COP #11 : Hoe vertel ik het mijn wethouder? donderdag 24 mei 2018

COP #11 : Hoe vertel ik het mijn wethouder? donderdag 24 mei 2018 22 inspirerende praktijkvoorbeelden op gebied van klimaatadaptatie uit de regio

Zo maken we Maassluis Rainproof. 1 1 Waterdak 3 Waterpasserende verharding 6 Geveltuintjes 2 Groene gevels, balkons en galerijen 4 Groen blauwe schoolpleinen 7 Groen blauwe daken 5 Tegels eruit, groen erin 8 Regenpijp afkoppelen (via regenton) 9 Natuurvriendelijke oevers 7 5 C 4 2 3 F 6 H 8 D B 9 E A A Bergingsvijver (Kwartelsingel) B Vuilwaterriool ombouwen naar schoonwaterriool Waterafvoeren en G Greppels en infiltratievelden C bergen in de haven F D Overloop G Diepte infiltratie E Hemelwatersysteem met infiltratie Zo maken we Maassluis Rainproof. 1 1 Waterdak 2 Groene gevels, balkons en galerijen 7 H Holle weg Gemeente Maassluis 4 2 3 Integrale benadering Vuilwaterriool omzetten naar schoonwaterriool Diepwaterbron Wadies Bergingsvijver (Kwartelsingel) Groene daken Vuilwaterriool ombouwen naar schoonwaterriool Groen Blauwe schoolpleinen 6 8 D 9 A G A B Waterafvoeren en C bergen in de haven Overloop In samenwerking met Rainproof D E Hemelwatersysteem met infiltratie F Greppels en infiltratievelden GMark Diepte infiltratie van der Leeuw en Sonja van Commeren H Holle weg E H

Samen werken aan Klimaatadaptatie in Hof van Delft A. maatregelen op daken en tegen gevels WATERVERTRAGEND DAK Door klimaatverandering hebben we in de toekomst steeds vaker te maken met te veel water door extreme neerslag. Ook krijgen we vaker te maken met perioden waarin het erg droog en heet kan zijn. Het is belangrijk dat we ons aanpassen aan het veranderende klimaat. Dit noemen we klimaatadaptatie. Bij de inrichting van de stad kunnen we daar rekening mee houden. WATERVERTRAGEND DAK WATERVERTRAGEND DAK WATERVERTRAGEND DAK WATERBERGEND SEDUMDAK WATERVERTRAGEND DAK POLDERDAKEN / DAKAKKERS GROENE GEVELS WATERVERTRAGENDE GEVELS SLIM WATERDAK De gemeente Delft heeft een actieve rol in het klimaatbestendig maken van de riolering en de openbare ruimte. Ook bewoners kunnen een belangrijke bijdrage leveren met maatregelen rond huis en tuin. WATERBERGEND DAK SLIM WATERDAK EXTENSIEF GROEN DAK INTENSIEF GROEN DAK GROENE GEVEL WATERVERTRAGENDE GEVEL Bij een waterbergend dak wordt er regen tijdelijk op het dak vastgehouden en via een geknepen afvoer vertraagd afgevoerd. De capaciteit van een waterdak is afhankelijk van de draagkracht van het gebouw. Een overstort voorkomt dat de belasting wordt overschreden. Een slim waterdak is een water bergend dak met een beheer systeem dat gekoppeld is aan een weersvoorspelling. Wanneer er hevige neerslag op komst is kan het dak vroegtijdig worden leeggemaakt zodat het dak een grotere waterbuffer heeft. Ook bekend onder de naam polderdak. Extensieve groendaken werken verkoelend in de zomer en werken als een extra deken in de winter. Op groendaken wordt het regenwater opgeslagen in planten en in het substraat. Ook is het mogelijk om een dunne laag kratten aan te brengen onder de vegetatie voor extra ruimte voor het bergen van regen. Door verdamping verdwijnt een gedeelte van het water weer terug in de atmosfeer. Intensieve groendaken hebben vaak een dubbelfunctie. Naast vergroening en / of waterberging kunnen deze daken worden gebruikt om te verblijven of om voedsel op te verbouwen. Intensieve groendaken vereisen een stevige constructie aangezien de belasting van dit dak hoger is dan een extensief groen dak. Groene gevels zorgen voor minder opwarming en een betere isolatie van het gebouw. Daarnaast is het mogelijk om water via een irriatiesysteem door de groene gevel te leiden. Er zijn verschillende soorten gevelgroen, bijvoorbeeld zelfhechtende planten of systemen van onder elkaar hangende plantenbakken die gezamenlijk een groene wand vormen. Watervertragende gevels kunnen worden toegepast op plekken met beperkte ruimte of op plekken waar water niet naar direct aangrenzende bodems geleid kan worden. Het water kan zo worden omgeleid via een systeem van aaneengesloten bakjes en / of buizen. Juist wanneer gemeente, bewoners en andere partijen samen werken aan klimaatadaptatie, lossen we niet alleen de problemen op maar creëren we ook een fijnere woonomgeving die klaar is voor de toekomst! Meer weten: kijk op Delft.nl/klimaat extensief groen dak A afkoppelen regenpijp bestrating vervangen door groen vijver groene gevel regentegels regenwaterschutting Rioolplan Hof van Delft A geveltuin waterbergende wegfundering drainage systeem D waterberging onder woning (voor hergebruik) B D C fluctuatie grondwater Principedoorsnede Klimaatadaptief Hof van Delft Gemeente Delft B. maatregelen in de straat DRAINAGESYSTEEM WATERBERGENDE STRAATFUNDE RING GRANULAAT C. maatregelen aan en onder de woning REDUCEREN VERHARDING ^ Klimaatadaptatie Hof van Delft Poster voor bewoners: wat gaat de gemeente doen en wat je zelf kunt doen. In samenwerking met Urbanisten DRAINAGE SYSTEEM Een drainagesysteem zorgt ervoor dat op plekken met een zeer hoge grondwaterstand het water niet tot aan het maaiveld komt. Een geperforeerde buis vangt het water op en transporteert dit richting het oppervlaktewater. WATERBERGENDE WEGFUNDERING Wanneer de wegfundering wordt gemaakt uit een zo grof mogelijk maar stevig materiaal (bijvoorbeeld grof grind) ontstaat er holle ruimte onder de straat. Op deze manier is het mogelijk om regen in de straatfundering te bufferen en / of te infiltreren. REGENTON WATERBERGING OP STRAAT Een regenton is wellicht de meest eenvoudige manier om regen op te vangen. Deze vorm van waterberging is eenvoudig te koppelen aan de bestaande regenpijp. Het opgevangen water kan worden hergebruikt voor het bewateren van de tuin of voor schoonmaak werkzaamheden. WATERROBUUST BOUWEN AFKOPPELEN REGENPIJP Wanneer het straatprofiel hol wordt aangelegd ontstaat er de mogelijkheid om een laagje water op de straat zelf te kunnen bufferen. Traditionele straatkolken dienen in dit geval te worden weg gehaald of hoger worden geplaatst zodat deze kunnen dienen als een overstort. BESTRATING VERVANGEN DOOR GROEN GEVELTUIN WATERBERGING ONDER GEBOUW WATERROBUUST BOUWEN AFKOPPELEN REGENPIJP Door het verhard oppervlak te reduceren en er groen voor in de plaats te brengen zorgt men voor meer ruimte voor natuur in de stad. Water kan op deze manier makkelijker infiltreren en daarnaast biedt het verkoeling in de stad. De overgangszone tussen de woning en het trottoir kan in veel gevallen worden vergroend om op deze manier regen lokaal te laten infiltreren. Daarnaast is het een aangename verfraaiing van het straatprofiel. Neerslag is een waterbron waar men gratis gebruik van kan maken. Er zijn diverse mogelijkheden om water in of onder gebouwen te kunnen vasthouden. Een flexibel voorbeeld is een waterzak die makkelijk in kruipruimtes of kelders kan worden geplaatst. Water kan zo worden opgeslagen en voor verschillende doeleinden worden hergebruikt. Kelders, kruipruimtes of laag gelegen entrees zijn kwetsbaar wanneer water op straat komt te staan. Door permanente of wegneembare waterkeringen voor de lagere delen van de bebouwing te instaleren kan waterschade worden voorkomen. Een maatregel om zoveel mogelijk neerslag zo lokaal mogelijk te houden is het afkoppelen van de regenpijp. Het is een zeer goedkope maar effectieve maatregel, waar men voor moet zorgen is dat de regenpijp naar een infiltreerbaar oppervlak wordt geleidt waardoor de neerslag ter plekke de bodem in kan zakken. en meer ruimte voor water in de tuin REGENWATERSCHUTTING WATERBERGING ONDERGRONDS REGENTON WATERBERGING / INFILTRATIE ONDER GEBOUW WATERBERGING OP DE STRAAT HOLLE WEG TRAP 2050 >> D. waterbergende maatregelen in de tuin Samen met diverse afdelingen binnen de gemeente een samenhangend programma ontwikkelen op gebied van klimaatadaptatie In samenwerking met Stan Water REGENTON GROENE GEVELTUINEN REGENTEGELS Joren Zwaan en Diny Tubbing GROENE ERFAFSCHEIDING REGENTUIN SLIMME REGENTON REGENWATERSCHUTTING ONDERGRONDSE WATERBERGING VIJVER REGENTUIN REGENTEGELS GROENE ERFAFSCHEIDING Een regenton is wellicht de meest eenvoudige manier om regen op te vangen. Een slimme regenton is gekoppeld aan de weersvoorspelling zodat deze kan worden geledigd wanneer er extreme neerslag wordt verwacht. Een regenwaterschutting is een zeer platte variant op de regenton en kan worden gebruikt als schutting. Het voordeel hiervan is dat het relatief weinig ruimte in beslag neemt. Onder de tuin kan een ondergrondse watertank worden aangelegd waar een grote hoeveelheid neerslag in kan worden opgeslagen voor hergebruik. Het graven van een vijver (in de tuin) zorgt voor mogelijkheden om water lokaal op te vangen. Daarnaast is het een uitstekende oplossing om verdroging te voorkomen. Een regentuin is een verlaagde groene plek waar regen kan worden verzameld. Het is een tuin die in droge weersomstandigheden meestal geen water bevat en tijdens een bui kan vollopen. Het regen kan op deze manier vertraagd infiltreren waardoor het rioolstelsel wordt ontlast. Belangrijk in een regentuin is dat de planten om kunnen gaan met droge en natte perioden. Regentegels zijn een vorm van waterpasserende verharding. Men zorgt er op deze manier voor dat regen makkelijker lokaal kan infiltreren. Regentegels kunnen ook een kleine hoeveelheid water bufferen. Een groene erfafscheiding is niet alleen prettig om naar te kijken maar kan optimale verkoeling in de tuin bieden. Daarnaast biedt deze vorm van erfafscheiding betere condities voor fauna ten opzichte van een reguliere schutting.

Voorne-Putten Strategie Klimaatbestendigheid 4 gemeenten + waterschap strategie om gezamenlijk op te trekken op gebied van klimaatadaptatie. Statement voor collegeprogramma s Samenwerking tussen de gemeenten Brielle, Hellevoetsluis, Nissewaard en Westvoorne en het waterschap Hollandse Delta Hannah Apell (gemeente Nissewaard) Hanna Borren (gemeente Hellevoetsluis)

Gemeente Bodegraven-Reeuwijk Pilot onderwaterdrainage veenbodemdaling te verminderen biodiversiteit te vergroten Samen met ANV Lange Ruige Weide en Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden Jody de Graaf

Vlaardingen Aanleg blauw dak Mariskwartier In versteend centrum de waterberingscapaciteit vergroten 97.000 liter extra. Samen met Hoogheemraadschap Delfland, Woonhave, &samenwerking en Van Wijnen Roël de Leede

Gemeente Leidschendam-Voorburg Ontharden Park t Loo 2016 1.200 m2 park onthardt door voorbeeldprojecten particulieren stimuleren. In samenwerking met operatie Steenbreek Simon van Damme 17

Gemeente Schiedam Sponzenrace 4 juli - Schiedam-Oost Uitkomst workshops met drie Schiedamse scholen over de waterproblematiek in de wijk Bewustwording en communicatie rondom waterproblematiek. Onderdeel van de opening van de Krajicek Playground (waterberging is aangebracht onder het sportveld) Samen met ConsultingKids en Hoogheemraadschap van Delfland Saskia van Walwijk, Roy Abdoelkarim, Daniëlle Visser en Marieke Wijsman (Gemeente Schiedam) Bas van den Hurk (Hoogheemraadschap van Delfland) Ilona op de Weegh (ConsultingKids)

Hoogheemraadschap van Delfland Samenwerking organiseren met belangrijkste stakeholders: Bewoners Corporaties Bedrijven voor na Kinderen Hoveniers Omwonenden Ouders Schooldirecties Gemeenten Ontwerpers Fondsen Delfland educatie Vergroening Verkoeling Gezondheid Biodiversiteit Minder verharding Prettige speelplekken Waterbewustzijn Zuinig met water Moestuinen Educatie Groenblauwe Schoolpleinen Natalie Lorenz (Groenblauwe Schoolpleinen) Tjerron van Boxem

Hoogheemraadschap van Schieland en Krimpenerwaard Ondersteuning en initiëren diverse initiatieven Bewonersparticipatie klimaatadaptatie Essenburgerpark Jorg Blas

Gemeente Rijswijk Groene Tornado s Particulier initiatief voor vergroenen van daken. Financiering vanuit Duurzaamheidsfonds ontvangen Nu 15 dagen vergroend Samen uw buurt vergroenen! De Groene Tornado zorgt voor een groen dak op alle schuurdaken en daken van aanbouwen in uw buurt Kijkt u ook uit over grijze schuurdaken in uw buurt? Dat kan anders! De Groene Tornado van het kennisplatform Stichting Roof Update helpt u dit uitzicht radicaal te veranderen. Samen met de buurtbewoners, locale partners en leveranciers van duurzame producten, realiseert de Groene Tornado natuur op uw daken tegen een aantrekkelijke prijs. Erik van Noort en Vera Ootes

Gemeente Midden-Delfland Calamiteitenberging de Woudse Polder Alleen bij hoogwaterstand kan gebied onder water worden gezet 34 ha oppervlakte bergingscapaciteit 800.000 m3 Boer betaald lagere pacht koppelkans met weidevogelbeheer met respect voor historische structuren In samenwerking met Hoogheemraadschap Delfland Debbie Nuijten (Gemeente Midden-Delfland) Sandra Fraikin (hoogheemraadschap Delfland)

Gemeente Westland Rainlevel lastuinbouwondernemers leveren met actief bassinbeheer bij aan droge voeten van hun directe leefomgeving continu prognose van vulgraad van het bassin op basis van verwachte neerslag en gebruik Er is minder ruimte nodig voor wateropslag nodig door samenwerking. Tiemen Maris Alex Renes Rainlevelr is een samenwerkingsverband van Hoogheemraadschap van Delfland, gemeente Westland, LTO Noord Glaskracht, Lans en andere glastuinders. Rainlevelr is onderdeel van het Europese samenwerkingsverband Sponge2020.

Gemeente Den Haag Hoogbouwproject Koningin Julianaplein Investerders en projectontwikkelaars meekrijgen in Klimaatadaptatie door goede randvoorwaarden Klimaatadaptatie en duurzaamheid als belangrijk selectiekriteria en wegingsfactor voor plangunning. In samenwerking met DELVA Landscape Architects Urbanism en Powerhouse Company Arno Lammers

groen 0m2 groen in de tuin groen 25m2 groen in de tuin groen 10m2 groen in de tuin groen onderhoud per jaar 0 minuten kosten tegels uit/groen in 0 euro klimaat waterbuffer van 1m 3 niet gehaald, warm in zomer water hitte biodiversiteit URBAN GREEN CLIMATE CARDS 2017 MdR green design groen onderhoud per jaar 225 minuten kosten tegels uit/groen in 500 euro klimaat waterbuffer van 1m 3 water hitte biodiversiteit URBAN GREEN CLIMATE CARDS 2017 MdR green design gehaald, koel in zomer groen onderhoud per jaar 90 minuten kosten tegels uit/groen in 200 euro klimaat waterbuffer van 1m 3 niet gehaald, warm in zomer water hitte biodiversiteit URBAN GREEN CLIMATE CARDS 2017 MdR green design groen 40m2 groen in de tuin Gemeente Leiden Noorderkwartier Oost kwartetspel spel met 10 kwartetkaart sets Spelenderwijs betrekken van burgers en ontwerpers in klimaatadaptieve thema s Bewustwording en communicatie groen onderhoud per jaar 360 minuten kosten tegels uit/groen in 800 euro klimaat waterbuffer van 1m 3 gehaald, koel in zomer water hitte biodiversiteit Onderdeel van SPONGE 2040 URBAN GREEN CLIMATE CARDS 2017 MdR green design Wessel Tiessen, Michelle de Roo en Henriette Noordhof

Gemeenten Barendrecht, Albrandswaard en Ridderkerk Centrum Barendrecht Waterberging op plein en vertraagd afvoeren om riolering te ontlasten in versteende binnenstad Grote bomen voor schaduw hightech Aquaflow olieverwerkend filterdoek toegepast Andy van Rossum

Gemeente Rotterdam Hittestress app Gezondheidsadvies Waar verkoeling te vinden In samenwerking met GGD Karmijn van den Berg

dee Ruimtelijk Principekader Restveengebied Idee Ruimtelijk Principekader ook toepasbaar in noordoostelijk deel Restveengebied 6 Gemeente Zuidplas Groene Waterparel / Knikgebied aanpassing landgebruik buitengebied In samenwerking met gebruikers, waterschap HHSK, provincie Zuid Holland Edwin van der Hoorn

12 9 2 45 33 11 31 32 13 44 1 26 40 41 5 28 4 34 42 39 3 8 6 43 29 37 10 14 7 27 30 Legenda gemeentegrens polders water 38 36 agrarisch natuur bebouwd 35 wegen N Schaal A3: 1:35.000 Gemeente Pijnacker-Nootdorp Helder over Water en Klimaat 2017-2020 Waterklimaatplan Technisch is gemeente op orde Op langere termijn wateradaptief Communicatiekalender wekelijks overleg samen met natuur op de kaart Groenblauwe Schoolpleinen Waterklimaatplan Pijnacker-Nootdorp en het Hoogheemraadschap van Delfland Hanny Vrieswijk In samenwerking met Hoogheemraadschap Delfland

Gemeente Zoetermeer Stresstest afgerond jonge stad, weinig problemen aandacht voor hitte in centrum Uitgevoerd door Royal Haskoning Groen als nutsvoorziening bijv. Natuursprong In samenwerking met SBB Marieke van Aubel

Zuid-Holland is een provincie met veel diversiteit. Grote steden, middelgrote steden en dorpen wisselen elkaar af.. Diversiteit in agglomeraties Bouwagenda periode 2017-2024 Naast de grootstedelijke agglomeraties Rotterdam en Den Haag zijn er diverse middelgrote en kleinere steden, waarvan sommigen als voormalige groeikern een specifieke opbouw hebben. En naast steden telt Zuid-Holland een grote hoeveelheid dorpen en buurtschappen...en er is diversiteit in regio s en hun samenhang. D d m binnen HOV Plancapaciteit 3000+ -------- 200+ Diversiteit in regio s Elke kern en stad maakt onderdeel uit van een groter stedelijk netwerk. Op basis van dagelijkse verplaatsingen van mensen voor werk en voorzieningen de daily urban systems zijn regio s te identificeren die functioneren als een grote stad. In Zuid-Holland zijn acht van deze daily urban & regional systems te identificeren (Tordoir (2017), Zuid-Hollandse netwerken) en die corresponderen in grote mate met de zeven woningmarktregio s die beleidsmatig worden gehanteerd. Deze regio s verschillen van elkaar in geografische ligging en specifieke landschappelijke kenmerken, in mate van stedelijkheid, economische dynamiek en de samenstelling van de bevolking. 70% nieuwbouw binnen HOV 2017-2024 64% nieuwbouw binnen HOV 2010-2016 +6% 0 20 40 60 80 100 A L DH W G R U D Regionale verbindingen Doordat grote groepen mensen vooral hoogopgeleiden en jongeren voor werk dagelijks over langere afstanden reizen, zijn er in Zuid-Holland enkele sterke regionale verbindingen, zoals de Kennis-As (van Leiden, via Den Haag en Delft naar Rotterdam) en de A12-corridor (Den Haag-Zoetermeer-Gouda-Utrecht). Tussen Den Haag en Rotterdam is de verbinding echter zwakker dan men zou verwachten en ook liggen er kansen om Dordrecht sterker te verbinden om daarmee de uitwisseling tussen Rotterdam, Dordrecht en West-Brabant te versterken. Masterclass Ontwerpen tegen hitte Grootstedelijk netwerk, meerkernige metropool Den Haag, 26 januari 2018 Provincie Zuid Holland Met de dagelijkse verplaatsingen van hoogopgeleiden kristalliseert zich een grootstedelijk netwerk uit dat de grenzen van de provincie overstijgt. In Zuid-Holland zijn steden als Leiden, Den Haag en Rotterdam belangrijke knopen in dit grootstedelijk netwerk. Deze knopen samen, inclusief hun regionale daily urban systems, zijn te zien als een meerkernige metropool waarbij sterke samenhang is met regio Amsterdam en de regio Utrecht. De meer landelijke regio s van de provincie bieden aanvullende kwaliteiten en woonmilieus voor de metropool. 25% = 10 aandeel van woningbouwopgave 2017-2024 Er wordt op dit moment 20 niet snel genoeg gebouwd... Urgente en veranderende 30bouwopga 40 ve. 50 60 Urgente bouwopgave 70 geagendeerd. In 2010 werd een grote bouwopgave Tot 2030 waren er in alle Zuid-Hollandse woningen gemeenten tezamen 230.000 nieuwe te voldoen. nodig om aan de woningbehoefte ruim 80.000 Hoewel er daar de afgelopen jaren onverminderd van zijn gerealiseerd, blijft de opgave resterende urgent. Het zwaartepunt van de de periode tot 150.000 woningen ligt namelijk in woningbehoefte, 2025. De komende jaren piekt de als er om op termijn af te zwakken. Tenminste, voldoende woningen worden gebouwd. + 80 - Lage vraag aan Op termijn concentreert de behoefte stad en grote woningen zich steeds meer in de sprake zal in een groot deel van de provincie. Daar zijn van stabilisatie van de woningbehoefte naar een verschuift de focus van een groeiopgave beheeropgave. peil Bouwproductie niet overal op woningen Van 2010 tot 2016 zijn er ca 80.000 minder dan gerealiseerd, ruim 16.000 woningen De crisis heeft de behoefte in diezelfde periode. zijn er ook hier een grote rol in gespeeld. Toch zijn gerealiseerd gemeenten waar meer woningen waar de dan de behoefte en zijn er gemeenten bouwproductie wel op peil is. WB R 2016 mind the gap! 15,000 5,000 0 0 2009 2009 2014 2014 2019 2019 2024 2024 Voor de periode tot 2025 voorzien De uitdaging plannen in de geraamde behoefte. gerealiseerd is wel dat plannen daadwerkelijk de behoefte worden, zeker op de plekken waar is dat nijpend is. Een aandachtspunt hierbij aansluit het aanbod in de plannen niet overal woningen en op de daadwerkelijke vraag naar woonmilieus. Aan de slag met nieuwe plannen 2025 ligt er in aanbod (feitelijk) 2039 2034 2029 2039 2034 2029 Meer vraag dan aanbod binnenstedelijke plannen - nodig. Kleinere huishoudens r De bevolking wordt internationale is Een andere verklaring voor de woningbehoefte inwoners van Zuidinternationale migratie. Het aantal de groei van het Holland is sinds 2000 gegroeid dankzij afkomst. De autochtone aantal mensen van buitenlandse Vooral grotere bevolking is met 4 procent gekrompen. een buitenlandse steden zijn in trek bij mensen met betekent ook afkomst. Een internationalere bevolking n. meer diversiteit in woonvoorkeure 2025-2029 Er komen grote tekorten in het aanbod vooral in de hoogstedelijke zone Trek naar de grotere stad in de stedelijke De concentratie van de woningbehoeftetrend. De brede gebieden van de provincie is een en banen is een grotere stad met haar voorzieningen is de grotere magneet voor jonge mensen. Daarnaast (vooral gezinnen stad toenemend populair onder (bovenmodale tweeverdieners) en empty nesters grotere stad groeit 55-plussers). Met de trek naar de Voor wie de de vraag naar stedelijke woonmilieus. de directe zijn grote stad te duur of te druk wordt, Iets wat alternatief. buurgemeenten een aantrekkelijk verhuispatronen geïllustreerd wordt door recente van jonge gezinnen. (PBL/CBS, Regionale Binnenlandse bevolkingsprognose 2016 en CBS, verhuizingen 2012-2016) (langs de kennisas ). na Om te voldoen aan de behoefte om bestaande veel gemeenten nog een opgave te concretiseren zachte plannen voor die periode Gezien de en nieuwe plannen te ontwikkelen. is nu de tijd lange doorlooptijd van woningbouw, aan de slag te aangebroken om met deze plannen gaan. divers De economie van Zuid-Holland is en omvat enkele sterke economische veerkracht sectoren, maar de economische de is kwetsbaar. Dat komt mede doordat regio s provincie meer een optelsom van gebied is, dan een samenhangend stedelijk De waarbinnen veel uitwisseling plaatsvindt. het vergroten bouwopgave kan bijdragen aan van de samenhang in het polycentrische de zodat stedelijk netwerk van Zuid-Holland regio meer als één grote stad functioneert en de voordelen van een grote stad rdelen zogenaamde agglomeratievoo kunnen worden benut. Rotterdam Naast de grootstedelijke agglomeraties en kleinere en Den Haag zijn er diverse middelgrote groeikern steden, waarvan sommigen als voormaligesteden En naast een specifieke opbouw hebben. dorpen en telt Zuid-Holland een grote hoeveelheid buurtschappen. Het Zuid-Holland heeft een diverse bevolking. fijnmazige stedelijk gebied kent een relatief u, menging op leeftijd, opleidingsnivea zijn er inkomen en afkomst. Tegelijkertijd elke verschillen in de regio en heeft niet ontwikkeling, op inwoner gelijke kansen scholing, werk en andere belangrijke dat de stappen in het leven. Daarbij komt eerder scheidslijnen in de samenleving Een scherper worden dan dat ze verzachten. zijn en blijven inclusieve samenleving worden, waarop de is een grote uitdaging. De wijze provincie de en bouwopgave wordt ingevuld bijdrage verder verstedelijkt, kan hier een gemengde aan leveren door te werken aan goed wijken, steden en regio s die onderling verbonden zijn. Vraag naar betaalbare woningen als de groei van het Ontwikkelingen in de samenleving, en de toename van het aantal eenpersoonshuishoudens ook tot meer vraag aantal zzp ers en flexwerkers, leiden opgeteld bestaat naar goedkopere woningen. Bij elkaar Nederland uit in 48 procent van de totale woningvraag en huurwoningen. de vraag naar betaalbare koop- De behoefte naar woningen neemt in het merendeel van ZuidHolland af behalve in de grotere steden. Wonen is mixed use steeds meer De woning wordt langzamerhand werkplek, de multifunctioneel. De woning is ook waar men plek waar een oudere zorg ontvangt, krijgt. Ook is de winkelt en restaurant-eten bezorgd en warmte en woning producent van elektriciteit en gevels een levert de woning met groene daken maakt dat nieuwe bijdrage aan het lokale klimaat. Dit Zoals woningen worden. interessant ën woningtypologie de indeling die levensloopbestendig zijn of waarbij van functies flexibel is om verschillende combinaties mogelijk te maken. Routekaart Verstedelijking voor Onze samenleving staat momenteel meerdere maatschappelijke transities:, de de energietransitie, klimaatadaptatie (waarbij omschakeling naar de next economy digitalisering, robotisering, duurzaamheid en vergroening een hoofdrol spelen) als ontwikkelingen en demografische waarop vergrijzing en immigratie. De wijze en de de bouwopgave wordt ingevuld een provincie verder verstedelijkt, biedt aan de uitgelezen kans om bij te dragen mede maatschappelijke transities en is digheid bepalend voor de toekomstbesten van onze samenleving. Gezien de verwachte behoefte aan nieuwe woningen voor de komende jaren heeft elke stad en dorp een bouwopgave. Met de verschillen tussen gemeenten, tussen regio s en zones is echter ook sprake van verschillen in de bouwopgave. De kwantitatieve bouwopgave verschilt van gebied tot gebied en sommige veranderingen in de woningbehoefte komen op de ene plek sterker tot uiting dan op de andere plek. De invloed van de maatschappelijke uitdagingen en de bijdrage die daaraan geleverd kan worden, is ook niet overal gelijk. Per regio en gemeente zal in de beantwoording van de bouwopgave maatwerk geleverd moeten worden. Niet alleen in de aantallen woningen, maar ook in type woning en woonmilieu. Een belangrijke notie daarbij is dat een woningmarkt de gemeentegrens overstijgt. 2040 binnen HOV 3000+ -------- 200+ 70% nieuwbouw binnen HOV 2017-2024 64% nieuwbouw binnen HOV 2010-2016 +6% 0 20 40 60 80 100 In de huidige bouwplannen is deze brede integrale kijk op de bouwopgave niet altijd even goed terug te zien. Waar mogelijk, liggen er kansen om deze plannen bij te sturen. De middellange en lange termijn bieden daarentegen volop kansen om met deze brede integrale blik plannen te concretiseren en strategische keuzes voor de toekomst te maken. vooral Doordat grote groepen mensen werk hoogopgeleiden en jongeren voor reizen, dagelijks over langere afstanden regionale zijn er in Zuid-Holland enkele sterke (van Leiden, via Den verbindingen, zoals de Kennis-As de A12-corridor (Den Haag en Delft naar Rotterdam) en Tussen Den Haag Haag-Zoetermeer-Gouda-Utrecht). zwakker dan men echter verbinding de is en Rotterdam kansen om Dordrecht zou verwachten en ook liggen er uitwisseling tussen de sterker te verbinden om daarmee te versterken. Rotterdam, Dordrecht en West-Brabant Grootstedelijk netwerk, meerkernige metropool van hoogopgeleiden Met de dagelijkse verplaatsingen netwerk uit dat de kristalliseert zich een grootstedelijk In Zuid-Holland zijn grenzen van de provincie overstijgt. Rotterdam belangrijke steden als Leiden, Den Haag en Deze knopen knopen in dit grootstedelijk netwerk. urban systems, samen, inclusief hun regionale daily metropool waarbij zijn te zien als een meerkernige en de regio sterke samenhang is met regio Amsterdamprovincie van de Utrecht. De meer landelijke regio s woonmilieus voor de bieden aanvullende kwaliteiten en metropool. Versie Astrid de Wit Bouwagenda periode 2017-2024 Plancapaciteit Daarmee verschilt ook de bouwopgave en is maatwerk nodig...en er is diversiteit in regio s en hun samenhang. Grote steden, middelgrote steden en dorpen wisselen elkaar af.. Regionale verbindingen i.s.m. 15 februari 2018 huishoudens W DeZwarteHond. 33 2p+ Toename van 1-persoonshuishoudens. uit van een Elke kern en stad maakt onderdeel van dagelijkse groter stedelijk netwerk. Op basis werk en voorzieningen verplaatsingen van mensen voor te identificeren de daily urban systems zijn regio s In Zuid-Holland die functioneren als een grote stad. regional systems te zijn acht van deze daily urban & netwerken) identificeren (Tordoir (2017), Zuid-Hollandse met de zeven en die corresponderen in grote mate worden gehanteerd. woningmarktregio s die beleidsmatig in geografische Deze regio s verschillen van elkaar e kenmerken, in ligging en specifieke landschappelijk en de dynamiek economische mate van stedelijkheid, samenstelling van de bevolking. rclass Hitte Deze vraag stond centraal in de Maste l experts is van 14 februari 2018. Met een aanta Accommoderen van ppelijke de ontwerpprincipes voor de leiden 3 maatscha gezocht naar transities te resultaten woningbouwopgave. De belangrijks staan hier samengevat. 2030-2039 huishoudens Diversiteit in regio s we tegelijkerin de provincie Zuid-Holland staan e. Tot 2030 tijd voor een grote woningbouwopgav gerealiseerd, zullen 150.000 woningen worden Waarborgen van een stedelijk gebied.ahoe ing samenlevand het besta 2 in inclusieve met name in de L het leven kunnen we dit zodanig doen, dat U DH G glijk blijft? stad gezond en de temperatuur behaa R D wordt veroorzaakt De behoefte aan nieuwe woningen in een huis wonen. doordat er steeds minder mensen en verdere Iets wat het gevolg is van vergrijzing van de groei van individualisering. Het overgrote deel de groei van het het aantal huishoudens komt door het gros daarvan is aantal eenpersoonshuishoudens, is het een trend die een 65-plus huishouden. Daarmee kleine gemeenten, zich vooral uit in middelgrote en dan in de grote vergrijzing sterkere van is waar sprake gemiddeld in kleinere steden. Kleine huishoudens wonen woningen en dichter bij voorzieningen. ie Versnellen van de bouwproduct de bestaande L egenda feitelijk 10,000 10.000 Diversiteit in agglomeraties De woningbehoefte verschuift naar de grote stad in Zuid-Holland per jaar vraag (WBR 2016) Vraag en aanbod in balans, maar verschillen worden regionaal zichtbaar. Druk op realisatie stimuleren/helpen - ve invloed op ons functioneren. Dat n van de t che veerkrach 1 Versterke. economis omen 2010 lijk voork zoveel moge 2017-2024 Grote gemeenten hebben in aantallen kleinere woningbehoefte, maar ook in veel aan woningen gemeenten betekent de behoefte zijn er ook enkele een relatieve groei. Tegelijkertijd op termijn gemeenten waar de woningbehoefte afneemt. Groei van de (gewenste) woningvoorraad per jaar de (gewens te) woningvoorraad in Zuid-Holland G roei van 20,000 20.000 Meer aanbod dan vraag Vraag en aanbod in balans Midden Bouwplanvoorraad: 25% van de plannen is groter dan 200 woningen en beslaan 72% van de bouwopgave. Verschillen in behoefte per gemeente de grootste Zuid-Holland is een e...en kan antwoord gezon 700.000 g. Teiewarm dheid Daarbij dient rekenindit met veel op de provinc impac heeft gegeve n tworden op gehouden te worden eit.negatiediversit jke happeli maatsc n een brede en, hebbe de l nacht voora met veranderingen indagen, en uitdagingen. woonbehoefte... willen we -...en voor na 2025 zijn er nieuwe plannen nodig. Hoge vraag Zuid-Holland heeft een grote bouwopgave. Een bouwopgave die per gemeente de en ook in de tijd verschilt. Om aan op korte woningbehoefte te voldoen, zullen termijn de bouwproductie in bestaande én plannen versneld moeten worden voor gemaakt worden plannen moeten Plannen de middellange en lange termijn. de die niet alleen beantwoorden aan rekening kwantitatieve behoefte, maar ook houden met trends in de samenleving fte. en veranderingen in de woningbehoe geven Plannen die bovendien antwoord transities. op brede maatschappelijke is met Waar Zuid-Holland een provincie en verschillen, zullen er tussen regio s invloed gemeenten verschillen zijn in de en van brede maatschappelijke uitdagingen Ook zullen de mogelijke bijdrage daaraan. de er verschillen zijn in de mate waarin e tot uiting veranderingen in de woonbehoeft komen. en divers Kortom: de bouwopgave is urgent zullen en in het beantwoorden daarvan met een gemeenten, regio s én provincie maatwerk integrale blik op de bouwopgave moeten leveren. In samenwerking met gemeenten en waterschappen 1p = Verstedelijkingsopgave 72% klimaatadaptatie koppelen aan verstedelijkingsopgave ontwerpprincipes voor hitte, water en bodemdaling 0 huishoudens 30 jaar zal het aan1.000.000 Ons klimaat verandert. Over naar meer dan tal zomerse dagen gestegen zijn sterker toenog dat zal stad de in En jaar. 30 per wordt opgenonemen, omdat daar meer warmte rd dan in het men, vastgehouden en geproducee effect, UHI). Island Heat Urban (het veld open aantal plannen > 200 woningen 2017 huishoudens 1.000.000 aantal plannen > 200 woningen 72% aandeel van woningbouwopgave 2017-2024 = 2p+ huishoudens 700.000 Voorbeeld Trekvliettracée Den Haag lijke Arno Lammers, specialist ruimte ente klimaatadaptatie van de geme verden Haag, lichtte het onlangs isten toe naar schenen onderzoek van de urban ling van een een klimaatadaptieve herontwikke De Binckhorst. van de stads grote hitte-eilanden in de buitendoor toevoeging van groene oases zige waterstrucfijnma een aan peld gekop, ruimte ief, hittebestentuur wordt het gebied wateradapt diger, gezonder en aantrekkelijker. 2010 20 30 40 50 2040 1p huishoudens 25% 60 70 80 10 0 plannen Bouwplanvoorraad: 25% van de is groter dan 200 woningen en beslaan 72% van de bouwopgave. 2040 Toename van 1-persoonshuishoudens. landelijk stedelijk De vraag naar stedelijke woonmilieus neemt toe.

Gemeente Gouda Koploperprogramma historisch centrum Risico niveau hoge waterstand + bodemdaling (3 mm per jaar) Risicodialoog met 120 perceeleigenaren Arianne Fijan

Kwetsbaarheid in Beeld Stresstest-light (feb 18) doorontwikkeling stresstest doorontwikkeling Hitte Risicodialoog Bezig met uitwerking: wat ondersteunt dat? wat zijn ervaringen? Gouvernance 40 werkregio s als aanspreekpunt jaarlijkse rapportage Delta Programma Ruimtelijke Adaptatie invulling en uitwerking van de Stresstest-light Invulling geven aan ambitie In samenwerking met Rijk, Provincie, Waterschappen en Gemeenten Yigall Schilp

INHOUD 1. Gemeente Maassluis: Rainproof 2. Gemeente Delft: Urbanisten + TRAP 2050 3. Voorne-Putten: gezamenlijke Strategie Klimaatbestendigheid 4. Gemeente Bodegraven-Reeuwijk: Onderwaterdrainage 5. Gemeente Vlaardingen: Blauw dak 6. Gemeente Leidschendam-Voorburg: Operatie Steenbreek 7. Gemeente Schiedam: ConsultingKids 8. Hoogheemraadschap van Delfland: Groenblauwe Schoolpleinen 9. Hoogheemraadschap van Schieland en Krimpenerwaard: Bewonersparticipatie 10. Gemeente Rijswijk: Particuliere groene daken 11. Gemeente Midden-Delfland: Calamiteitenberging 12. Gemeente Westland: Rainlevelr 13. Gemeente Den Haag: Hoogbouwproject Koningin Julianaplein 14. Gemeente Leiden: Kwartetspel t.b.v. bewonersparticipatie 15. Gemeenten Barendrecht-Albrandswaard-Ridderkerk: Waterberging plein Centrum Barendrecht 16. Gemeente Rotterdam: Hittestress app 17. Gemeente Zuidplas: Groene Waterparel 18. Gemeente Pijnacker-Nootdorp: Waterklimaatplan 19. Gemeente Zoetermeer: Natuursprong 20. Provincie Zuid Holland: Verstedelijkingsopgave 21. Gemeente Gouda: Koplopersprogramma Historisch centrum 22. Delta Programma Ruimtelijke Adaptatie Stresstest-light