen kan niet. Relativisme mag niet. Dialoog zal dus nodig zijn. Wie echter dialogeert en zichzelf daarbij om redenen van opportuniteit voorlopig verstopt, vervalst de dialoog en is oneerlijk. Dat kan niet, ook niet in naam van de hooggeprezen tolerantie. PARTICULIER INITIATIEF, PLURALISME, NEUTRALITEIT I. Verhack Het particulier initiatief blijft zijn zin bewaren zolang een voldoende aantal mensen het belangrijk blijft vinden dat de huidige tendens tot functionalisering en rationaliteit langs de kant van het aanbod niet de nieuwe maatschappelijke norm wordt en dat functie, houding, waardenbesef en zingeving in het aanbod één geheel blijven vormen. De zogenaamde levensbeschouwelijke neutraliteit van de overheid glijdt thans af naar een ideologisch pluralisme, waarbij bij voorkeur aan de traditionele, religieuze levensbeschouwelijke groepen zoveel mogelijk armslag wordt ontnomen, om op deze wijze plaats te kunnen maken voor een nieuw waarheidsethos dat zelf geen andere norm meer aanvaardt dan de procedureregels in het communicatief proces als dusdanig. Binnen een pluraal samengestelde samenleving dient de overheid echter het recht op vrij initiatief met een institutionele verandering te blijven waarborgen om in het licht van het eigen mensbeeld op een creatieve wijze deel te nemen aan de opbouw in de samenleving. DE SOCIALISERENDE EN COÖRDINERENDE TAKEN VAN HET MIDDENVELD M. Elchardus L. Huyse M. Hooghe Levensbeschouwing en scholing zijn twee belangrijke factoren van participatie aan het verenigingsleven. Het verenigingsleven beïnvloedt op zijn beurt in sterke mate het denken en voelen van mensen en hun onderlinge betrokkenheid. De kansen op een leefbare en democratische samenleving worden via het verenigingsleven in sterke mate verhoogd. Men moet heel dringend een beleid gaan voeren dat de participatie aan het verenigingsleven van laaggeschoolden stimuleert. Een zinvolle betrokkenheid van deze groep aan het verenigingsleven leidt immers naar houdingen die de zuurtegraad van de samenleving verhogen en zijn een voedingsbodem voor allerhande vormen van populisme en extremisme.
VOORBIJ DE ONTZUILING Er is een sterke tendens om de invloed van het middenveld op de politiek aan banden te leggen of te verhinderen. De verzuiling, d.w.z. het samenklitten van godsdienstige, sociale en politieke lichamen wordt tegengewerkt. Tegelijk wil men echter ook dat middenveld zelf ontzuilen. Door het uitbouwen van pluralistische in plaats van 'gekleurde' intermediaire verbanden zou de burger die daarin participeert volgens sommigen ook opgevoed worden tot een leven in een multiculturele, pluralistische samenleving en zou die participatie zelfs een verrijking inhouden van het geestesleven. ZUILEN IN DE STEIGERS Zijn de christelijke particuliere initiatieven bereid en bij machte om hun humane opdracht vanuit hun religieuze identiteit te blijven laten inspireren? Dergelijke bezinning kan een herprofilering teweegbrengen en alvast een realistischer beeld geven van wat de katholieke zuil echt inhoudt. De belangrijkste vraag is immers niet hoeveel procent van de ouders vandaag kiezen voor katholiek onderwijs, maar wel hoeveel scholen met hun inrichtende macht en lerarenkorps bereid zijn zich voor 100% te plaatsen achter een duidelijk christelijk project en zich ook als dusdanig willen profileren. INTERN EN EXTERN ONDERWIJSPLURALISME G. Dierickx Om jongeren de rijkdom van het pluralisme van onze cultuur te laten vatten en duiden, moet men op school een volgorde in het leerproces aanbrengen, een perspectief kiezen en het cultureel pluralisme binnen de school beperken. Deze aanvankelijke beperking in de school is nodig om later het pluralisme in de samenleving beter naar waarde te kunnen schatten. Intern pluralisme binnen de school schept de grootst mogelijke verwarring in hoofde van vele jongeren, en niet in het minst bij de zwakkeren. Een verwarring die bij velen van hen vaak uitzichtloos wordt. Intern pluralisme binnen het onderwijs is bijgevolg zowel ideologisch als pedagogisch niet wenselijk.
WAARDENOPVOEDING: EEN VORM VAN APOSTOLAAT A. Peirsman De katholieke kerk heeft de opvoeding steeds als een eigen voorname taak beschouwd, als een echt apostolaat. Een katholieke school wil jongeren opvoeden tot ware vrijheid en liefde, geloof en kennisverwerving tot een synthese doen groeien, en opvoeden tot christelijke volwassenheid. Katholieke scholen zijn ruimtes waar de evangelische levensvisie aangeboden wordt. Een ideale christelijke school is een gemeenschap van mensen waar àlle leraars-opvoeders een waarachtig christelijk antwoord geven op de vraag van leerlingen naar waarden om van te leven en naar richtlijnen voor een zinvol bestaan, nu en later. MOGEN WIJ NOG STAAN VOOR ONS GELOOF? J. van Leeuwen Iedere gemeenschap leeft uit beginselen die bepalend zijn voor haar karakter. Dit geldt voor een politieke gemeenschap, een natie of een staat en evenzeer voor een religieuze gemeenschap. Zij hebben elk hun eigen fundament waarop zij zijn gebouwd en eisen allen hun levensruimte op. Het is bijgevolg logisch dat er in de wijde wereld permanent een geestelijke strijd aan de gang is waaraan ook de katholieke kerk deelneemt. Zolang deze strijd een geestelijke strijd is en zij alleen maar de harten van de mensen wil veroveren, en dat op vrijwillige basis, mag haar geen onverdraagzaamheid worden verweten. Wie zijn waarheid echter met geweld en machtsvertoon aan zijn medemens wil opleggen, kiest een verkeerd slagveld uit en is een fundamentalist. POLITIEK HEEFT LEVENSBESCHOUWING NODIG H. Dijn Wat zorgwekkend is in de politiek is niet dat levensbeschouwelijke tegenstellingen blijven opduiken in de politieke arena, maar dat men de illusie propageert dat dit compleet zou kunnen of moeten verdwijnen.