mijn energieboekje Ik kom op voor energie Deel 2 Ik onderneem actie voor mijn planeet

Ik kom op voor energie Is een pedagogisch dossier dat kinderen van 9 tot 14 jaar uitnodigt om het belang van energie te ontdekken en actie te ondernemen om onze planeet te beschermen. Getest in 35 klassen, aangevuld met ideeën en raadgevingen van leerkrachten en begeleiders die deze klassen begeleidden, herlezen door inspecteurs van zowel het lager als het secundair onderwijs dit dossier werd opgemaakt in samenwerking met vele partners. Een welgemeende dankjewel allemaal! Dit project wordt mede gefinancierd door de Europese Unie (Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling) in het kader van het programma INTERREG IIIC Auteurs: Roxane Keunings voor Leefmilieu Brussel / BIM, Fabrice Lesceu voor Coren, Leen Van Gijsel voor GREEN Belgium Illustraties: Benoit Lacroix Grafisch ontwerp: Marmelade Verantwoordelijke uitgevers: J.-P. Hannequart en E. Schamp - Gulledelle 100-1200 Brussel Wettelijk depot: D/5762/2005/7 Gedrukt met plantaardige inkt op gerecycleerd papier

Inleiding Tijd om actie te ondernemen! In het eerste hoofdstuk heb je veel geleerd, en werd je bewustgemaakt van de energieproblemen. Maar nu heb je ongetwijfeld zin om daar ook iets concreets aan te doen! Genoeg theorie dus, nu is het tijd voor actie! Doelstelling? Minder energie verbruiken in je school Dat is mogelijk! Dankzij een project zoals jij op het punt staat er één op te starten, zijn scholen erin geslaagd om 20 % minder energie te verbruiken! En zonder grote uitgaven te doen, zoals het veranderen van de verwarmingsketel of het vervangen van de beglazing. Hoe ga je te werk? Hierna zie je een grafiek die je een en ander duidelijk moet maken! Evolutie van het energieverbruik naar gelang van de gevoerde acties Energieverbruik beginsituatie sensibiliseren de houdingen veranderen Gevoerde acties technische acties de beslissingsnemers overtuigen om te investeren

Het aanvankelijke energieverbruik, dat afhangt van het gedrag van de leerlingen maar ook van de technische uitrusting van de school, zal steeds meer dalen naargelang je acties onderneemt om: 1. de leerlingen en de leraren te sensibiliseren 2. hun nieuwe houdingen aan te leren 3. concrete technische oplossingen aan te brengen 4. de beslissingsnemers te overtuigen om te investeren om het verbruik te doen dalen Noem twee of drie voorbeelden van acties die je zou kunnen ondernemen om de leerlingen en de leraren te sensibiliseren?............................................................ Nieuwe houdingen aannemen........................................................................................................................ Technische oplossingen aanbrengen.......................................................................................... De beslissingsnemers overtuigen.................................................................................................................................................................................................................. Algemene ideeën aanbrengen is vrij gemakkelijk. Moeilijker wordt het wanneer je met meer precieze ideeën voor de proppen moet komen zoals technische oplossingen of de beslissingsnemers overtuigen. En dat is normaal. Want voordat je met een grootse campagne van start gaat om minder energie te verbruiken, moet je de huidige situatie kennen. Welke slechte gewoontes zou je willen veranderen, welke technische oplossingen zijn aan je school aangepast, wie is verantwoordelijk voor het energiebeheer in je school, wie beslist over de investeringen? Pas nadat jullie op die vragen een antwoord hebben, kunnen jullie allemaal samen brainstormen op een echt actieplan. Ziehier het scenario dat wij voorstellen.

Ik onderneem actie voor mijn planeet Ons aanvalsscenario!» Energie en onze school 7 Wat is de beginsituatie? Stel, op basis van de eco-test energie, de enquête in de lokalen en het interview met een verantwoordelijke, de drie diagnose-instrumenten inzake energie in jullie school op: het individuele gedrag op het vlak van energie het Energieplan van de school de actoren van de school en van de energie» Het actieplan in onze klas Nu de situatie op het vlak van energie gekend is, kunnen jullie samen de acties kiezen die jullie gaan uitvoeren om het energieverbruik van jullie klas te doen dalen. 33» Het actieplan in onze school: We worden energieambassadeurs Na eerst zelf te hebben geoefend om jullie eigen verbruik te verminderen, hebben jullie nu genoeg ervaring om een echte campagne in jullie school op te zetten. Actie! Handen uit de mouwen! stel een Actieplan op en voer het uit.» Onze balans Na dit hele project zijn jullie aan een pauze toe om samen te overlopen wat goed liep en wat beter had gekund, en om terug te grijpen naar wat jullie motiveerde bij het begin van het project, 55 47 Veel succes!

Energie en onze school 1 De individuele gedragingen op het vlak van energie: de eco-test energie a mijn goede en minder goede gewoontes 8 2 3 b de goede en minder goede gewoontes van de leerlingen van de school Het energieplan van onze school: enquête in de lokalen De actoren van de school en de energie: interview met een verantwoordelijke 11 15 25 7

1 De individuele gedragingen inzake energie A Mijn goede en minder goede gewoontes Gebruik de eco-test om de leerlingen van de andere klassen te ondervragen. maar eerst moet je die op jezelf uittesten! Deze vragenlijst zal je helpen je goede en slechte gewoontes op het vlak van energiegebruik te ontdekken. Het is niet de bedoeling de hoogste score te behalen, maar te ontdekken wat je zou kunnen verbeteren. Geef dus eerlijke antwoorden! 1. Je zit in de klas en hebt het warm. Wat doe je? a. Je opent de twee ramen. b. Je zet de verwarming af, indien mogelijk. c. Je trekt je trui uit. 2. Deze week is het jouw taak om het licht uit te doen voor je de klas uitgaat. Doe je dat a. Enkel aan het einde van de dag? b. Elke keer als iedereen de klas uitgaat? c. Je houdt je er niet mee bezig of je vindt dat het licht mag aanblijven? 3. Wat staat er op de verwarmingstoestellen in de klas? a. Allerlei dingen, je plaatst er van alles op. b. Ze zitten verstopt in kasten. c. Er staat niks op. 4. Hoe kom jij naar school? a. Je neemt het openbaar vervoer. b. Je komt te voet of met de fiets. c. Je ouders voeren je met de auto. 8

5. Je kijkt tv maar mama roept je om te eten wat doe je? a. Je duwt enkel het rode knopje op de afstandsbediening in (tv in waakstand). b. Je duwt op de aan- / uitknop van de tv. c. Je laat de tv aanstaan. 6. Je zit aan tafel en wil net beginnen met je favoriete bezigheid. a. Steek je automatisch het licht aan, ook overdag? b. Steek je enkel de lamp boven de tafel aan als het donker is? c. Steek je vaak zo veel mogelijk lampen aan, zelfs als het nog licht genoeg is? 8. Om je te wassen... a. Vul je een lekker groot bad. b. Neem je een lekker lange, hete douche. c. Neem je een snelle douche, net lang genoeg om schoon te zijn. 7. In de winter als je gaat slapen, dan a. Zet je de verwarming enkele graden lager, doe je een dikke pyjama aan en kruip je onder een deken. b. Laat je de verwarming aanstaan omdat je schrik hebt om kou te krijgen. 9. Als iedereen in de klas na twee uur les begint te roepen Het ruikt hier muf! omdat de verse lucht bijna opgebruikt is, wat doe je dan? a. Het raam zeker niet opendoen zodat de warmte niet kan ontsnappen. b. Het raam een tijdje openzetten om te verluchten en indien mogelijk de verwarming afzetten. c. Het raam gedurende de hele dag op een kier laten staan om een heel klein beetje lucht binnen te laten. 10. Als je een glas melk of frisdrank inschenkt uit een fles die in de koelkast staat... a. Schenk je snel je glas in terwijl de deur van de koelkast nog open staat. b. Schenk je je glas vol terwijl de deur van de koelkast gesloten is. c. Schenk je je glas vol, zonder je te haasten, terwijl de deur van de koelkast blijft openstaan.

Klaar? Nu kun je jouw score berekenen Omcirkel je antwoord V 1: a=1 ; b=3 ; c=2 V 2: a=2 ; b=3 ; c=1 V 3: a=2 ; b=1 ; c=3 V 4: a=2 ; b=3 ; c=1 V 5: a=2 ; b=3 ; c=1 V 6: a=1 ; b=3 ; c=1 V 7: a=3 ; b=1 V 8: a=1 ; b=2 ; c=3 V 9: a=1 ; b=3 ; c=1 V 10: a=2 ; b=3 ; c=1 Tel alle punten bij elkaar op = Je hebt tussen 10 en 16 punten: je maakt het jezelf gemakkelijk en maak je niet al te druk! Je verbruikt energie zonder erbij na te denken. Maar bekijk het van de positieve kant je zult keuze genoeg hebben wanneer je een manier moet zoeken om je energiegebruik te doen dalen! Je hebt tussen 17 en 23 punten: dat is al beter! Maar misschien wist je niet dat sommige van je gedragingen tot energieverspilling leiden. Voortaan zul je weten wat je moet doen om juist te handelen! Je hebt tussen 24 en 30 punten: bravo, je bent je bewust van de milieuproblematiek en je weet hoe je zuinig moet omgaan met energie. Jij toont iedereen dat het mogelijk is te leven zonder energie te verspillen. Herneem nu de lijst met 10 vragen en vervolledig de onderstaande tabel. Nu kun je bepalen welke gewoontes je kunt veranderen om je energieverbruik te doen dalen. Mijn goede gewoontes Mijn middelmatige gewoontes Mijn slechte gewoontes (3 punten) (2 punten) (1 punt).............................................................................................................................................................................................................................................................................. 10

B De goede en minder goede gewoontes van de leerlingen van de school De eco-test energie heeft het je mogelijk gemaakt om je goede en slechte gewoonten te veranderen. Waarom niet hetzelfde doen voor de hele school Trek op onderzoek uit en kom met de resultaten terug. De berekeningsroosters hieronder maken het je mogelijk om de resultaten juist te interpreteren en te bepalen welk gedrag men op de school vooral moet verbeteren. Stap 1 Wie ondervragen? Wat is het doel van de oefening? De gedragingen leren kennen die de meerderheid van de leerlingen op de school verkeerd doen. Zo kan je hen waarschuwen en een informatiecampagne opstarten rond concrete raadgevingen. Het is inderdaad nutteloos om een campagne te doen rond het thema trek je trui uit als je warm hebt als de meesten dat toch al doen. Het zou tijdverlies zijn! In het ideale geval worden dus alle leerlingen van de school ondervraagd maar dat is te veel werk. Je gaat dus een steekproef doen op school. Definitie Zoek in het woordenboek de betekenis van steekproef :......... Wie maakt er deel uit van de steekproef die jouw klas doet? Aantal ondervraagde leerlingen:........ Onze steekproef: Meisjes Jongens Totaal 1 e 2 e 3 e 4 e 5 e 6 e Totaal Hoeveel leerlingen ga jij zelf ondervragen en wat zijn hun kenmerken (meisje/jongen, leerjaar)?...................... 11

Stap 2 De resultaten van jouw onderzoek Hoeveel leerlingen die je ondervraagd hebt, besparen energie? Hoeveel verspillen er energie? Bereken voor elke ondervraagde leerling de score door middel van het volgende rooster V 1 a=1 b=3 c=2 V 6 a=1 b=3 c=1 V 2 a=2 b=3 c=1 V 7 a=3 b=1 V 3 a=2 b=1 c=3 V 8 a=1 b=2 c=3 V 4 a=2 b=3 c=1 V 9 a=1 b=3 c=1 V 5 a=2 b=3 c=1 V 10 a=2 b=3 c=1 Bereken het totale aantal punten= tussen 10 en 16 punten: de leerling moet nog veel vooruitgang boeken. tussen 17 en 23 punten: de leerling kan beter doen. tussen 24 en 30 punten: de leerling is zuinig met energie. Van de..... leerlingen die je ondervraagd hebt, hoeveel... moeten er nog veel vooruitgang boeken? kunnen het beter doen? zijn er zuinig met energie?..... Maak het totaal voor de leerlingen die je ondervraagd hebt: hoeveel hebben er op de eerste vraag a geantwoord, hoeveel b en hoeveel c? Doe dit voor alle vragen en vul het rooster hieronder aan. Vragen Antwoord a Antwoord b Antwoord c Vragen Antwoord a Antwoord b Antwoord c V 1 V 6 V 2 V 7 V 3 V 8 V 4 V 9 V 5 V 10 12

Stap 3 De resultaten van de school Nu gaan jullie allemaal jullie resultaten samenvoegen. 1. Van de..... leerlingen die de klas ondervraagd heeft, hoeveel: moeten er nog veel vooruitgang boeken? kunnen het beter doen? zijn er zuinig met energie? In welke categorie zitten de meeste leerlingen? Welk gedrag hebben de leerlingen gemiddeld wat betreft hun energieverbruik?................................. 2. Vervolledig de tabel hieronder door alle individuele resultaten op te tellen: hoeveel van de ondervraagde leerlingen hebben a geantwoord op de eerste vraag, hoeveel b, hoeveel c, enzovoort. Vervolgens kijk je welk antwoord het meeste voorkomt bij elke vraag? Met welk gedrag komt dat antwoord overeen?, of? Noteer het juiste teken in de overeenkomstige kolom. Vragen Antwoord a Antwoord b Antwoord c / / V 1 a= b= c= V 2 a= b= c= V 3 a= b= c= V 4 a= b= c= V 5 a= b= c= V 6 a= b= c= V 7 a= b= V 8 a= b= c= V 9 a= b= c= V 10 a= b= c= U heeft net de goede en de minder goede gedragingen van de leerlingen van uw school op het vlak van energie gedefinieerd. Dit zal u zeker van pas komen om een bewustmakingsactie te definiëren of om de leerlingen aan te sporen tot een gedragswijziging. Dit resultaat is dus belangrijk: neem een groot paneel en hang dit eerste energiediagnose-instrument voor uw school op in de klas. 13

De individuele gedragingen inzake energie De 5 beste gedragingen op mijn school zijn: 1........... 2........... 3........... 4........... 5........... De 5 slechtste gedragingen op mijn school zijn: 1........... 2........... 3........... 4........... 5........... 14

2 Het Energieplan van onze school: enquete in de lokalen Loont de moeite Deuren open De verwarming die heel het weekend aanstaat Het licht in de gang dat tijdens de lessen blijft branden Gebroken vensters Allerlei zaken op de radiatoren... Dit zijn enkele voorbeelden van een slecht energiebeheer op school. Scholen die deze punten vastgesteld en veranderd hebben, hebben hun energiegebruik met 20 % zien dalen! En dat zonder grote uitgaven te moeten doen, zoals het vervangen van de verwarmingsketel of het plaatsen van dubbele beglazing. Het loont dus echt wel de moeite je school eens onder de loep nemen Er staat je dus een waar onderzoek in teamverband te wachten! 15

Mijn school onder de loep 1 ste stap: een vereenvoudigd plan van de school tekenen en een lijst opmaken van de verschillende types van lokalen van je school Een klas, eetzaal, turnzaal, lerarenkamer Al deze ruimtes hebben een verschillende functie en zouden dus op een verschillende manier energie moeten gebruiken. Tip: vergeet de gangen niet... Lijst van de te bezoeken ruimtes:................................................................................................................................................................................................................................................................................................ Op basis van die lijst maken jullie een vereenvoudigd plan van de school: dat plan moet alle verschillende lokalen vermelden die onderzocht zullen worden. Zorg ervoor dat jullie allemaal een eigen versie van het plan hebben en maak een exemplaar om op een bord in de klas op te hangen. Dat zal het Energieplan van jouw klas worden. 16

2 de stap: het onderzoekswerk over verschillende groepjes verdelen Van elk type ruimte moet je er één onderzoeken (het is dus niet nodig alle klaslokalen te gaan inspecteren). Spreek onderling af welke lokalen zullen worden bezocht en hoe de andere groepen de lokalen zullen verdelen die moeten worden gecontroleerd. Vorm groepjes van 2 tot 4 leerlingen. Mijn school onder de loep: takenverdeling Nr. van de groep Bezochte ruimte Nr. van de groep Bezochte ruimte 3 de stap: de vragenlijst begrijpen Hierna vinden jullie de vragenlijst voor jullie onderzoek. Jullie gaan ze samen overlopen, zodat je alle technische woorden begrijpt. 4 de stap: de vragenlijst Het is zover! Elke groep vertrekt op avontuur. Vergeet zeker je vragenlijst, een potlood en je arendsoog niet, zodat je echt alles zal kunnen zien en noteren!!! Het onderzoek voeren jullie het best uit wanneer de lokalen leeg zijn. Op die manier kunnen jullie enkele goede en slechte gewoontes ontdekken wanneer de leerlingen hun klaslokaal hebben verlaten. 5 de stap: de resultaten Terug in de klas. Elke groep moet een laatste werkje uitvoeren. Voor het eigen lokaal moet de laatste pagina van de enquête worden afgewerkt, namelijk: de energiebalans. Voor de 4 bestudeerde punten (verwarming, energielekken, verlichting en elektrische toestellen) moet een gekleurd klevertje worden toegekend: groen/oké, oranje/gemiddeld, rood/niet goed), met vermelding van de belangrijkste redenen voor de kleurkeuze. Vervolgens worden de resultaten aan de klas voorgesteld. Vul samen het Energieplan van de School aan door de kleurenklevertjes aan te brengen op alle weergegeven lokalen. Hang het plan vervolgens op naast de individuele gedragingen. 17

Ik onderzoek mijn lokaal Maak een plan van je lokaal waar de ramen, deuren, lichtpunten, stopcontacten, verwarmingen, meubels, op staan. Plan van (het bezochte lokaal):....... 18 Team:......................................................

1. Aandacht voor de verwarming Wat is? En in jouw klaslokaal? De ideale temperatuur De ideale temperatuur in een klas of een ruimte waar je blijft zitten is 20 C. In de gangen en de gymzaal is 16 C voldoende. In de eetzaal is de ideale temperatuur 16 tot 18 C. Als alle kinderen daar zijn voor het middagmaal zal het snel warm worden! Hoe warm is het?..................................... Is er een thermometer in het lokaal?..................................... Een thermostatische kraan Om de werking van iedere verwarming autonoom te regelen. Op die manier kan de verwarming in een lokaal waar het koud is harder werken dan die in een lokaal waar het warmer is 20 C komt overeen met thermostaat 3 en 16 C met thermostaat 1. Zijn er thermostatische kranen op de verwarming?..................................... Hoeveel?..................................... Warmteconvectie Warme lucht is lichter en stijgt. Dat zorgt ervoor dat de lucht in beweging is in de kamer. De warmte verspreidt zich zo tot in de kleinste hoekjes. Die circulatie van warme lucht heet convectie. Om de verwarming optimaal te laten werken, moeten de radiatoren onbedekt blijven zodat de warme lucht vrij kan circuleren. Er mag dus niets op de radiatoren blijven liggen en ze mogen niet achter kasten verborgen zijn. Zelfs stof vermindert de doeltreffendheid van een verwarming met enkele procenten! Zijn de, bestofte, radiatoren verstopt achter kasten, banken of voorwerpen? Staan er voorwerpen op de verwarming?............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................. De isolatie van de verwarmingsbuizen De verwarmingsbuizen vervoeren het warme water van radiator naar radiator. Wanneer die warm zijn, betekent dat dat er energie verloren gaat. Zijn er verwarmingsbuizen zichtbaar?..................................... Zijn die warm?....................... 19

2. Ik kijk uit voor energielekken: indien een lokaal goed geïsoleerd is, zal de energie om dat te verwarmen niet verspild worden. De jacht op energielekken in jouw lokaal is dus geopend. Isolatie zorgt ervoor dat een lokaal beschermd wordt tegen warmte, koude of lawaai, door middel van isolatiemiddelen die de doorstroming van (warme of koude) lucht of van lawaai tegenhouden. Wat is? En in jouw klaslokaal? Dubbele beglazing Dubbele beglazing bestaat uit met twee ruiten met een ruimte tussen Die twee vensterglazen, die gescheiden worden door lucht, isoleren beter en voorkomen energieverspilling. Hebben de ramen dubbele beglazing? De voegen van de ramen De voegen van de ramen zijn de favoriete plekken voor energielekken. Je kan die het eenvoudigst opsporen met je handen. Als je op sommige plekken tocht voelt wanneer je met je handen over de voegen strijkt, heb je een lek gevonden! Kijk de staat na van de voegen van de ramen. Zijn die nog in goede staat (niet gebarsten)? Voel je luchtstromingen? Automatische sluiting van de deuren Dit is een automatisch sluitingsmechanisme dat de verstrooidheid van mensen tegengaat. Het wordt vooral geplaatst op plaatsen waar veel mensen voorbij komen: schoolpoort, gangen, etc Waren de deuren gesloten wanneer je het lokaal betrad?.......................... Sluiten de deuren goed en gemakkelijk? Wrijven die niet te veel op de vloer? Heeft het lokaal een deur die automatisch sluit?................................... Luchtstromingen Luchtstromingen verhogen de energieverspilling. Het is heel belangrijk voor de gezondheid om de lokalen waarin je leeft, regelmatig te verluchten. Een lokaal kan je het best verluchten door al de ramen en deuren gedurende een korte tijd wijd open te zetten. Een raam de hele tijd lichtjes open laten terwijl de verwarming blijft draaien, betekent energieverspilling. Zijn er kapotte ramen, openingen, gaten waardoor de buitenlucht binnen kan? Staan er ramen open?................... Zo ja, staat de verwarming tegelijkertijd aan?.................................... 20

3. Aandacht voor de verlichting Wat is? En in jouw klaslokaal? Spaarlampen Spaarlampen verbruikt 5 à 6 maal minder dan een normale lamp en gaat 10 maal langer mee. Omdat ze sneller verslijt wanneer ze heel vaak wordt aangezet, moet ze op plaatsen worden gebruikt waar die vrij Neonlampen en reflectoren lang kan blijven branden (niet het wc bijvoorbeeld) Klassieke lampen Er wordt minder energie verbruikt wanneer het licht in een lokaal gedoofd wordt dat verlicht wordt door neonlampen zodra men dat lokaal meer dan 3 minuten verlaat. Zo niet is het beter om die te laten branden, want neonlampen verbruiken veel wanneer ze aangezet worden Welke soorten lampen vind je terug? Neonlampen, spaarlampen of klassieke lampen? Kan je het aantal verschillende lampen tellen? klassieke lampen Spaarlampen Neonlampen..... Lichtintensiteit Goed verlichten is nodig om goed te zien en pijn aan de ogen te vermijden. Maar je mag niet te veel of te weinig verlichten. Een reflector van een neonlamp is een metalen plaat die achter de neonlamp wordt geplaatst om het licht naar het lokaal te weerkaatsen, zoals een spiegel. Deze versterkt eveneens de lichtintensiteit. Brandde het licht nog wanneer je het klaslokaal binnenkwam?................ Is de verlichting niet te sterk, of in tegendeel te zwak?.......................... Zijn er reflectoren aanwezig achter de neonlampen?........................... Kan het licht nabij het raam uitgedaan worden terwijl de andere lampen toch kunnen blijven branden?................ licht en kleuren Wit reflecteert (stuurt terug) meer licht dan donkere kleuren. Dankzij witte muren moet men dus minder verlichten. Zorgt de kleur van de klasmuren voor een betere verspreiding van het licht?....... Natuurlijk licht Natuurlijk licht heeft een ideale intensiteit. Bovendien is natuurlijk licht gratis. Zijn er voorwerpen, meubelen of planten die de lichtinval hinderen?....................................... 21

4. Aandacht voor de elektrische apparaten Wat is? En in jouw klaslokaal? De waakstand Een apparaat staat in waakstand als het onder stroom blijft staan, zodat je het snel opnieuw kan aanzetten. Het toestel werkt niet maar blijft wel energie verbruiken. Om een toestel in waakstand te zetten, gebruik je een drukknopje. Er verschijnt dan een digitale horloge of er gaat een klein rood lampje branden.. Welke elektrische apparaten zijn er aanwezig in het klaslokaal?............. Staan er apparaten aan wanneer niemand ze gebruikt? Verdeelstekkers met schakelaar Verdeelstekkers met schakelaar zorgen ervoor dat de stroom van elk toestel in waakstand volledig en makkelijk (in een keer) kan uitgezet worden. Zijn de toestellen aangesloten op verdeelstekkers met schakelaar? Het energie -label A++, A+, A, B, C, D, E en F Dit is een label dat de energie-efficiëntie van het merendeel van de grote elektrische huishoudapparaten (koelkasten, diepvriezers, vaatwasmachines,..) verplicht moeten dragen. Ook lampen dragen dit label. A staat voor de meest energiezuinige apparaten en de letter F staat voor de minst energiezuinige apparaten Zijn er apparaten geïnstalleerd met het label A, A+ of A++ met een laag energieverbruik?.............................. Aanvullende verwarming op elektriciteit Aanvullende verwarming op elektriciteit is een categorie van verwarmingstoestellen die veel energie verbruikt en veel minder rendabel is dan centrale verwarming. Is er aanvullende verwarming op elektriciteit? 22

De energiebalans van mijn lokaal! Op het vlak van verwarming algemene evaluatie: groen oranje rood Omdat:.................. Op het vlak van isolatie algemene evaluatie: groen oranje rood Omdat:.................. Op het vlak van verlichting algemene evaluatie: groen oranje rood Omdat:.................. Op het vlak van elektrische toestellen algemene evaluatie: groen oranje rood Omdat:.................. 23

24 Het Energieplan van onze school

3 De actoren van de school en de energie Wordt de school met stookolie of gas verwarmd? Wie is de klusjesman van de school? Zijn de schoolgebouwen recent? Zijn er werkzaamheden gepland op korte termijn? Wie heeft wat geld vrij voor kleine investeringen? En voor grote investeringen? Bent u vertrouwd met de werking van de school? Er zijn namelijk tal van officiële en niet-officiële organen die een rol spelen in de werking van de school (directie, ouderverenigingen, inrichtende macht, schoolraad). Het zou nuttig zijn als u deze goed kent, om vast te stellen wie concreet kan handelen om het energieverbruik van de school te verminderen. 25

1 ste stap: opstellen van de lijst van de actoren van de school Starten van een onderzoek om een zo volledig mogelijke lijst op stellen van de actoren van uw school, en definiëren van hun rol. (voldoende plaats laten voor de onderstaande lijst die moet worden ingevuld) 2 de stap: bepaal wie geïnterviewd zal worden Welke persoon kan technische vragen over het energiebeheer binnen de school beantwoorden, en wie kan u eveneens meer vertellen over de rol van deze verschillende groepen? 3 de stap: het interview Volg het stramien van het voorgestelde interview. Dit omvat twee delen: een deel over de technische vragen en een deel over de beslissingsbevoegdheid van de actoren van de school inzake energie.. 4 de stap: de resultaten Stel, op basis van het interview, de technische balans van de school op, evenals het schema de actoren van de school en de energie. Hang deze documenten op naast het Energieplan en de Individuele gedragingen, en u krijgt de volledige energiebalans van uw school. Bravo. goed gewerkt! 26

Ik praat met een verantwoordelijke Technische vragen 1. Aandacht voor de gebouwen Wat is? En op school? Bouwen en renovatie Bij bouw- of renovatiewerken kunnen nieuwe technieken voor energiebeheer worden geïnstalleerd. In oude gebouwen zijn er vaak meer technische aanpassingen nodig om het energieverbruik te laten dalen. Wanneer zijn de schoolgebouwen gebouwd?.............................. Als er renovatiewerken uitgevoerd zijn, wanneer vonden die plaats?............. Zijn er in de nabije toekomst renovatiewerken voorzien?.............................. Zo ja, wat gaat er gebeuren en wanneer vinden ze plaats?....................... Isolatie van het dak en de muren Om muren en daken te isoleren, wordt een laag materiaal geplaatst die de warmte-uitwisseling tussen binnen en buiten tegengaat. Zijn de muren geïsoleerd?............... Zijn het dak en de zoldervloer geïsoleerd?................................ Het onderhoud van de gebouwen Wie staat in voor de dagelijkse klussen op school: gebroken ruit, vastgelopen kraan, deur die niet meer goed sluit,................................ 2. Aandacht voor verlichting Wat is? En op school? Een tijdschakelaar voor verlichting Een tijdschakelaar schakelt het licht automatisch uit na een bepaalde tijd (over het algemeen enkele minuten), wat verspilling tegengaat. Meestal worden tijdschakelaars geplaatst in vertrekken waar men niet lang blijft (gang, hall, ) Zijn er tijdschakelaars geïnstalleerd in vertrekken waar de leerlingen niet lang blijven (gangen, inkomhall, trappen, )?................................ Zijn er plaatsen die altijd verlicht blijven?................................ Zijn er plaatsen die altijd verlicht moeten blijven?................................. 27

3. Aandacht voor de verwarming Wat is? En op school? Een verwarmingsketel Dit is de machine die gas of stookolie verbrandt en zo het water opwarmt dat door de radiatoren circuleert. Hoeveel verwarmingsketels zijn er in de school?................................. Op welke brandstof werken ze: gas of stookolie?.............................. Het onderhoud van de verwarmingsketel Zorgt ervoor dat de ketel schoon blijft. Men verwijdert de vuiligheden die de goede werking verhinderen. Dat verhoogt het rendement. Te grote verwarmingsketels Door de installatie van te grote verwarmingsketels gaat het verbruik te hoog liggen. Het is alsof je de motor van een vrachtwagen zou installeren in een gewone auto. Zijn ze in de loop van vorig jaar onderhouden? Zijn de verwarmingsketels te krachtig? Een reguleringsprogramma (thermostaat) Dit is een toestel dat de centrale verwarming automatisch beheert, de ideale temperatuur regelt of de verwarming uitschakelt als het niet nodig is te verwarmen. Is er een thermostaat aangesloten op de verwarming van de school?............. De verwarming wordt uitgeschakeld om... u.... en aangestoken om... u.... Komen die uren overeen met de uren en periodes wanneer er iemand op school aanwezig is?............................ Het sas om binnen te komen Dit is een systeem met twee deuren die elkaar opvolgen. Dit zorgt ervoor dat de kou niet binnen kan in het gebouw. Zijn er zulke sassen aan de ingang van de school?................................. Zijn er op sommige plaatsen automatische sluitsystemen aan de deuren, meer bepaald aan de ingang of op plaatsen waar veel mensen langskomen?......... 28

De actoren van de school Van al de groepen die de school omkaderen: Wie kan beslissen om het reglement van de school te veranderen om energiebewuste houdingen aan te leren (bijvoorbeeld een verlichtingsbelasting in elk klaslokaal, te voet naar het zwembad gaan in plaats de bus te nemen, )? Wie kan beslissen over kleine investeringen zoals de aankoop van spaarlampen, de installatie van tijdschakelaars in de gangen, thermostatische kranen, de regeling van een verwarmingsketel? Wie kan beslissen over grotere investeringen zoals de installatie van zonnepanelen, het vervangen van sommige beglazingen, de aanpassing van de verwarmingsketels,? 29

Technische balans! Op het vlak van gebouwen algemene evaluatie: groen oranje rood omdat:.................. Op het vlak van verlichting algemene evaluatie: groen oranje rood omdat:.................. Op het vlak van verwarming algemene evaluatie: groen oranje rood omdat:.................. 30

Balans: De actoren van de school en van de energie Laten we nu eens alles op een rijtje zetten. Door gebruik te maken van de kleurencode en een schema wordt de situatie duidelijk! In het midden: onze school en energie Daarrond vakjes die de groepen voorstellen die de school omkaderen. Verbind elke groep met het middenpunt door een pijl in de kleur van het type van beslissing dat die groep kan nemen: Roze: schoolreglement/gedragsveranderingen Groen: kleine investeringen/technische acties Blauw: grote investeringen/de beslissingsnemers overtuigen Het spreekt voor zich dat vanuit eenzelfde groep meerdere pijlen kunnen vertrekken. Noteer dat allemaal mooi op een bord dat jullie naast het vereenvoudigde schoolplan ophangen Onze school en energie 31

Het Actieplan van onze klas: handelen in klasverband 1 Sensibiliseren: onze raadgevingen voor een rationeel energiegebruik 35 2 De gedragingen veranderen: mijn persoonlijk engagement en ons energiecharter 39 3 Een technische actie 42 4 De beslissingsnemers overtuigen 43 5 Ons actieplan evalueren 44 33

Evolutie van het energieverbruik naar gelang van de gevoerde acties Energieverbruik beginsituatie sensibiliseren de houdingen veranderen Gevoerde acties technische acties de beslissingsnemers overtuigen om te investeren Herinner jij je nog de 4 belangrijke punten om minder energie te verbruiken: sensibiliseren, de gedragingen veranderen, technische acties, en de beslissingsnemers. Alvorens jullie te storten op het energieverbruik van jullie school, moeten jullie oefenen in jullie klas. Want alvorens aan de anderen te vragen om een inspanning te leveren, moeten jullie zelf een inspanning doen! 34

1 Sensibiliseren: onze raadgevingen voor een rationeel energiegebruik Olivier staat op. Wat een energiebom! Om jullie kameraden te sensibiliseren om minder energie te verbruiken, moeten jullie hun praktische en concrete raadgevingen verstrekken. Maak samen een lijst op van al de raadgevingen die jullie kunnen geven om energieverspilling te vermijden. Daarvoor kunnen jullie inspiratie vinden in de vragen van de eco-test Energie of het uittreksel van de strip die hierna volgt. Bron: L énergie de notre planète bleue ORCADE, CRDP du Poitou-Charentes. 35

De energiebewuste gedragingen: raadgevingen om energieverspilling te vermijden Je zou nu de definitie van REG moeten kunnen vinden: Rationeel EnergieGebruik: 36

Kies uit de energiebewuste gedragingen de 5 tot 10 raadgevingen die jou het belangrijkst lijken. Deze raadgevingen zullen we tijdens het hele project gebruiken: voor je persoonlijk engagement, voor het charter van de klas en voor de communicatie met andere leerlingen. Deze stap is heel belangrijk. Neem dus allemaal de tijd om goed na te denken en te overleggen. Er zijn tal van energiebewuste houdingen, hoe maak je een keuze? a De raadgevingen moeten je rechtstreeks aanbelangen. Een deksel op een kookpot plaatsen is voor jou minder belangrijk dan de televisie uitzetten wanneer je niet meer kijkt. a We moeten een goed evenwicht vinden tussen de raadgevingen voor thuis en voor in de klas. Het is niet de bedoeling dat je je op school perfect gaat gedragen maar thuis niet (of andersom)! a Je moet de voorkeur geven aan de raadgevingen die doorgaans weinig worden opgevolgd. Het is niet nodig om aan iedereen te vragen om het licht uit te doen als dat meestal ook gebeurt. Keer daarom terug naar het schoolrapport en naar de resultaten van de eco-test energie. a We moeten raadgevingen kiezen met een zo groot mogelijke impact. We hebben geleerd dat het lichtverbruik thuis lang niet zo hoog is als op school. Een lichtbesparingsactie op school is dus interessanter dan thuis. De conclusies van het eerste deel kunnen je misschien helpen: Thuis: de verwarming is de grootste energievreter, gevolgd door elektrische huishoudtoestellen en de productie van warm water. Op school: de verwarming verbruikt 84% van de energie en de verlichting 13%. Gemiddeld verbruikt een gezin evenveel energie om zich te verplaatsen als om zich te verwarmen. Nog een laatste tip voor je eraan begint... Deze 10 raadgevingen ga je verkondigen, uithangen, tekenen, zingen... Let er dus op dat... a elke raadgeving duidelijk is: iemand die nog nooit van energie heeft gehoord, moet het meteen begrijpen. a je leuke formules vindt: op de vingers worden getikt is niet altijd leuk. Maar met de nodige humor en veel fantasie wordt het veel gemakkelijker aanvaard! Nu weten jullie alles! Aan jullie nu om de 10 raadgevingen rond rationeel energiegebruik te vinden! 37

38 Onze raadgevingen rond rationeel energiegebruik

2 De gedragingen veranderen: mijn verbinteniscontract en ons energiecharter Tussen het sensibiliseren en de actie zit een verplichte etappe: de beslissing nemen om iets te doen. Wij stellen je voor om die beslissing officieel te maken via een verbinteniscontract en het Energiecharter van jullie klas. Op die manier kan je van de theorie overstappen naar de praktijk en je gedrag veranderen. Het energiecharter Haal je mooiste pen boven en vul samen het energiecharter in. Vanop zijn plaatsje aan de muur zal het je het hele schooljaar lang herinneren aan de positieve houdingen ten opzichte van energie. IBGE-Charte-e nergie-fr-nl.indd 2 18/09/06 11:22:35 Je persoonlijk engagement Kies uit de 10 raadgevingen één enkele raadgeving en maak een officiële belofte die gedurende 1 week op te volgen. Natuurlijk kies je een positieve actie die je op dit moment nog niet toepast! Vul het eerste deel van het engagementscontract in en vul het andere deel (verso) in de loop van de komende week in. Het zal een week lang je dagboek zijn. 39

Engagementscontract! Ik verbruik minder energie Ik,.......... klas:............ school:.............................. wil de manier waarop ik energie gebruik veranderen omdat:.................................................... Daarom heb ik besloten dat ik gedurende één week, van....... tot......., op een rationele manier energie zal gebruiken door de volgende positieve houding aan te nemen:.................................................... Ik zal deze gedraging niet alleen op school toepassen, maar ook thuis en overal waar ik naartoe ga. Zo toon ik iedereen dat het mogelijk is minder energie te gebruiken. Handtekening leerling Handtekening leerkracht................................... 40

Mijn energiedagboek Dit doe ik deze week om mijn belofte na te komen:............................................................................................................................................................................................................................. 41

3 Een technische actie Onderwerp jullie klaslokaal aan een nauwkeurig onderzoek om te kijken wat jullie praktisch kunnen doen om het energierendement te verbeteren. Iets op het vlak van de verlichting, de verwarming of meer iets in de richting van de elektrische apparaten of moeten jullie iets wijzigen aan de manier waarop jullie zich verplaatsen? Denk daar allemaal samen over na en kom in actie. Noteer hieronder de technische actie die jullie willen ondernemen: 42

4 De beslissingsnemers overtuigen stop verspilling Jullie willen iets doen op het niveau van jullie klas maar daarvoor hebben jullie centen nodig (de muren moeten opnieuw in het wit worden geverfd, de neonlampen moeten worden vervangen door kleinere neonlampen, de radiatoren moeten worden uitgerust met thermostatische kranen?) Of jullie willen een carpool organiseren maar daarvoor moeten jullie de goedkeuring van de ouders hebben. Noteer hieronder jullie actie beslissingsnemer en preciseer de doelstelling daarvan, de betrokken beslissingsnemer en wat jullie aan hem willen vragen (gebruik daarvoor jullie bord Wie neemt de beslissingen? ): 43

Evaluatie 5 Jullie hebben zopas een Actieplan in 4 stappen gerealiseerd. Nu kunnen jullie dat voltooien en de acties evalueren die werden uitgevoerd. Sensibiliseren de klas Onze raadgevingen in REG wijzen op energiebewuste houdingen Doelgroep:............... Vooropgestelde actie:...... Verwachte resultaten:....... uitgevoerd op / / Planning:................. Evaluatie:................ De houdingen veranderen de leerling en de klas persoonlijk en collectief engageren concrete gedragsveranderingen Doelgroep:............... Vooropgestelde actie:...... Verwachte resultaten:....... van de week van / / tot / / Planning:................. Evaluatie:................ Is het moeilijk om de gekozen raadgeving op te volgen? Zal je die blijven opvolgen? Wil jij je inzetten om een nieuwe raadgeving op te volgen? 44

Het Actieplan Energie voor onze klas Technische acties de klas Doelgroep:............... Vooropgestelde actie:...... Verwachte resultaten:....... Planning:................. Evaluatie:................ De houdingen veranderen Doelgroep:............... Vooropgestelde actie:...... Verwachte resultaten:....... Planning:................. Evaluatie:................ 45

Het Actieplan op het niveau van onze school: word energieambassadeur 1 Waarom? 48 2 Ons actieplan 49 3 Wij ondernemen actie 52 4 Balans en vooruitzichten 52 47

1Waarom Je weet dat alle kleine gebaren samen een grote verbetering kunnen betekenen op het vlak van rationeel energiegebruik. Jouw persoonlijk engagement wordt bij het persoonlijke engagement van alle leerlingen van je klas gevoegd. En wat als...... alle leerlingen van je school zouden meedoen?... je ouders zouden meedoen?... de andere scholen van je gemeente zouden meedoen?... als, als, als... Zou dat niet fantastisch zijn! En als je er nog steeds zin in hebt, kan je klas een nieuwe uitdaging aangaan: energieambassadeur worden voor de andere leerlingen, de leerkrachten, de directie, en waarom niet voor je ouders en andere volwassenen uit je omgeving. 48

2Ons actieplan Het actieplan kennen jullie, want jullie hebben het gebruikt voor jullie klas. Nu is het aan jullie om het in te vullen met jullie ideeën om op te treden op het niveau van jullie school. De instructies zijn dezelfde: een actie voor elk van de 4 doelstellingen. Het actieplan - gebruiksaanwijzing Voor elk van de doelstellingen: 1 ste stap: bepalen naar wie de boodschap zal worden uitgedragen. De andere leerlingen? Van de basisschool, de kleuterschool of de middelbare school? Volwassenen, je ouders, de buren, de leerkrachten? Je gaat dus een doelgroep bepalen. Afhankelijk van die groep zul je verschillende acties voeren en verschillende boodschappen uitdragen! 2 de stap: je boodschappen bepalen. Welke boodschappen wil je uitdragen naar je doelgroep? Wil je de 10 raadgevingen van je charter promoten of wil je liever één bepaalde positieve actie in de kijker zetten? Wil je een van de besluiten uit het energierapport van de school overbrengen om te kunnen handelen rond één concreet punt? 3 de stap: brainstormen. Laat je hersenen op volle krachten werken en bedenk duizend en één ideeën om je boodschap op een ludieke manier over te brengen op de doelgroep. Alle ideeën zijn welkom: film, theater, expo, mascotte, wetenschappelijke proeven, liedjes, affiches, radio... 4 de stap: een actieplan bepalen Het is nu tijd om je actieplan te bepalen. We gaan onze ideeën omzetten in de praktijk denk dus goed na. Welke ideeën vond je het leukst? Hoeveel tijd heb je nodig om ze te verwezenlijken? Welke impact zullen ze hebben wat de sensibilisatie en het energieverbruik betreft...? Maak verstandige keuzes en vervolledig je actieplan voor het milieu. 49

Het actieplan in onze school Sensibiliseren Doelgroep:............... Vooropgestelde actie:....... Verwachte resultaten:....... Planning:................. Evaluatie................. De houdingen veranderen Doelgroep:............... Vooropgestelde actie:....... Verwachte resultaten:....... Planning:................. Evaluatie................. 50

Technische acties Doelgroep:............... Vooropgestelde actie:....... Verwachte resultaten:....... Planning:................. Evaluatie................. De beslissingsnemers overtuigen Doelgroep:............... Vooropgestelde actie:....... Verwachte resultaten:....... Planning:................. Evaluatie................. 51

3 Wij ondernemen actie Tijd om de mouwen op te stropen en onze goede ideeën in de praktijk om te zetten. En vergeet niet dat hoe meer plezier je eraan beleeft, hoe meer je er je ziel insteekt en hoe eenvoudiger het is de boodschap over te brengen op de doelgroep. Veel succes dus met de uitvoering van je actieplan! 4 Balans en vooruitzichten Herneem je oorspronkelijke actieplan en overloop het samen. Wat is er goed verlopen? Wat is er daarentegen helemaal niet goed gegaan? Kan je de impact van je acties meten, bepalen hoeveel mensen je hebt gesensibiliseerd of hoeveel energie je hebt uitgespaard? Vul het evaluatiegedeelte in met vermelding van de positieve en negatieve punten van jullie project. De positieve punten: 52

De negatieve punten: 53

On z e Balans 55

Proficiat! Dit is het einde van het energiedossier. Dat wil dus zeggen dat je het belang van energie hebt ontdekt, maar ook dat je actie hebt ondernomen en geprobeerd hebt de dingen te veranderen. Wat zal je van dit project onthouden? Wat zijn je mooiste herinneringen? Wat is je het meest bijgebleven? Heb je nieuwe gewoontes aangenomen? Was het moeilijk je eigen gewoontes te veranderen of anderen te overtuigen? Neem de tijd om je alles te herinneren en schrijf een klein tekstje: Er was eens een energieproject 56