Nooit achter mijn rug om Jongeren spreken zich uit over omgang met persoonsgegevens Hoe gaan scholen om met de vertrouwelijke gegevens van hun leerlingen? Daarover praten tien schoolgaande jongeren in de leeftijd van 16 tot 21 op de avond van 19 oktober in de Raadzaal van de gemeente Amsterdam. Gezeten in de stoelen van de wethouders krijgen zij de gelegenheid om uitgebreid over hun visie en ervaringen te vertellen. In de zaal luisteren deskundigen en hulpverleners uit de onderwijssector, andere experts en ouders geïnteresseerd toe - zonder te interrumperen. Zij komen pas in het tweede deel van de bijeenkomst aan het woord in een gesprek met de jongeren. De bijeenkomst is een initiatief van het Samenwerkingsverband Voortgezet Onderwijs Amsterdam-Diemen en de gemeente Amsterdam. Introductie door Ariëlle de Ruijter, Samenwerkingsverband. In hun samenwerking wisselen de gemeente, scholen en andere organisaties regelmatig vertrouwelijke gegevens van leerlingen uit. Bijvoorbeeld wanneer het niet zo goed gaat met een leerling en er sprake is van schoolwisseling. Maar met die gegevens wordt niet in alle Esmée Pluijgers gevallen zorgvuldig omgegaan. Dat geldt zowel binnen de school, als tussen scholen onderling en in uitwisseling met andere organisaties. Wat gaat er mis en wat betekent dat voor de leerlingen? Ariëlle de Ruijter, directeur van het Samenwerkingsverband voortgezet onderwijs, nodigt aan het begin van de bijeenkomst de
jongeren uit daar hun zegje over te doen. Hoe kunnen de scholen dit verbeteren? Ulco van de Pol, voorzitter van de Commissie Persoonsgegevens Amsterdam (CPA), rechter en voormalig ombudsman, vraagt de jongeren om beurten naar hun ervaringen en leidt het gesprek. Doel is gezamenlijk tot een aantal uitspraken te komen waar iedereen in het veld van zorg en onderwijs rekening mee moet houden. Ongemakkelijk en onveilig De meesten van de uitgenodigde jongeren maken deel uit van de Ondersteuningsplanraad, het Jeugdplatform of een andere belangenorganisatie. Verschillenden van hen blijken persoonlijk ervaring te hebben met het (vaak meermalen) achter hun rug om delen van vertrouwelijke informatie. Begripvolle blikken kunnen onverdraaglijk zijn De jongeren zijn unaniem van mening dat je zelf moet kunnen bepalen wie wat over je mag weten. Een leraar mag dus niet tijdens jouw afwezigheid aan je klas mededelingen doen over een diagnose die op jou betrekking heeft. Of kan het toch nuttig en nodig zijn om een bepaald ziektebeeld of ernstige omstandigheden, zoals een scheiding, te delen met een klas? Nooit buiten jou om, vinden de jongeren. Het moet uit jezelf komen, je moet er toestemming voor geven; het is heel ongemakkelijk als je merkt dat mensen dingen over je weten en er over je gepraat wordt. Begripvolle blikken kunnen onverdraaglijk zijn, zeker als je je kwetsbaar voelt, zegt een ander. Een derde jongere noemt het uitgesproken onveilig. Bij hem leidde het gepraat over problemen in het gezin tot verdriet en verzet: Ik werd strijdlustig in plaats van gemotiveerd. Pas op een nieuwe school ging het beter met hem. En leraren onderling? Mogen die wel over je diagnose of thuissituatie praten? Niet met naam en toenaam, vinden een paar jongeren, wel anoniem. Behalve natuurlijk als de leerling er toestemming voor heeft gegeven. De jongeren hebben er begrip voor dat een docent zijn zorgen over een leerling met een collega wil delen, maar: Neem er dan eentje in vertrouwen en spreek af dat de informatie niet verder wordt verteld. Een leerling van achttien - of zestien, daar zijn de meningen over verdeeld - heeft altijd het recht te weten door wie er over hem gesproken wordt en welke informatie daarbij gedeeld is. Jongere kinderen kunnen de situatie niet altijd overzien, dus dan moeten de ouders erbij worden betrokken. De rol van de mentor De mentor mag niet zonder medeweten van de leerling contact opnemen met de ouders, vinden de jongeren. Een van hen heeft het als een bevrijding ervaren dat zijn ouders vanaf zijn achttiende zijn cijfers en gegevens over absentie niet langer kunnen inzien. Het was voor hem onaanvaardbaar dat de mentor zijn ouders toch informeerde achter zijn rug om. Als een leerling zich bij herhaling slecht gedraagt, moet de mentor hem daar natuurlijk op aanspreken. Maar als de leerling daar niet voor open staat, mag er niet buiten hem om contact met de ouders worden gezocht. Een van de jongeren: In die tijd had dat in ons gezin kunnen leiden tot een onveilige situatie. Die gevolgen kan een mentor niet overzien. Daarom is het beter om contact op te nemen met de zorgcoördinator of op zoek te gaan naar een vertrouwenspersoon in de school. De mentor hoort er voor je te zijn Het inlichten van ouders kan overigens wel degelijk nuttig zijn, vertelt een van de scholieren. Het telefoontje van de mentor naar mijn ouders heeft geholpen, vertelt hij. Mijn ouders motiveerden me en daarna ging het weer goed op school, dus het was het duwtje dat ik nodig had. Maar het kwam niet als een verrassing en ging niet buiten hem om: de mentor had het telefoontje bij de leerling vooraf aangekondigd. Een goed contact met de mentor is belangrijk: De mentor hoort er voor je te zijn, daar moet je op kunnen rekenen. Dat gaat niet altijd goed, blijkt uit de verhalen, maar er zijn ook positieve geluiden. Zo vertelt een van de scholieren over een periode dat de situatie thuis heel moeilijk was en zij altijd bij haar mentor terecht kon:
Ook met iets kleins, maar voor jou kan dat iets heel groots zijn. Hij vroeg wat ik nodig had en hielp me zoeken naar de oplossing. Contact met zorgcoördinator en vertrouwenspersoon Als een leerling zich gaat terugtrekken of zich anders gaat gedragen, is het wel belangrijk dat dat gezien wordt op school, omdat het op neerslachtigheid of depressie kan wijzen. Maar dan is de juiste route die naar de zorgcoördinator, niet naar de ouders, vinden de jongeren. In hoeverre en wanneer de ouders erbij betrokken worden is een besluit van de leerling zelf. Net als met mentoren hebben de scholieren met zorgcoördinatoren verschillende ervaringen. In principe, zeggen zij, gaat de zorgcoördinator met de leerling in gesprek. Wat daar besproken wordt is vertrouwelijk en wordt niet met de mentor gedeeld. Een mentor Gespreksleider Ulco van de Pol in gesprek met toehoorders. Esmée Pluijgers die meer wil weten over de situatie van een leerling, kan dus niet om informatie vragen bij de zorgcoördinator; hij kan daarvoor alleen bij de leerling zelf terecht. Anders wordt je privacy geschonden en verlies je je grip op de situatie. Er worden wel veel bijeenkomsten georganiseerd, maar die zijn meestal niet voor leerlingen, merkt een van de jongeren op. Organiseer meer bijeenkomsten voor jongere leerlingen, want in de eerste en tweede klas weet je helemaal niet wat je rechten zijn, wat een vertrouwenspersoon is, en wat je moet doen als je in conflict komt met een docent die je onrechtvaardig behandelt. Ook anderen vinden dat de vertrouwenspersoon te weinig bekendheid geniet op school. Integriteit en beslissingsbevoegdheid Na de pauze gaan ook de andere genodigden in gesprek met de jongeren. Hoe kijken ouders, schoolleiders, zorgcoördinatoren en andere professionals naar hun eigen rol, naar integriteit en naar de beslissingsbevoegdheid van de jongeren? Een zorgcoördinator onderschrijft wat al eerder door de jongeren gesteld is: Ik ben er voor de leerlingen en ik ondersteun de docenten, zodat zij op hun beurt de leerlingen kunnen steunen. Hulpvragen die niet te maken
hebben met school, maar op het persoonlijke vlak liggen, deelt zij niet met de mentor. Maar nood breekt wet, met name als er een vermoeden is dat een leerling suïcidaal is, of als zijn veiligheid op een andere manier in het geding is. Soms is het nodig om Veilig Thuis te bellen en dat doe ik het liefst in overleg met de leerling, maar dat kan niet altijd. Daar gaat wel altijd overleg met de schoolleiding aan vooraf. Met andere woorden: soms ontstaat er een spanningsveld tussen het recht op privacy van de leerling en de verplichting van elke school om goed voor de leerlingen te zorgen. Er zijn omstandigheden denkbaar waaronder dat laatste voorgaat. Maar in alle gevallen moet dat in openheid en goed overleg gebeuren. Vertrouwen is cruciaal en vormt de basis voor effectieve hulpverlening op school. Dossiers Zodra er een andere instelling bij betrokken wordt, wordt er een dossier overgedragen, dat is onvermijdelijk. De discussie gaat over verschillende vragen: wat moet (of mag) er wel of niet in een dossier staan, heeft de leerling er zelf inzage in, wat te doen met fouten die in een dossier staan en hoe ga je eigenlijk om met de informatie? De aanwezigen zijn het er over eens dat het belangrijk is dat feiten en omstandigheden in een dossier worden vermeld: een zorgelijke thuissituatie, huisvestingsproblemen, verzuim, het zijn relevante gegevens die je nodig hebt om vast te stellen hoe je de problemen gezamenlijk aanpakt. Maar het gaat om de ontwikkeling, niet om de vastgelegde feiten. Een dossier zou moeten worden gezien als een plan van aanpak op verschillende gebieden. Een schooldirecteur: Het aantal kinderen met enorme dossiers neemt toe en vaak worden complete dossiers overgedragen, terwijl maar een deel ervan relevant is. Ouders vinden het vaak moeilijk om te vragen of bepaalde informatie uit het dossier kan worden verwijderd. Daarom leggen wij zelf de vraag aan de leerling en de ouders voor: Kijk, dit krijgen we allemaal opgestuurd, is alles nog relevant? Zo schonen we het dossier op met behulp van de ouders en de leerling; tenslotte zijn zij de echte deskundigen. Een ouder laat weten dat zij met enige regelmaat het dossier van haar kind opvraagt om te bekijken wat er uit moet worden verwijderd. Iemand anders suggereert aan de bewustwording te werken door privacyrechten groot op te schrijven en pontificaal op te hangen op school. Bijvoorbeeld: Je hebt het recht je eigen dossier in te zien. Of een groot papier op afficheformaat in de docentenkamer met de boodschap: Praat met, niet over leerlingen. Maak onderscheid tussen feiten en meningen Gameverslaafd In het dossier zou alleen moeten worden opgeschreven wat echt nodig is. Een ouder: Natuurlijk moeten er dingen worden vastgelegd, maar ik wil kunnen zeggen waar ik me zorgen over maak zonder dat het direct in het dossier wordt opgenomen. Je moet ook over je aarzelingen kunnen praten. Een ander aandachtspunt zijn onjuistheden in een dossier. Een ouder van een leerling die als thuiszitter te boek stond vertelt dat er op school niet goed geluisterd werd, waarna in het dossier ten onrechte een gameverslaving als oorzaak van het thuiszitten werd opgenomen. De leerling ging naar andere school en kreeg daar betere begeleiding, maar het dossier bleef bestaan. Pas na een gesprek met jeugdzorg kon die zaak naar tevredenheid worden afgesloten. In aansluiting daarop benadrukt de kinderombudsman dat er in elk dossier zorgvuldig onderscheid moet worden gemaakt tussen feiten en meningen. Een etiket als gameverslaafd moet dus worden onderbouwd. Jeugdbeschermers worden hier tegenwoordig goed in getraind. Daarnaast is het belangrijk, maar lastig, om erop toe te zien dat wijzigingen niet alleen in één dossier worden doorgevoerd, maar ook in alle kopieën die ervan bestaan. En laten we niet vergeten, zegt een van de sprekers, dat een leerling zijn dossier niet is. Leg het opzij, vraag naar hoe het met hem gaat, want uiteindelijk draait het daar om. Het delen van informatie Leerlingen moeten zelf kunnen bepalen welke informatie over hen met docenten wordt gedeeld en bij e-mailcorrespondentie zouden
zij in de CC moeten worden opgenomen. Dat gebeurt lang niet altijd. Of leerlingen worden uitgenodigd om deel te nemen aan een gesprek dat over henzelf gaat, verschilt per school en dat zou anders moeten. Jeugdhulpinstellingen zitten al heel lang op dat spoor; zij betrekken kinderen in de basisschoolleeftijd al bij het gesprek. De directeur van een school voor speciaal onderwijs merkt op dat een intakegesprek standaard met de leerling wordt gevoerd, niet met de ouders. Voor de pauze stelden de jongeren min of meer unaniem vast dat een docent aandoeningen of omstandigheden van een leerling niet met de klas mag delen, tenzij de betrokken leerling daar toestemming voor geeft. Tijdens de discussie met de andere genodigden blijkt dat in het speciaal onderwijs iets anders te liggen. Daar is het eigenlijk vrij normaal om over dit soort dingen te praten in de klas, en dat komt doordat elke leerling wel iets heeft. Het delen van die informatie leidt tot een beter onderling begrip. Samengevat komen deze adviezen neer op een pleidooi voor een cultuurverandering op school bij de omgang met vertrouwelijke informatie. Door deze kwestie vanuit hun eigen invalshoek te belichten, hebben de jongeren de andere aanwezigen veel stof tot nadenken gegeven. Ook het Samenwerkingsverband neemt de adviezen ter harte, zo laat de directeur weten. Het Samenwerkingsverband heeft ook veel dossiers, ik ga ervoor zorgen dat ze minder dik worden. Zij dankt alle aanwezigen voor hun bijdrage, in het bijzonder de jongeren: De verhalen waren heel verschillend. Ik werd het meest geraakt waar het ging om nonchalance. Tot slot stelt zij in het vooruitzicht dat er over dit onderwerp een volgende bijeenkomst zal worden georganiseerd. Dit was nog maar het begin. Tekst: Irene Kuipers Neem elke leerling serieus en luister goed Adviezen In de vragenronde voor de pauze en in het gesprek erna hebben de genodigden veel suggesties gedaan en adviezen gegeven. Aan het slot van de bijeenkomst vullen de jongeren die op verzoek nog verder aan: Integreer informatie over de bescherming van persoonsgegevens en rechten van leerlingen in lesprogramma s. Breng de docenten bij dat ze standaard eerst met de leerling moeten praten voor ze dat met anderen doen en benadruk dat er altijd toestemming van de leerling nodig is voor het delen van informatie. Ga er niet van uit dat ouders alles mogen weten, overleg eerst met de leerling. Neem elke leerling serieus en luister goed. Veel bijeenkomsten zijn te veel op ouders en professionals gericht. Organiseer meer bijeenkomsten voor leerlingen over dit onderwerp.