62 Zorg in beweging Analyse Een verpleegkundige geeft een patiënt medische achtergrondinformatie over zijn aandoening met behulp van een anatomische afbeelding die als app op zijn ipad wordt geleverd. Over webcams, zorg-apps en koelkasten met sensoren DE DOORBRAAK VAN ZORG OP AFSTAND?
Analyse Zorg in beweging 63 Domotica, e-health, zorg op afstand. Het zijn al jaren buzzwords in de zorgsector, maar het lijkt nu echt te gaan gebeuren. Onder druk van alle bezuinigingen wordt nieuwe technologie opeens gezien als reddende engel. Aan de bedrijven zal het niet liggen, die storten zich gretig op deze nieuwe groeimarkt. Maar er zijn ook belemmeringen. Het gebruiksgemak mag nog wel een slag beter. Medewerkers in de zorg hebben vaak een broertje dood aan techniek ( persoonlijk contact is beter ) en vertrouwen die apparaten en systemen niet altijd. Of de processen worden niet echt afgestemd op de nieuwe mogelijkheden. En wie gaat al die technologische snufjes eigenlijk betalen? Een rondgang langs instellingen, producenten en adviseurs. DOOR PAUL GROOTHENGEL FOTOGRAFIE SMART HOMES, PHILIPS, FOCUS CURA, THEBE, ZORGBALANS, HH De wijkverpleegkundige die via de webcam begeleiding geeft bij het zelf inspuiten van insuline, bij de controle van bloedsuiker of het innemen van medicijnen. Of de dokter die via het scherm meekijkt bij de verzorging van een wond of een inschatting maakt hoe het ervoor staat met de longaandoening of de hartproblemen. Beeldschermen, sensoren, speciale apps voor mensen met Parkinson of de chronische longaandoening copd, technologie kan mensen helpen om langer en veiliger zelfstandig te wonen. Dat is veel goedkoper dan opname in een zorginstelling en het is wat de mensen in de meeste gevallen zelf ook willen. Soortgelijke technologische hulpmiddelen maken het daarnaast mogelijk om na een operatie in het ziekenhuis thuis te kunnen herstellen. Minder opnamedagen dus. En bovendien verloopt de genezing in de eigen huiselijke omgeving vaak nog sneller ook. ACCEPTATIEGRAAD LAAG Domotica, zorg op afstand en e-health staan meer dan ooit in de belangstelling. Met name slimme technologie in huis - domotica is een samenvoeging van het Latijnse domus (= huis) en het laatste deel van begrippen als informatica, telematica en robotica - kennen we echter al veel langer. Denk aan de alarmknop voor acute hulp en het automatisch in- en uitschakelen van verwarming, verlichting of elektrische apparaten. Al meer dan twintig jaar geleden, in 1991, ging Ad van Berlo in Eindhoven van start met de organisatie Smart Homes voor ondersteunende technologie in de zorgsector. Hij maakte daarmee de ommezwaai van de wereld van de biomedische technologie (cure) naar de zorgtechnologie (care). In die tijd was het begrip gerontechnologie sterk in opkomst - technologie gericht op het gemakkelijker en comfortabeler maken van het leven van ouderen. Een onderzoeksgroep van de tu Eindhoven richtte zich op dit terrein, met bouwen en wonen als een van de aandachtsgebieden. Smart Homes heeft sinds 1998 de status van Nationaal Kenniscentrum voor Domotica en Slim Wonen. Hoe ver is de zorgsector met het benutten van de mogelijkheden? Van Berlo: Duidelijk is dat er al heel lang heel veel technologie voorhanden is. En dat die in een groot aantal behoeften kan voorzien. Dat zorgorganisaties daar nog maar mondjesmaat gebruik van maken, komt vooral doordat de acceptatiegraad nog zo laag is. Men vertrouwt het domweg niet. En dan doel ik vooral op de medewerkers van zorgorganisaties. Doet die sensor het wel? Moet ik niet even zelf kijken naar de cliënt? BUSINESSCASE Tel daarbij de investeringskosten op, en dan heb je direct twee belangrijke hobbels voor invoering van domotica te pakken, zegt Van Berlo. Neem het verpleeghuis met twee nachtwakers die s nachts vijftig dementerende patiënten in de gaten hielden. Ik heb het management voorgerekend dat de installatie van een beproefd observatiesysteem hun een nachtwaker zou schelen; de investering zou dus snel terugverdiend
64 Zorg in beweging Analyse zijn. De businesscase was kristalhelder maar toch kwam dat systeem er niet. Koudwatervrees, vermoed ik. Ook de zorgverzekeraars kijken de kat uit de boom, stelt Van Berlo. Die willen logischerwijs alleen hun geld steken in bewezen technologie. Voor een aantal zaken zoals toepassingen met beeldschermen maken zorgorganisaties nu nog aanspraak op vergoeding vanuit de awbz. Maar voor hoelang nog, met alle bezuinigingen? Nienke Nijhof van de afdeling Care Management bij Philips Innovation Services adviseert over de inzet van domotica in de zorg. Zij vindt dat men zich in die sector soms blindstaart op subsidiegelden. We weten allemaal dat die geldstromen minder worden. Zorgorganisaties moeten leren dat ze een businesscase maken, en dat ze een investering in domotica vaak wel degelijk financieel aankunnen, als ze hun processen maar anders inrichten. Met meer efficiency kunnen ze nog veel geld besparen. Aan de ouderen, de grootste doelgroep, zal het niet liggen, is haar ervaring. De meeste ouderen zijn best bereid om nieuwe dingen NIJHOF: DE MEESTE OUDEREN ZIJN BEST BEREID OM NIEUWE DINGEN TE PROBEREN. te proberen. Als ze wat vaker via een beeldscherm met een hulpverlener kunnen praten, vinden ze dat prettig. Drie keer per dag iemand van de thuiszorg over de vloer, ervaren veel ouderen toch als een inbreuk op hun privacy. KOELKAST MET SENSOR Daan Dohmen van zorginnovatiebedrijf Focus Cura heeft wat die bereidheid van ouderen betreft dezelfde ervaringen als Nijhof. In een krant van Zorgbalans (thuiszorg in de regio Kennemerland) stelt hij dat er inmiddels zo n vijftig thuiszorgorganisaties actief zijn met vormen van zorg op afstand. In de Achterhoek bijvoorbeeld gebruiken 1.300 ouderen en chronisch zieken een ipad of een andere tablet. Ze beeldbellen met hun wijkverpleegkundige of roepen zo de hulp in van een huisarts of specialist als dat Een cliënt van de thuiszorgorganisatie heeft contact met een hulpverlener via het PAL 4-systeem (Personal Assistant 4 Life). Via een aanraakscherm en internetverbinding legt hij contact met de zorgcentrale.
Analyse Zorg in beweging 65 even nodig is. Diezelfde ipad wordt ook gebruikt voor beeldcontact met familie, als die verder weg woont. Technologie kan daarnaast bijdragen aan de veiligheid en daarmee de gezondheid van ouderen. Dohmen: Denk aan het bewaken van hun leefpatroon. Met een sensor kun je checken of iemand de koelkast opent. Als dat een dag lang niet is gebeurd, is er wellicht iets aan de hand. Zo n sensor kan dan een signaal geven aan de alarmcentrale. Of neem mensen die een verhoogd risico lopen om te vallen, door ouderdom of epilepsie. Zij kunnen een valdetector om hun middel dragen, een apparaat met een sensor die automatisch alarm slaat als de drager valt. Ook dit soort technologie bestaat overigens al veel langer. Van Berlo deed met Smart Homes eind jaren negentig al een project in Best met een aantal woningen voor senioren met lichamelijke problemen of handicaps. Met zowel actieve alarmering via halssnoer of polsarmband als passieve alarmering via bewegingsmelders. Daarnaast plaatsten we inbraak- en brandalarmering, automatische verlichting in entree, hal, badkamer en toilet, een beeldverbinding zodat je ziet wie er aanbelt, elektrische bediening van gordijnen en zonwering, en veiligheidsvoorzieningen in de keuken om ongelukken met het gasfornuis te voorkomen. BEWEGINGSVRIJHEID Het ministerie van vws stimuleert de ontwikkelingen, onder andere samen met Syntens Innovatiecentrum via het project Kleinschalig Wonen met Domotica. Zo keek Thebe, een grote zorgorganisatie uit Midden- en West- Brabant, naar de mogelijke inzet van domotica in De Geerhof in Chaam, een woonzorgcentrum met veel licht dementerende bewoners. Zij kregen een polsbandje met een sensor die communiceert met de deuren. Op maat, per persoon, kon worden ingesteld of bijvoorbeeld de buitendeur wel of niet open ging. Ook kregen de bewoners een spreek-luisterverbinding met het verzorgend personeel en nog enkele andere snufjes. De uitkomst van dit onderzoek? Domoticatoepassingen vergroten de zelfstandigheid van mensen, geven bewegingsvrijheid, zorgen voor veiligheid in huis en leiden ertoe dat mensen een gedwongen verhuizing langer kunnen Vlak bij het Evoluon in Eindhoven staat de Slimste Woning van Nederland van de stichting Smart Homes, Nationaal Centrum Domotica & Slim Wonen. uitstellen. Dat concludeert Laura Kallenberg, bij Thebe in dienst als programmamanager Zorginnovatie en Technologie. En wat vonden de bewoners er zelf van? Zij stonden open voor nieuwe toepassingen. Sowieso valt mij op dat ouderen in het algemeen positiever zijn over de inzet van domotica dan de zorgprofessionals. Ze zien heel goed dat slimme technologie hun helpt bij het behoud van zelfstandigheid en eigen regie. En domotica zien ze niet als een inbreuk op hun privacy, aldus Kallenberg. MAATWERK Ook de eerder genoemde zorgorganisatie Zorgbalans (regio Kennemerland) onderzoekt de mogelijkheden. Medewerker Saskia Keijzer: We moeten de komende jaren meer doen met minder mensen en middelen. Technologie kan ons daarbij helpen, met name in de thuissituatie. Met zorg op afstand halen we de cliënt uit een mogelijk isolement en besparen we op de reistijd van medewerkers. Via beeldtelefoons bijvoorbeeld helpen we mensen herinneren de medicatie op tijd in te nemen, of bieden we extra ondersteuning in het weekend. Ook installeert Zorgbalans bij de mensen thuis een apparaat dat een alarmsignaal van een hals- of polsband doorgeeft aan een meldkamer of aan contactpersonen. Het systeem biedt ook allerlei extra s zoals een sms je naar de familie als iemand s nachts onverhoopt
66 Zorg in beweging Analyse Vier soorten domotica en zorg op afstand Nictiz, het landelijke expertisecentrum voor ict-innovaties in de zorg, deelt zorg op afstand en domotica in vier categorieën in: 1. Gemaksdiensten op het gebied van praktische en/of huishoudelijke zaken. Niet per se gericht op mensen met een verminderde mobiliteit of zelfredzaamheid maar op iedereen die hiervan voordeel heeft. Denk aan de centrale bediening van lichtschakelaars. 2. Welzijnsdiensten dragen bij aan het welzijn van mensen in zowel lichamelijk als geestelijk opzicht. Denk aan coaching op het gebied van beweging en voeding. Of het verbeteren van de sociale contacten, bijvoorbeeld door videocommunicatie. 3. Veiligheid en bewaking heeft betrekking op diensten die bijdragen aan het veiligheidsgevoel van mensen. Zo kunnen mensen in geval van nood iemand makkelijk waarschuwen door middel van een alarmknop. 4. Behandeling en verzorging heeft betrekking op diensten die te maken hebben met medische begeleiding en/of bevordering van zelfredzaamheid door patiënten zoals het doen van thuismetingen. aan de wandel gaat. En een gps-zender biedt uitkomst als iemand de weg naar huis niet meer weet te vinden. Voor dat soort situaties heeft Zorgbalans trouwens dag en nacht een team klaar staan. Het is wel verstandig om uit te gaan van maatwerk, stelt Keijzer. Iedere cliënt heeft specifieke wensen en behoeften. Er is steeds meer domotica op de markt, maar je moet altijd de vraag stellen of een cliënt er daadwerkelijk baat bij heeft. Wij informeren cliënten eerst over de mogelijkheden en bieden hun de gelegenheid om producten te huren en uit te proberen voordat ze overgaan tot aanschaf. KWALITEIT VAN LEVEN Het pallet aan hulpmiddelen wordt steeds breder, met name door toepassingen voor mensen met een specifieke aandoening, ziekte of beperking. Zo is er technologie die gericht is op geheugenondersteuning van mensen met milde dementie: via een eenvoudig aanraakscherm kunnen ze herinnerd worden aan afspraken, medicijninname of dagelijkse activiteiten. Voor mensen met een zwaardere vorm van dementie zijn er steeds meer systemen die behandelaars en mantelzorgers in staat stellen hun dagelijkse leefpatroon te volgen. KEIJZER: ER IS STEEDS MEER DOMOTICA OP DE MARKT, MAAR JE MOET ALTIJD DE VRAAG STELLEN OF EEN CLIËNT ER DAADWERKELIJK BAAT BIJ HEEFT. De eerder aangehaalde zorgconsultant Nienke Nijhof (Philips) promoveerde vorig jaar op dit onderwerp aan de Universiteit Twente. In haar proefschrift over e-health voor mensen met dementie zet ze de positieve effecten op een rij. Het bevordert zelfredzaamheid, leidt tot vermindering van valincidenten en geeft meer bewegingsvrijheid in verpleeghuizen. Kortom: een hogere kwaliteit van leven. Voor de mantelzorger geeft het minder belasting en in de zorg leidt het tot grotere efficiency. De techniek blijft natuurlijk altijd ondersteunend en mag nooit de persoonlijke aandacht en zorg vervangen, benadrukt ze. Maar toch: Bij mensen met dementie kan technologie een maandelijkse besparing opleveren die kan oplopen tot 2.800 euro. Opname in een verzorgings- of verpleeghuis is altijd duurder dan technologie en de inzet van thuiszorg. Ook ziet ze nog verdere mogelijkheden om kosten te besparen via huren en leasen van domotica-toepassingen. Leveranciers zouden meer in dit soort modellen moeten gaan denken. PUSH IN PLAATS VAN PULL Nijhof (Philips) en Van Berlo (Smart Homes) constateren eensluidend dat er van een grootschalige uitrol van technologie in de
Analyse Zorg in beweging 67 zorg nog geen sprake is. Van Berlo: Veel ict-bedrijven zien gouden bergen en willen aan domotica snel geld verdienen. Ze onderschatten vaak de moeite die ouderen hebben om met hun producten om te gaan. Nijhof is het met hem eens. Vaak ontwerpen of gebruiken ict-producenten al bestaande technologie die niet aansluit bij de behoeften van bijvoorbeeld mensen met dementie of hun zorgverleners. Het is in deze branche nog teveel push in plaats van pull. Daarnaast ontbreekt het aan een gedegen toepassing van de mogelijkheden binnen de zorgorganisaties. Technologie wordt vaak ingezet met als doel om kosten te besparen door de zorg efficiënter te maken. Zo heet het op papier. Maar in de praktijk blijkt die technologie vaak niet meer dan een extraatje. De zorgprocessen worden niet aangepast. Dan introduceert men een tablet voor videocontact tussen cliënt en zorgverlener. Mooi. Maar vervolgens neemt het aantal huisbezoeken bij de cliënt niet af; dat contact via beeldscherm komt er alleen maar bij. Ook Keijzer (Zorgbalans, Kennemerland) wijst op de belangrijke rol van medewerkers. Ook zorgverleners moeten de behoefte aan technologie in beeld hebben. Vormen van domotica moet je niet zomaar op het VAN BERLO: VEEL ICT-BEDRIJVEN WILLEN AAN DOMOTICA SNEL GELD VERDIENEN. Philips heeft onlangs de Medido medicijndispenser op de markt gebracht. De thuiszorgorganisatie krijgt automatisch een seintje als de pillen niet of niet op tijd worden ingenomen. bestaande zorgproces plakken, want dan heb je de kans dat die nieuwe mogelijkheden onvoldoende of niet worden gebruikt en kost het je alleen maar geld. PERSOONLIJK CONTACT Dat zorgmedewerkers bepaald niet dol zijn op al die nieuwe vormen van zorg op afstand, blijkt ook uit een recente online poll van het Tijdschrift voor Verzorgenden. Drie op de vier respondenten vindt het gebruik van beeldschermen bepaald niet ideaal. Stom, weer een manier van zorgmanagers om kosten te besparen, wat ten koste gaat van persoonlijke zorg. En: Het geeft meer werkplezier om persoonlijk contact te hebben met de cliënt. Van de eventuele voordelen is maar een klein deel overtuigd. Maar één op de vijf stemmers
68 Zorg in beweging Analyse kruist aan dat communicatie via beeldschermen cliënten een fijner gevoel geeft doordat de zorg dag en nacht bereikbaar is. En slechts een schamele vijf procent vindt zorg op afstand goed, want het scheelt tijd nu ik niet iedereen persoonlijk hoef op te zoeken. Een mogelijke oorzaak voor deze weerstand vinden we in een blog van Johan van der Leeuw, kwaliteitsmedewerker van Vilans, kenniscentrum voor langdurende zorg. Men is in de zorg gaan werken om met mensen te werken en juist niet met technologie, schrijft hij. Terwijl het persoonlijk contact met de cliënt centraal stond, wordt men nu min of meer gedwongen om toch met technologie te werken. Technologie die bovendien letterlijk een afstand creëert tussen zorgmedewerker en cliënt, wat je terugziet in die term zorg op afstand. REGIE HOUDEN Zien sommige medewerkers domotica als een aanslag op hun werk en een botte bezuiniging, e-healthproducent Dohmen (Focus Cura) denkt er heel anders over. Het gaat erom dat ouderen en chronisch zieken zelf de regie houden over hun leven en hun zorg. Daarnaast kan het kostenbesparend werken, want zorg op afstand scheelt veel reistijd. Tijd die ingezet kan worden bij mensen waar het nodig is. En er zitten simpelweg veel praktische voordelen aan de inzet van technologie, vervolgt hij. Een deel van de thuiszorgcliënten vindt het prettig om wat minder vaak bezoek te krijgen van de wijkverpleegkundige. Dat geeft ze meer vrijheid en de gelegenheid zichzelf te redden, zolang mogelijk. Bovendien is het voor veel ouderen fijn als ze voor een stomacontrole of een check van hun hart niet met de bus naar het ziekenhuis hoeven, maar dat gewoon vanuit huis kunnen doen. Dankzij beeldzorg kunnen cliënten combinaties maken: het ene moment krijgen ze persoonlijk bezoek van de thuiszorg, prettig en vertrouwd; het andere moment hebben ze zorg op afstand om toch even te controleren of alles goed gaat. Punt is en blijft dat lang niet alle ouderen, enthousiast of niet, makkelijk aan de slag gaan met bijvoorbeeld een ipad of andere tablets. Focus Cura ontwikkelde zorg-apps zoals de sos-alarm om je mantelzorgers of de zorgmeldkamer te waarschuwen, een app met bewegingsoefeningen en apps voor mensen met parkinson en de chronische longaandoening copd. Hoe gaat deze producent om met het feit dat veel ouderen twee linker digihanden hebben? Dohmen: Wij werken met aangepaste, voorgeprogrammeerde tablets. Onze apps hebben grote letters en een gemakkelijke bediening. Daar kan vrijwel iedereen na een korte uitleg snel en goed mee overweg. En als gebruikers merken dat ze er met zo n tablet een venster op de wereld bij hebben, gaan ze het steeds leuker vinden. Ze kunnen opeens contact leggen met hun kleinkinderen, of halen speciale apps op, zegt Dohmen. DOHMEN: HET IS VOOR VEEL OUDEREN FIJN ALS ZE VOOR EEN STOMACONTROLE OF EEN CHECK VAN HUN HART NIET MET DE BUS NAAR HET ZIEKENHUIS HOEVEN. Bewoners van De Geerhof in Chaam, een woonzorgcentrum met veel licht dementerenden, kregen een polsbandje met een sensor die communiceert met de deuren.
Analyse Zorg in beweging 69 de zorgsector verwacht dat allerlei vormen van zorg op afstand in de komende jaren verder zullen doorbreken. Laura Kallenberg (Thebe, Midden- en West- Brabant) voorziet zelfs verdergaande innovaties zoals robots en telemonitoring. Dat spreekt natuurlijk erg tot de verbeelding. Ziekenhuizen kunnen daarmee flink besparen en zullen zich gaan richten op complexe behandelingen, terwijl patiënten met minder complexe aandoeningen veel meer thuis behandeld zullen worden. Dit speelt de zorgverzekeraar uiteraard ook in de kaart. Van Berlo (Smart Homes) ziet vooral mogelijkheden voor preventie. Een bewegingsmelder kan bijvoorbeeld signaleren dat iemand opeens veel vaker naar het toilet gaat; dat kan duiden op een ziekte. Ik denk ook dat we in de toekomst vaker ziektebeelden kunnen voorspellen dankzij de inzet van domotica. En we hebben onlangs gezien dat giganten als Apple en Google kansen in deze markt zien. Dan kan het heel hard gaan. RISICO S Allemaal mooi en aardig natuurlijk, maar is er dan geen keerzijde? Onlangs onderzochten het rivm en de Universiteit Twente de mogelijke nadelen van al die technologie op het gebied van e-health, in opdracht van de Inspectie voor de Gezondheidszorg. Hans Ossebaard van het rivm. Iedereen in de zorg is er enthousiast over: politici, beleidsmakers, patiënten, verzekeraars en artsen. Maar nu e-health grootschalig gaat worden toegepast, willen en moeten we ook meer weten over de negatieve kanten. Ossebaard en zijn collega's vonden geen systematisch onderzoek naar de risico's, maar kwamen wel een aantal voorvallen op het spoor. Problemen die ontstonden door falende techniek of doordat mensen niet goed konden omgaan met de technologie. Bijvoorbeeld doordat de toepassing niet gebruiksvriendelijk was. En een aantal incidenten doordat de techniek niet goed was ingebed in de organisatie. Al met al voorziet ook Ossebaard een mooie toekomst voor domotica en e-health, zoals bijna iedereen binnen