Dubbellectoraat: Hoe een ROC en een Hogeschool gezamenlijk en in co-makership met het regionale bedrijfsleven komen tot de onderzoeksagenda van dit dubbellectoraat. Door: Ineke Delies, lector Duurzame Innovatie in de regionale kenniseconomie van het ROC Alfa-college en de Stenden hogeschool 1 Kader, vraagstelling en opbouw van dit paper In het hoger beroepsonderwijs (HBO) zijn lectoren inmiddels veel lectoren actief. Zij werken met hun kenniskringen aan toepassingsgericht onderzoek in relatie tot innovaties in het onderwijs en de beroepspraktijk. De afgelopen jaren hebben enkele regionale opleidingencentra (ROC s) in eigen huis en/of in het HBO lectoren aangesteld om een leidende rol te hebben in het lerend en onderzoekend innoveren van hun professionals (Van den Berg, 2006; Den Boer, 2008; Ritzen, 2008; Delies, 2009), waarbij Delies een dubbellectoraat heeft bij zowel het ROC als een hogeschool met een gezamenlijke opdracht en onderzoeksagenda. Het ORD-Symposium Lectoren en lerende en onderzoekende professionals in het MBO; everything you always wanted to know but never asked richt zich op de vraag welke bijdrage deze lectoraten leveren aan onderzoek en innovatie in het beroepsonderwijs. Waarom wil een aantal ROC s een eigen lectoraat? Hoe worden deze lectoraten ingericht? Welk onderzoek vindt plaats en hoe zijn docenten, management, beroepspraktijk en studenten hierbij betrokken? Welke opbrengsten en effecten heeft het desbetreffende onderzoek, zowel in de zin van formele kennis als in de zin van effecten op het onderwijs en de studenten, docenten, scholen en bedrijven? Hoe verhoudt het werk van mbo-lectoren zich tot de verdere kennisinfrastructuur voor het beroepsonderwijs? Tegen deze achtergrond beschrijft dit paper de manier waarop in co-makership tussen MBO, HBO en bedrijfsleven de onderzoeksagenda is opgezet, met speciale aandacht voor de specifieke rollen die de MBO en HBO leden elk voor zich hebben en de wijze waarop docenten concreet worden betrokken bij de allianties. Het paper beschrijft ook de manier waarop tot de casuïstiek van het onderzoek is gekomen. In haar inaugurale rede (Delies, 2009) Delies I Dubbellectoraat paper behorende bij symposium G221 1
en haar onderzoeksagenda (Delies, 2009) heeft Delies de opzet beschreven van dit dubbellectoraat. Paragraaf 2 beschrijft de hoofdlijnen van het lectoraat op een aantal hoofdpunten: - wat is de opdracht en wat zijn de doelstellingen daarbij? - wie zijn de betrokkenen en hoe is hun positionering? - hoe is de aanpak van het lectoraat? - welke resultaten worden bereikt? - welke doorwerking is te zien in het onderwijs en het beleid? Paragraaf 3 beschrijft de manier waarop de onderzoeksagenda in ingericht, met speciale aandacht voor de verschillende rollen van de MBO en HBO participanten, de wijze waarop docenten zijn betrokken en de manier waarop de casuïstiek wordt ingezet. Paragraaf 4 bevat een reflectie op de betekenis van deze uitkomsten in relatie tot de vraagstelling van het ORD-symposium. 2 Hoofdlijnen van het lectoraat 2.1. De opdracht en doelstellingen Binnen ROC Alfa-college en Stenden hogeschool is per 7 mei 2009 een gezamenlijk lectoraat ingericht om samen met partners uit het bedrijfsleven duurzame kennisallianties op te zetten die de regionale kenniseconomie versterken. De lector heeft hierbij drie taken: onderzoek, onderwijsinnovatie en kenniscirculatie. De onderzoeksopdracht is: de succesformule achter deze samenwerkingsrelaties te onderzoeken, het format te ontdekken voor de inrichting van strategische allianties die de samenwerkingsverbanden op tactisch-operationeel niveau mogelijk maken en die te toetsen op de mogelijkheid tot transfer naar andere regio s in binnen- en buitenland. De casuïstiek voor deze onderzoeken wordt ontleend aan 3 multidisciplinaire ketens ingericht rondom innovatiespeerpunten in de regionale economie: -Zorg en Wonen, -Toerisme in de regio en - Duurzame kunststoffen. 2.1.1. De visie op innovatie in dit lectoraat Delies I Dubbellectoraat paper behorende bij symposium G221 2
Dit lectoraat draagt de visie uit dat kennisinnovatie een cyclisch proces is van in gezamenlijkheid ontdekken en vormgeven van nieuwe combinaties, Neue Kombinationen zoals de econoom Schumpeter ze noemt (Schumpeter,1942) waarbij men gezamenlijk en van elkaar al doende leert. (Nooteboom,1998) en (Wenger, 1998). Deze visie heeft geleid tot de volgende zes noties die de leidraad vormen voor zowel onderzoek, onderwijsvernieuwing als kenniscirculatie.. Notie 1. Nieuwe combinaties zijn diagonaal, kriskras door de horizontale (snijvlakopleidingen bijv.) en verticale (de beroepskolom) combinaties heen gaan. Notie 2. Kennisinnovatie is grensoverschrijdend en multidisciplinair Notie 3. Nieuwe samenhangen worden ontdekt door generalisatie en niet door specialisatie: het vinden van nieuwe samenhangen tussen de elementen en niet om de ontwikkeling van nieuwe elementen zelf. (Diamond,1997). Notie 4. Kennisinnovatie is relationeel: de verbinding tussen mensen en de uitwisseling van kennis en ervaringen spelen een hoofdrol bij samenwerking op kennisinnovatie (Nonaka, 1995). Notie 5. Samenwerking op kennisinnovatie is duurzaam: binnen de triple P wordt met name aandacht besteed aan de duurzaamheid van samenwerkings- en kennisinnovatieprocessen. (Jorna, 2006) Notie 6. Innovatie is Reflectie : lectoraat als stimulans voor professionele reflectie (Leijnse, 2009) op Vernieuwend Vakmanschap (Nieuwenhuis, 2006) 2.2. De betrokkenen en hun positionering Er zijn veel en zeer diverse betrokkenen bij dit lectoraat, een schets van hun positionering: De lector is het ROC rechtstreeks gekoppeld aan de voorzitter van het College van Bestuur, bij de hogeschool is ze lid van het lectorenteam van 13 lectoren en valt ze onder directeur daarvan. Delies I Dubbellectoraat paper behorende bij symposium G221 3
De kenniskringleden uit het onderwijs hebben, net als de lector, elk een drieledige taak: onderzoek, onderwijsinnovatie en kenniscirculatie, de kenniskringleden uit het bedrijfsleven hebben vooral een kenniscirculatie en innovatietaak. Men is tevens geclusterd rondom de drie speerpunten: Zorg &Wonen, Toerisme, Duurzame kunststoffen, waardoor er drie trio s werken elk bestaande uit een MBO lid met een HBO lid en een bedrijfsleven lid. Uit het MBO betreft het docenten en opleidingsmanagers met enige onderzoekservaring, en veel werkveldervaring, uit het HBO zijn het opleidingsmanagers of onderzoekers, met ruime onderzoekservaring en werkveldervaring, zij hebben de lead bij de onderzoeksagenda. Allen hebben speciale interesse voor het innovatieveld van het lectoraat en kunnen hierover schrijven/presenteren. De docenten vormen ook multidisciplinaire docentenketens en worden betrokken door het organiseren van leergangen over hun rol bij de lectoraatthema s en bij de kenniscirculatie. MBOHBO studenten zijn betrokken bij deelonderzoeken en worden gezamenlijk ingezet. De HBO-studenten hebben de leiding over de onderzoeksuitvoering, de MBO-studenten hebben de leiding over de praktijksituaties waarin het onderzoek uitgevoerd wordt. De werknemers waarvoor de onderwijsinnovaties bedoeld zijn, komen uit de bedrijven die bij de ketens betrokken zijn. Zij participeren in de pilots van het lectoraat. Het strategisch management van het ROC en de hogeschool is betrokken bij presentaties van de lectoraatskenniskring over de voortgang en de spin off naar het reguliere onderwijs en regionale bedrijfsleven De regionale en provinciale en landelijke overheden worden vanuit hun ondersteunende rol betrokken bij pilots en de strategische lijn en het lectoraat participeert op haar beurt in diverse provinciale innovaties 2.3. De aanpak van het lectoraat In deze paparagraaf een korte toelichting op de drie taken van het lectoraat, waarbij nader ingegaan wordt, bij paragraaf 3, op de onderzoeksagenda. Delies I Dubbellectoraat paper behorende bij symposium G221 4
-Onderzoeksagenda: Een belangrijk innovatievraagstuk bij de kenniseconomie is: hoe werken onderwijs en bedrijfsleven succesvol samen bij het duurzaam innoveren van Leren&Werken en hoe ziet de interactie met de regio er hierbij uit? Er wordt met name gezocht wordt naar achterliggende formule en formats bij deze verbanden en verbindingen. Dit levert 2 onderzoekslijnen op, zie paragraaf 3. -Onderwijsinnovatie: De onderwijsinnovatie in dit lectoraat spitst zich toe op Leren en werken in multidisciplinaire ketens om de volgende drie redenen: 1.De belangrijkste innovaties voor de komende vijf jaar doen zich voor op het leren en werken in multidisciplinaire ketens rondom specifieke kernen, zoals de persoon/klant, het proces, het product : de drie multidisciplinaire ketens zijn rondom die kernen. Dit vergt in het onderwijs ook multidisciplinaire trajecten 2. Er is een toenemende behoefte aan generalisten die in specifiek multidisciplinaire contexten verbanden leggen tussen bepaalde specialismen, veelal op MBO4/HBO niveau :de ketens zijn multilevel. Dit vergt in het onderwijs een multilevel aanpak MBOHBO. 3. mbt leren en werken in multidisciplinaire contexten zullen nieuwe/andere competenties, curricula en leerwerkcontexten nodig zijn. Hierop zullen werknemers geschoold moeten worden vanuit hun werkplek. Dit vergt bij het onderwijs een andere aanpak van duaal leren -Kenniscirculatie: Deze is zeer gevarieerd en nog niet erg geordend. Veel tijd is gestoken in het presenteren van het lectoraat bij alle betrokkenen, het inrichten van onderzoeksgroepjes met docenten en studenten, het publiceren in regionale en landelijke tijdschriften, het zitting nemen in diverse adviesraden en het publiceren van columns in regionale kranten, het inrichten van een website en actieve weblogs. De belangrijkste kenniscirculatie heeft de afgelopen tijd plaatsgevonden bij het regionale bedrijfsleven: veel lezingen en informatiebijeenkomsten om tot de oprichting van de drie ketens te kunnen komen. De manier waarop de innovatieprocessen in samenhang en multidisciplinair ontwikkeld moeten worden binnen tegelijkertijd bedrijf en school, is onderwerp van voortdurende bijstelling en uitproberen op dit moment Delies I Dubbellectoraat paper behorende bij symposium G221 5
2.4. Resultaten en fasering. Het lectoraat wil gefaseerd komen tot resultaten. De fasering van het onderzoek. Omdat het hier gaat om complexe processen, is er gekozen voor een strikte fasering, die echter op papier mooi overzichtelijk is, maar de praktijk van iteratief ontwikkelen en al doende leren staat daar soms haaks op. Zie ook paragraaf 4: Reflectie. De fasering die afgesproken en zoveel mogelijk gehanteerd wordt, is als volgt: 2009: inrichten van de multidisciplinaire ketens 2010: beschrijven van de activiteiten 2011: vergelijken en analyseren van de activiteiten en beschrijven van de verbanden 2012: concluderen en aanbevelen Resultaten: Qua onderzoek: -publicaties over ervaringen al doende binnen MDK s en de spin off daarvan -onderzoek multidisciplinair en multilevel met docenten en studenten op subdelen van de agenda -aanbevelingen aan strategische directies van ROC en Hogeschool mbt te hanteren formule van en de transfermogelijkheden voor succesvolle regionale ketens beroepsonderwijsbedrijfsleven op uitvoerend niveau en het te hanteren format mbt de inrichting van duurzame kennisallianties op strategisch niveau in alle drie regio s Qua onderwijsinnovaties: -nieuwe competenties, nieuw curriculum en nieuwe onderwijscontexten mbt multidisciplinair leren en werken voor volwassenen op MBOHBOniveau. -specialisaties (multidisciplinair werken) binnen MBO4 trajecten, - gecombineerde leerwegen MBOHBO - minors, masters in HBO -Toename aantallen BBL en Duaal leren in HBO - multidisciplinair ingerichte BPV plekken en geclusterde leerbedrijven -Multidisciplinaire en multilevel teams van docenten, van medewerkers en van studenten Delies I Dubbellectoraat paper behorende bij symposium G221 6
-duurzame kennisinnovatieketens beroepsonderwijs-bedrijfsleven in de regio s Emmen, Hoogeveen en Osnabruck. Qua kenniscirculatie: Leergangen /gastcolleges voor management en docenten Onderzoeksprojecten voor docenten en leerlingen Gastcolleges en masterclasses mbt reflectie op Vernieuwend Vakmanschap Medewerkersstages Kennisnetwerken tussen samenwerkende partijen op alle organisatieniveaus 2.5. Doorwerking in het onderwijs en het beleid. Met de instelling van dit lectoraat zijn door beide onderwijsorganisaties vier dingen beoogd: 1.Systematisch en gefundeerd te reflecteren op het vernieuwende vakmanschap van strategisch en tactisch management, en op dat van docenten en hun studenten. 2.Systematisch en gefundeerd reflecteren op de gezamenlijke verankering met innovatief onderwijs in de regio met lokale spelers uit het bedrijfsleven 3. Experimenteerruimte om de juiste manier van werken te ontdekken bij kennisallianties met regionale bedrijven in binnen en buitenland 4. Ervaring op te doen met multidisciplinair leren en werken multilevel, interorganisatorisch en internationaal in regionale setting. Naar aanleiding van input op deze punten bij met name de leidinggevenden en onderwijsgevenden, worden daar waar nodig geacht beleid, competenties, curricula en onderwijscontexten daadwerkelijk gewijzigd en wordt het HRM beleid bijgesteld 3. Inrichting van de onderzoeksagenda. 3.1 De manier waarop de onderzoeksagenda is ingericht. De onderzoeksagenda borduurt voort op het thema en de uitkomsten van het proefschrift van de lector en is tot stand gekomen na intensieve consultatierondes binnen de beide onderwijsinstellingen, de regionale overheden in Drenthe en vooral enkele regionaal verbonden innovatieve bedrijven die al betrokken waren met de (netwerken van ) beide onderwijsinstellingen Delies I Dubbellectoraat paper behorende bij symposium G221 7
De thema s, accenten en ketens zijn ingericht op basis van de wensen van het bedrijfsleven, de regio en de directies van het ROC en de hogeschool. De lector heeft vervolgens de probleemstelling en het kader opgesteld en op grond daarvan samenwerkingspartners bij elkaar gezocht en betrokken. De keuzes voor de onderzoeksagenda zijn vervolgens door de gezamenlijke kenniskring geëxpliciteerd en monden uit in twee onderzoekslijnen. Onderzoekslijn 1. Verbinding tussen Regio&Samenwerking&Innovatie. Hoe steken de samenwerkingsrelaties binnen de clusters/ketens op regionaal niveau in elkaar en hoe vinden daarbinnen kennisinnovaties plaats. Onderzocht wordt welke onderliggend regionale factoren van invloed zijn op de aard en inhoud van de samenwerkingsrelaties en de bijbehorende kennisinnovaties. Vervolgens worden uitspraken gedaan over de achterliggende wetmatigheden die toepasbaar zijn in deze en andere regio s, uitmondend in een formule voor de inrichting van succesvolle regionale verbindingen op tactisch-operationeel niveau. Onderzoekslijn 2. Verband tussen inrichting Strategische allianties& regionale multidisciplinaire ketens Welke voorwaarden hebben de samenwerkingsrelaties van betrokken keten-partijen nodig op strategisch niveau om goed te kunnen functioneren? Deze voorwaarden worden getoetst aan de formule die bij onderzoekslijn 1 is vastgesteld. Vervolgens worden uitspraken gedaan over mogelijke voorwaarden voor strategische allianties, uitmondend in een format voor de inrichting van succesvolle strategische allianties bij regionale samenwerkingsrelaties in multidisciplinaire ketens. 3.2. De verschillende rollen voor MBO en HBO Een lectoraat in het ROC wordt om andere redenen en in andere contexten in het ROC ingezet als in het HBO. Binnen het MBO is vooral behoefte aan reflectie (mn op strategisch niveau) op Vernieuwend Vakmanschap. Binnen het HBO is die behoefte er ook, maar zijn ook het ontwikkelen en vergroten van onderzoeksvaardigheden bij de docenten op toegepast wetenschappelijk niveau belangrijk. Het bedrijfsleven heeft vooral interesse in het toepassingsbereik van onderzoek. Een gedifferentieerde aanpak van hun inzet is in dit dubbellectoraat vereist. De inzet van de lectoraatskenniskring: matrix en werkpakketten Delies I Dubbellectoraat paper behorende bij symposium G221 8
Zowel de leden van de kenniskring als de lector verbinden zich als gehele groep met de onderzoeksagenda in de volle breedte. Voor de beschrijvende en een deel van de vergelijkende fase wordt ook in duo s (uit MBO/HBO) gewerkt op de domeinen, waarbij de leden uit het HBO de lead hebben. Er wordt individueel (door alle leden, uit MBO/HBO en bedrijfsleven) gewerkt op de beschrijving van de theorie achter de thema s. De lector heeft de lead over het analyserende en concluderende deel van dit onderzoeksprogramma en de monitoring van het gehele proces. Dit levert drie werkpakketten mbt de kenniskringleden uit het onderwijs op, waarbij de HBO mensen op het kruispunt van de thema s en de domeinen fungeren als trekkers van een pakket. Werkpakket 1: domein Zorg en Wonen en thema Samenwerkingsrelaties. Trekker: Joyce Walstra, betrokkenen: Judith Veldman en Bert Pathuis.Verbonden aan kenniscentrum Sociale Innovatie Werkpakket 2: domein Toerisme en thema Regio. Trekker Johan Kasper, betrokkenen: Cigdem Zantingh en Meinaldi Oldenziel. Verbonden aan kenniscentrum ETI Werkpakket 3: domein Kunststoffen en thema kennisinnovatie.trekker Rudy Folkersma, betrokkenen: Nap Bollemeijer,Frans van der Valk en Sjoerd Ensink.Verbonden aan kenniscentrum Kunststoffen. 3.3.De manier waarop docenten zijn betrokken Er wordt rondom de lectoraatskenniskringleden per multidisciplinaire keten een team gevormd van geïnteresseerde opleidingsmanagers met enkele van hun (ook geïnteresseerde) MBOHBOdocenten en studenten die gezamenlijk meewerken aan de onderwijsinnovaties. Deze teams proberen we ook te koppelen aan de bedrijven ( en hun werknemers) uit de keten, aan de daar aangegeven scholingsvragen en binnen beschikbare leerbedrijven en BPVplekken. Zij worden met voorrang betrokken bij de kenniscirculatie en moeten werknemers- en docenten stages lopen bij de partners uit de ketens. Bij deze teams verzorgen we ook gastcolleges en proberen we minors enz in te richten samen. Er wordt al doende en in comakership geleerd Delies I Dubbellectoraat paper behorende bij symposium G221 9
4. Reflectie. Omdat het onderzoek in dit lectoraat gevoed wordt met casuïstiek uit onderzoeksobjecten die we zelf nog moeten inrichten, is de betrokkenheid van het lectoraat soms complex: We zitten in diverse rollen die we afwisselend of opeenvolgend dienen te hanteren. Onze rol is zowel initiërend als participerend als observerend. Hierin moeten we onze weg nog vinden. We hopen door de fasering, zoals vermeld op paragraaf 2.4, hier richting aan te geven. Er is in dit lectoraat met name sprake van interactieve innovatie met dien verstande dat dit wel binnen afgebakende onderzoeksruimte plaats moet vinden. In figuur 1. is het model voor interactieve innovatie van Kline en Rosenberg (1988) weergegeven, dat een alternatief biedt voor het lineaire R&D model van innovatie, waarin kennis wordt geproduceerd op (universitaire) onderzoeksinstituten, en via een aantal mechanismen wordt getransfereerd naar de praktijk. De kern van dit model is een weergave van het primaire (productie-) proces, waarin via controle (c) en feedback loops (f) problemen worden gesignaleerd. Werkbare oplossingen worden veelal ook op dit niveau gegenereerd, op basis van de kennisvoorraad die daar aanwezig is. Interessant zijn de deductieve (d) en inductieve (i) verbindingen tussen praktijk en onderzoek: de praktijk leert van onderzoek, maar ook vice versa: gegenereerde oplossingen in de praktijk kunnen ook aanleiding zijn voor verder formeel onderzoek. We onderzoeken al doende en besteden daarbij veel tijd aan kenniscirculatie en leren van elkaar. De reflectie komt zowel voort uit het onderzoek en de achterliggende noties die vanuit het lectoraat aan worden gedragen, maar ontstaan ook al werkende weg met elkaar in de werkpraktijk: de Community of Practice. De rol van het lectoraat wordt, misschien vooral in het MBO???, niet alleen gespeeld op het vlak van Onderzoek, maar ook van Innovatie en Kenniscirculatie. En vooral op Neue Kombinationen binnen en buiten het onderwijs. Delies I Dubbellectoraat paper behorende bij symposium G221 10
3 R R Research & R R 3 Development 3 3 4 4 4 4 existing knowledge d K 1 2 K 1 2 K 1 2 K 1 2 i invent, analytical design c c c Design Improve try-out produce f f f marketing c f f Figuur 1. Kline & Rosenberg (1988) potential market From Kline & Rosenberg 1986 In dit kader is voor dit paper de volgende vraag vooral interessant: Is er sprake van een kennisverwervingstrategie? Zo ja, was die vooral gericht op het aanboren van de beschikbare (wetenschappelijke) kennis of vooral op het zoeken naar en beproeven van werkbare oplossingen voor het probleem? Referenties. Delies, I. (2005). Competent Talent, projectplan voor ingebed leren. Utrecht: Het Platform voor Beroepsonderwijs (HPBO), Utrecht. Delies, I. (2005). ZODAT het netwerkt, projectplan en evaluatie voor regionale kennisnetwerken en co-makership tussen regionale bedrijfsleven in Hoogeveen en het ROC. Groningen: Samenwerkingsverband Noord Nederland (SNN). Delies, I.(2009). Verbinden en combineren. Inaugurale rede uitgesproken op 7 mei 2009 te Hoogeveen. Delies, I (2009). Verbindingskracht & Combinatievermogen. Een empirisch onderzoek naar kennisallianties tussen beroepsonderwijs (ROC) en bedrijfsleven. Thesis. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen. Delies I Dubbellectoraat paper behorende bij symposium G221 11
Diamond, J. (1997) Guns, Germs and Steel. A Short History of Everybody for the Last 13,000 Years.London: Vintage Books. Jorna, R. (Ed.) (2006). Sustainable Innovation. The organisational, human and knowledge dimension. Sheffield: Greenleaf Publishing ltd. Kline & Rosenberg (1988) Leijnse, F.(2009). Lectoraten en reflectie. Artikel in: Nieuwsbrief Max Goote Kenniscentrum Amsterdam. Nieuwenhuis, A. F. M. (2006). Vernieuwend vakmanschap. (Oratie) Enschede: Universiteit Twente. Nijhof, W. J. & Nieuwenhuis, A. F. M. (2008). The learning potential of the workplace. Rotterdam/Taipei: Sense Publishers. Nonaka, I & H.Takeuchi (1995/2003)De kenniscreerende Onderneming: Hoe Japanse Bedrijven Innovatieprocessen in gang zetten, Scriptum Management Lannoo: Schiedam. Nooteboom, B. (1998). Management van Partnerships, over allianties tussen bedrijven. ( 2 e editie). Schoonhoven: Academic Service. Schumpeter, J.A. (1942) Capitalism,Socialism and Democracy. (2e druk) Harper &Row: New York Wenger, E. (1998) Communities of Practice, Cambridge University Press: Cambridge. Delies I Dubbellectoraat paper behorende bij symposium G221 12