Duurzaam opgewekt Energie in Utrecht: Duurzaam opgewekt Advies duurzame energie in de Provinciale Ruimtelijke Structuurvisie Natuur en Milieufederatie Utrecht 10 oktober 2011 1
Samenvatting Wie de energie in handen heeft, heeft de toekomst in handen Voorwaarde voor welvaart en vooruitgang is toegang tot energie. De oude energie raakt op, maakt afhankelijk van onbetrouwbare regimes, leidt tot vervuiling en zal steeds kostbaarder worden. De nieuwe energie kunnen we op eigen bodem oogsten, is schoon en wordt goedkoper. Dit advies geeft input voor de discussie over duurzame energie in de Provinciale Ruimtelijke Structuurvisie. Het perspectief van de provincie is een duurzame economie met een mooi en krachtig landelijk gebied. Voor het landelijk gebied kan energieproductie een economische drager worden die bijdraagt aan de vitaliteit. Nieuwe energie schept banen en spaart het klimaat met de lage CO2 uitstoot. De provincie kan en moet een bijdrage leveren aan het oplossen van het klimaatprobleem, maar voor dit advies zijn de economische en ruimtelijke aspecten het meest relevant. Daarom zijn de cijfers weergegeven in opgewekte energie, en niet in ton CO2-equivalenten. Stap 0. Begin bij het begin: verminder het energieverbruik Bespaar energie. De eerste stap van 20% energiebesparing in 2020 is een absolute voorwaarde om op termijn volledig in de eigen energiebehoefte te voorzien. Stap 1. Ken de opgave: de Utrechtse energie in getallen In Utrecht verbruiken we, volgens cijfers van de provincie, circa 147 PJ (Petajoule) aan primaire energie. Uitgaande van 20% besparing, betekent dit 117 PJ energieverbruik in 2020. Stap 2. Geen transitie zonder ambitie Na doorrekening komt de NMU tot de conclusie dat 10% van 117 PJ zelf produceren in 2020 ambitieus en haalbaar is. Ruimte creëren voor 10% duurzame energieproductie is een belangrijk tussendoel naar een klimaatneutrale provincie in 2040. Stap 3. Maak ruimte voor álle vormen van duurzame energie De ruimte die het Voorontwerp PRS geeft aan duurzame energie is onvoldoende om de ambitie van 10% duurzame energie in 2020 te bereiken. In dit advies zijn de potenties voor álle bronnen berekend en opgeteld. Hieruit blijkt dat álle bronnen hard nodig zijn en met name windenergie een grotere rol moet spelen. Dit betekent dat de energieopwekking dichtbij én deels bovengronds komt, waardoor deze zichtbaar wordt in ons landschap. Hiervoor zijn goede voorwaarden nodig. Zonne-energie (zowel elektriciteit als warmte) is een energiebron die in opmars is. De prijzen dalen en er is veel geschikt dakoppervlak. Het potentieel bij gebruik van 20% van de geschikte daken van woningen en 230 voetbalvelden bedrijfsdaken bedraagt 2,7 PJ. Windenergie is uit financieel oogpunt de meest rendabele oplossing. Wij pleiten voor concentratie van windturbines op de meest geschikte plekken en vrijwaring van de rest van de provincie. Verruim de zoekgebieden voor windenergie en betrek omwonenden. In het advies staan onze mogelijke locaties. Het potentieel van 75 nieuwe windmolens bedraagt 3,6 PJ. Bio-energie (vergisten, verbranden en omzetten van groen afval) is mogelijk, mits er geen hoogwaardiger toepassing is voor de biomassa. Het potentieel voor bio-energie bedraagt 4,5 PJ. Geothermie is warmteproductie door gebruik te maken van de bodemwarmte. Het potentieel voor geothermie bedraagt 1,1 PJ. Totaal komt hiermee de duurzame energieproductie op 11,9 PJ of 10,1% van de vraag. Stap 4. Ken de kosten en baten voor de Utrechtse economie De kosten voor fossiele energie zijn de afgelopen 15 jaar verveelvoudigd en die trend zet naar verwachting door. De kosten voor duurzame energieproductie dalen snel en dit levert bovendien banen en bedrijvigheid op. Stap 5. Rol provincie via PRS: durf te doen Het is goed dat duurzame energie als provinciaal belang in het Voorontwerp wordt genoemd. Hierbij hoort ook dat de provincie nieuwe ontwikkelingen aanjaagt. Als een initiatief voldoet aan de randvoorwaarden in de PRS, moet de provincie ook een actieve rol durven nemen. Dit speelt met name voor windenergie. De provincie moet haar ambities niet afhankelijk maken van gemeenten. Omarm de duurzame energiemix, inclusief windenergie! 2
Wie de energie in handen heeft, heeft de toekomst in handen Voorwaarde voor welvaart en vooruitgang is voldoende toegang tot energie. De oude energie raakt op: kolen, gas en olie zijn eindig en halen we bovendien van ver. Voor fossiele energie zijn we steeds meer afhankelijk van het buitenland. Door toenemende schaarste stijgen de prijzen. De nieuwe energie raakt nooit op én kunnen we zelf op eigen Utrechtse bodem oogsten. De nieuwe energie is duurzaam en spaart het klimaat met nauwelijks CO2 uitstoot en voorkomt luchtvervuiling in de directe leefomgeving. En nieuwe energie is economisch steeds interessanter en schept banen. Over dit advies Dit advies gaat over de ruimtelijke aspecten van duurzame energie, voor zover relevant voor de provincie Utrecht. Het geeft input voor de discussie over de Provinciale Ruimtelijke Structuurvisie. Ons advies sluit aan bij de vastgestelde provinciale doelstelling om in 2040 een klimaatneutrale provincie te bereiken. Duurzame energie is energie die komt uit hernieuwbare bronnen als wind, zon, warmte, bodemwarmte, water. Ons advies in stappen Stap 0. Begin bij het begin: verminder het energieverbruik Stap 1. Ken de opgave: de Utrechtse energie in getallen Stap2. Geen transitie zonder ambitie Formuleer ambitieuze tussendoelen op weg naar een klimaatneutrale provincie in 2040. Stap 3. Maak ruimte voor álle vormen van duurzame energie Inclusief goede randvoorwaarden ter bescherming van mens, landschap en natuur. Stap 4. Ken de kosten en baten voor de Utrechtse economie Stap 5. Durf te doen Benoem duurzame energie tot provinciaal belang en zet bestaande Wro instrumenten in om echt tot vergunningverlening te komen. Stap 0. Begin bij het begin: verminder het energieverbruik Energiebesparing is een absolute voorwaarde om op termijn volledig in de eigen energiebehoefte te voorzien. Alle energie die we niet verbruiken, hoeft ook niet opgewekt te worden. Op Europees niveau is afgesproken om 20% energie te besparen in 2020, ten opzichte van nu. We gaan er van uit dat deze doelstelling wordt gehaald, zodat de opgave voor energieproductie lager uitvalt. Deze winst valt in alle sectoren te behalen. Momenteel blijft vooral de sector verkeer en vervoer achter. Ook door gebruik te maken van de bodem, kan veel meer energie bespaard worden. Warmte Koude Opslag (WKO) maakt gebruik van ondergrondse opslag van warm en koud water. Naar gelang de behoefte, die in de winter en zomer verschilt, wordt water opgepompt om bijvoorbeeld gebouwen te koelen of te verwarmen. Het ondergronds ruimtebeslag komt in de geplande structuurvisie Ondergrond. 3
Stap 1 Ken de opgave: de Utrechtse energie in getallen Utrechtse bedrijven en huishoudens gebruiken een enorme hoeveelheid energie. Het gaat om verbruik van brandstoffen, warmte en elektriciteit. Het totaal aan benodigde energie (incl. productie, omzetting en verlies) is de primaire energie. Joules (J) is de eenheid waarin energie wordt weergegeven. Deze eenheid maakt de verschillende energiestromen vergelijkbaar. In Utrecht verbruiken we jaarlijks circa 147 PJ (Petajoule) aan primaire energie, volgens eigen onderzoek van de provincie Utrecht. Het verbruik van 147 PJ is ongeveer gelijk aan eerdere bevindingen van de NMU 1. In het onderzoek van econoom Rifkin wordt uitgegaan van een hoger getal van ca. 212 PJ 2 (Petajoule). De herkomst van het Rifkin getal is onduidelijk en lijkt in elk geval te hoog. De NMU kiest ervoor de provincie te volgen in geschat provinciaal verbruik. Verdeling van energievraag in Utrecht Mobiliteit Bedrijven en overheid Huishoudens Energie in eenheden Energie is een natuurkundige grootheid. De eenheid van energie is Joule (afgekort J). Energie wordt vaak aangeduid als de mogelijkheid om arbeid te verrichten. Door het hoge aantal Joules in energiebalansen wordt vaak gesproken van Petajoules (PJ) of Terajoules (TJ). 1PJ = 1000 TJ = 10 15 Joule = 1 000 000 000 000 000 J. Een besparing van 20% vermindert het verbruik met ruim 29 PJ, waardoor het jaarverbruik in 2020 neerkomt op 117 PJ. Huishoudens zijn goed voor circa een kwart van het verbruik; hierin zit vooral veel Een gemiddeld huishouden verbruikt 3480 kwh en warmteverbruik, ruim meer dan elektriciteit. ca. 1617 m 3 gas. Huishoudens met stadswarmte Mobiliteit zorgt voor een derde van het verbruik, verbruiken gemiddeld ca. 35 GJ stadswarmte. dit is het opgetelde gebruik van alle mobiliteit in de provincie Utrecht. Bedrijven en overheid bepalen samen ook een derde van de vraag. De verwachting is dat elektriciteit in de toekomst een groter deel gaat uitmaken van de energiestromen, bijvoorbeeld door gebruik van elektrische auto s. Duurzame energieproductie komt ten goede aan alle sectoren. Warmte en elektriciteit worden direct geleverd aan huishoudens en bedrijven. De sector mobiliteit gaat vaker biogas gebruiken en voertuigtechniek zal verder elektrificeren. De provincie heeft als doelstelling dat in 2040 de provincie klimaatneutraal is. Dat betekent dat netto geen CO2 en andere broeikasgassen worden uitgestoten. Wij beperken ons in dit onderzoek tot energieopwekking (elektriciteit en warmte). Het voorontwerp van de Structuurvisie gaat uit van een duurzame productie van 10% van de energievraag op eigen bodem in 2020, dit is 11,7 PJ aan duurzame energie. Dit is een goede eerste stap op weg naar een klimaatneutrale provincie in 2040. De ambitie komt ongeveer overeen met de energieproductie gelijk aan het elektriciteitsverbruik van alle Utrechtse huishoudens. 4 Vermogen is de energie per tijdseenheid : Joule/ seconde: 1 J/s = 1 Watt Omrekenen: 1 Gigawattuur [GWh] = 1000 Megawattuur [MWh] = 1.000.000 kwh = 3,6 Terajoule (TJ)
Stap 2 Geen transitie zonder ambitie In de Kadernota Ruimte sprak de provincie nog over een duurzame energieproductie op eigen bodem van 20% van de Utrechtse energievraag. Deze ambitie is in het Voorontwerp PRS gehalveerd naar 10%. Teneinde vast te stellen of dit een terechte beslissing was en wat een opgave van 10% of 20% ruimtelijk zou betekenen, heeft de NMU een rekenmodel opgesteld. Deze rekensom leidde er toe dat we aansluiten bij de ambitie van 10% duurzame energie in 2020. Dat is een ambitieus én haalbaar doel. In de volgende paragrafen laten we zien dat deze fikse ambitie gehaald kan worden. Uit de cijfers blijkt hoe groot de opgave is om klimaatneutraal te worden. Het is nu echt alle hens aan dek om minstens 10% duurzame energie op te wekken in 2020. Hiervoor is inzet van alle beschikbare hernieuwbare energiebronnen nodig, uiteraard wel onder voorwaarden. De luxe om een energiebron te negeren is er niet. Het is daarom noodzakelijk om opwekking van duurzame energie te benoemen tot provinciaal belang en hierbij geen enkele bron uit te sluiten. En ons mooie Utrechtse landschap? Met duurzame energie halen we de energieopwekking dichtbij én deels bovengronds. En daarmee wordt de energie zichtbaar in ons landschap. Deze verandering van het bestaande landschap, met name door windturbines en vergistingsinstallaties, roept heftige reacties op. Ook de NMU houdt van het mooie Utrechtse landschap en komt op voor bescherming daarvan. Goede randvoorwaarden zijn daarom noodzakelijk. Kern van ons advies is dat een aantal gebieden wordt benut voor windenergie en biomassa. Windenergie wordt gekoppeld aan infrastructuur en bedrijventerreinen. Dat betekent dat voor de landschappen heldere keuzen noodzakelijk zijn. Naast gebieden waar duurzame energieopwekking ruimte krijgt, is in de rest van de provincie géén plaats voor windmolens of grote energiecentrales. De PRS moet daarvoor de basis bieden. 5
Stap 3 Maak ruimte voor alle vormen van duurzame energie Hieronder beschrijven we per energiebron hoeveel energie hiermee opgewekt kan worden én onder welke voorwaarden. Onze uitgangspunten voor opwekking van energie: 1. het geeft geen overmatige overlast voor mensen; 2. het gaat niet ten koste van kwetsbare natuur; 3. het landschap verdient bescherming. Zonne-energie Zonne-energie (zowel elektriciteit als warmte) is een energiebron die in opmars is. De prijzen dalen en er is veel geschikt dakoppervlak. Het mooie van zonnestroom is ook dat iedereen kan meedoen en zo duurzame energie heel tastbaar maakt: op je eigen dak of school. Zonnepanelen zijn zowel binnen als buiten de stad mogelijk: in steden op huizen, scholen en kantoren en op het platteland op daken van schuren. Er zijn geen ruimtelijke voorschriften. Voor het uitrekenen van het potentieel maken wij gebruik van de combinatie per huishouden of bedrijfsdak van zowel thermische (warmte) als elektrische (PV) zonnepanelen. Wij gaan uit van het benutten van 20% van de geschikte daken van woningen en 150 hectare bedrijfsdaken. Deze aantallen is een aanname op basis van inbreng van deskundigen en wordt ook intern door de provincie gehanteerd. De prijs van zonne-energie daalt nu al sterk en is naar verwachting over enkele jaren gelijk aan die van conventionele energie. Daarna zijn enkele jaren nodig voor grootschalige toepassing door consumenten. Potentieel: 2,7 PJ of 2,3% van de totale primaire energievraag. Windenergie Grootschalige windenergie levert op dit moment tot 10x meer financieel rendement dan zonnepanelen. Het elektriciteitsgebruik van 2000 huishoudens kan opgewekt worden met één windturbine (3MW) of 80.000 m 2 zonnepanelen (dat zijn 12 voetbalvelden). Met zonnepanelen zijn de kosten voor duurzame energie per huishouden circa 10x zo hoog. Uit financieel oogpunt is het daarom verstandig om vooral in te zetten op windenergie. Bovendien is er bij windturbines sprake van efficiënt grondgebruik: onder de windturbine blijft landbouw gewoon mogelijk. Wij pleiten voor concentratie van windturbines op de meest geschikte plekken en vrijwaring van de rest van de provincie. Hierdoor zullen landschappen ingrijpend veranderen. Het zien van een windturbine is echter niet hetzelfde als verstoring van het landschap. Verandering is ook een kwestie van wennen. Sommige landschappen kunnen best een stootje hebben en soms staan de windmolens gewoon mooi. Maar op sommige plaatsen is een windmolen absoluut niet op z n plaats. Windturbines zijn een tijdelijke verschijning in het landschap. De levensduur van een turbine is circa 20 jaar, daarna kan de molen weer worden opgeruimd, zonder schade aan het landschap. Windenergie kan dus ook worden ingezet als een overgangstechnologie, tot een moment dat andere energiebronnen aantrekkelijker zijn. 6
Het is voor de provincie vooral essentieel om in de PRS geen belemmeringen op te werpen voor windturbines op daarvoor geschikte en aangewezen locaties. De ruimtelijke voorwaarden die in het Voorontwerp PRS genoemd staan voor windenergie steunen wij daarom maar ten dele. Een aantal voorwaarden uit de Voorontwerp PRS werpen namelijk een onnodige belemmering op. Wij stellen voor om de volgende uitgangspunten te wijzigen of toe te voegen: Verruim de zoekgebieden voor windenergie. De genoemde locaties in de PRS zijn een uitstekend begin, maar wij zien extra geschikte locaties (zie kaart). Buiten deze zoekgebieden is geen ruimte voor grootschalige windenergie (vrijwaringsgebieden). Landschap is leidend: laat een goede landschapsanalyse per windpark leidend zijn voor het ontwerp. Leg op voorhand zo min mogelijk beperkingen op. Het mooiste ontwerp kan een clusteropstelling zijn of een lijn van drie windmolens. Schrap de voorwaarden van minstens 5 windmolens uit de Voorontwerp PRS en maak ook een clusteropstelling mogelijk, deze twee voorwaarden zijn onnodig belemmerend voor initiatiefnemers. Vergroot het draagvlak: Maak een windpark waar mogelijk onderdeel van een gebiedsontwikkeling. Een deel van de opbrengsten wordt geïnvesteerd in de omgeving, bijvoorbeeld in de vorm van recreatie, landschap, natuur of sociale voorzieningen. Betrek omwonenden: laat mensen participeren in een nieuw windpark, zowel door mee te denken over de ruimtelijke visie als door financiële participatie. Steun initiatieven van onderop voor realisatie van windmolens. Stel geen maximum: realisatie van 50 MW is een goede start. Op termijn is meer windenergie nodig om de doelstelling te halen. Beperk niet op voorhand de mogelijkheid om ook na bereiken van de 50 MW een inpassingsplan te maken. Neem dit besluit als het zover is en met de kennis van later. We steunen de nu genoemde voorwaarden in de PRS dat rekening gehouden wordt met andere beleidsterreinen en de kernkwaliteiten van de Utrechtse Landschappen. Wat ons betreft zijn windturbines niet altijd strijdig is met de kernwaarde openheid, dit hangt af van de locatie. Kleinschalige windenergie (tot 20 m hoogte) is nu mogelijk binnen een bouwblok of op een bedrijventerrein. We juichen particulier initiatief toe en op veel locaties past dit ook prima. Tegelijkertijd wijzen we ook op de landschappelijke consequenties van kleine molens: meerdere windmolens tot 20 meter bij elkaar kunnen het landschap verrommelen. Een kleine windmolen levert weinig elektriciteit. Grofweg 1500 kleine windmolens leveren dezelfde hoeveelheid elektriciteit als 1 grote windturbine van 3MW. Windturbines en vogels Uit de Nationale Windmolenrisicokaart voor vogels (Vogelbescherming Nederland, 2009) blijkt dat het plaatsen van windmolens aan de westkant van Utrecht gemiddeld een gemiddeld of relatief hoog risico voor vogels betekent. De Utrechtse Heuvelrug kent een relatief laag risico, daar waait het echter ook minder. West Utrecht is vooral een risico vanwege de wintergasten (ganzen en zwanen) en weidevogels in het weidegebied van de Venen, de Waarden en op het eiland van Schalkwijk. De locaties uit ons advies liggen niet in Natura 2000 gebieden, soms wel in gebieden met een relatief hoog risico. Dat betekent dat altijd een zorgvuldig onderzoek moet plaatsvinden. Dit kan leiden tot aanpassing van een plan. 7
Mogelijke locaties Op basis van onze criteria zijn op onderstaande kaart mogelijke locaties voor windenergie aangeduid. Deze gebieden zijn gebaseerd op diverse onderzoeken en gesprekken met deskundigen. Aan de basis ligt onder meer de visie Geconcentreerde windkracht in de Lage Landen van de Natuur en Milieufederaties 3. De locaties genoemd in het Voorontwerp PRS en de huidige structuurvisie maken onderdeel uit van deze gebieden, daarnaast voegen we enkele nieuwe toe. Het genoemde potentieel vermogen en het aantal windmolens per gebied is een globale schatting. Voor het opgesteld vermogen is uitgegaan van windmolens van 3 MW, deze molens hebben een ashoogte van 80 tot 100 m. = Mogelijke locatie clusteropstelling = Mogelijke locatie lijnopstelling Mogelijke locaties windenergie in de provincie Utrecht, NMU 2011 8
Amsterdam Rijnkanaal Noord Langs het Amsterdam Rijnkanaal en spoor van Breukelen tot aan Baambrugge. Dit accentueert het kanaal als bestaande structuur in het landschap. Zorg voor een eenvormige en constante lijn. Amsterdam Rijnkanaal Zuid Opstelling langs het Amsterdam Rijnkanaal tussen Houten en Wijk bij Duurstede. Combinatie met gebiedsontwikkeling Eiland van Schalkwijk). Inclusief bestaande initiatieven bij t Klooster Nieuwegein, Veerwagenweg Houten en windpark Goyerbrug. Lage Weide Utrecht Een clusteropstelling ingepast op bestaand industrieterrein. Daardoor beperkte flexibiliteit in opstelling, veel aandacht voor fysieke eenheid en afstand tot omwonenden. Rijnenburg A12 De ambitie is om Rijnenburg energieneutraal te bouwen. Een lijnopstelling langs de A12 binnen en net buiten Rijnenburg accentueert het duurzame karakter van de nieuwbouw en dient te worden ingepast in het ontwerp. Woerden West A12 Een windlocatie met een geschiedenis. Gezien de politieke besluitvorming een gevoelige keuze, maar op inhoudelijke gronden als zoekgebied opgenomen. Gelegen langs de A12 en het spoor in de polder Barwoutswaarder, in het Groene Hart. Landschappelijk en qua natuurwaarden is een windpark hier mogelijk. De openheid van het venster Bodegraven Woerden komt niet in het geding. Uitbreiding windpark Lopik Het eerste en voorlopig enige Utrechtse Windpark staat in Lopik, 3 windmolens nabij een bedrijventerrein. Landschappelijk gezien is uitbreiding van dit windpark een goede keuze, vanuit de gedachte om windmolens te concentreren. Het huidige windpark is zichtbaar maar niet storend aanwezig. Uitbreiding windmolen Mijdrecht Op industrieterrein Mijdrecht, op het eigen terrein van Johnssons staat 1 grote windturbine. Zoekgebied om deze windmolen gezelschap te geven, op het industrieterrein of in het landelijk gebied direct aangrenzend. Langs de A1 tussen Amersfoort (Hoevelaken) en LOG Barneveld Het Landbouwontwikkelingsgebied Barneveld (LOG) is potentieel een geschikte windlocatie. Een deel van een windpark hier zou op Utrechts grondgebied kunnen komen, langs de A1 bij knooppunt Hoevelaken. Uiteraard is afstemming met Gelderland nodig. Totaal potentieel alle locaties samen Mogelijke locatie voor: 45 MW = 15 windmolens + 50 MW = 20 windmolens (waarvan 11 in concreet plan) + 30 MW = 10 windmolens + 20 MW = 8 windmolens + 12 MW = 4 windmolens + 21 MW = 7 windmolens (naast 3 bestaande) + 18 MW = 6 windmolens (naast 1 bestaande) + 18 MW = 6 windmolens 214 MW = 75 windmolens Potentieel windenergie: 3,6 PJ = 3,0% van de totale energievraag 9
Bio-energie Biomassa is op verschillende manieren om te zetten in energie. Zoals het vergisten van reststoffen uit bijvoorbeeld de landbouw en de rioolwaterzuivering tot groen gas (t.b.v. aardgasnet, mobiliteit of elektriciteitsproductie) en warmte. Daarnaast is het verbranden van biomassa in energiecentrales in plaats van bijvoorbeeld kolen aan de orde. Verbranden veroorzaakt wel verlies aan waardevolle nutriënten en houdt kolencentrales in stand en is daarom minder duurzaam. Tot slot zijn olieproducten te vervangen door in biobrandstof omgezette biomassa, zoals bijvoorbeeld ethanol. De voorwaarden uit het Voorontwerp PRS steunen wij: (co-)vergisting op boerderijniveau kan altijd worden gefaciliteerd, een gezamenlijke vergistingsinstallatie van agrariërs is mogelijk met landschappelijke inpassing en grote centrale (co)vergistingsinstallaties (meer dan 100.000 ton/jaar) vestigen zich op bedrijventerreinen. Als toevoeging stellen we voor op te nemen: Alleen gebruik van afvalstromen, voor zover geen hoogwaardig gebruik mogelijk is. Gebruik van biomassa voor energie mag de voedsel- en voederproductie niet direct of indirect verdringen. We adviseren daarom aan te sluiten bij de standaard NTA 8080 4. Geen grootschalige import van biomassa van ver weg, eventueel wel van buurprovincies. Oogsten van biomassa uit natuurgebieden, bermen en agrarisch gebied als afvalproduct van beheer is uitstekend. Teelt van biomassa kan, mits dit de voedselproductie niet (in)direct verdringt. Hierbij moet rekening gehouden worden met de kernkwaliteiten van het landschap. Geschikte locaties en voorwaarden: Grote centrale op industrieterrein Lage Weide Utrecht: Ja, mits Andere grote centrales zijn mogelijk op industrieterreinen bij (komende) havens. De NMU is geen voorstander van veel biomassa import, omdat dit transport veel energieverlies met zich meebrengt. Voor een effectieve distributie van biogas zijn locaties van productie, afnemers en één of meerder biogas-hubs (leidingnetwerk) van ruimtelijk belang, om transportverliezen en methaanuitstoot te beperken. Hanteer Nee tenzij, voor grote installaties met covergisting in het landelijk gebied. Deze hebben een ongewenst effect op het landschap en een verkeersaantrekkende werking. De grote bio-energiecentrale op Lage Weide levert circa 2,5 PJ op aan warmte en elektriciteit. Op basis van een studie in opdracht van de provincie Utrecht 5 is er een praktisch potentieel van 2,1 PJ voor bio-energie uit de provincie Utrecht, als gebruik gemaakt wordt van de beschikbare bronnen van mest, bermgras, snoeiafval, afval uit bosonderhoud en dergelijke. Benutting van dat praktisch potentieel met veel kleine centrales in 2020 is haalbaar. Potentieel bio-energie: 4,5 PJ = 3,9% van de totale energievraag. Warmte in de bodem In de bodem, op grote diepte, is het veel warmer. Op ruim 1,5 km diepte bijvoorbeeld 65-75 C. Deze warmte is te winnen met geothermie oftewel aardwarmte. Er zijn twee grotere mogelijke interessante locaties voor grootschalige geothermie. Deze locaties liggen in de buurt van Bunschoten en in de buurt van Utrecht (Rijnenburg). De Structuurvisie Ondergrond dient hiermee rekening te houden. Daarnaast zijn er kleinere bronnen beschikbaar. We volgen het door de provincie geschatte potentieel. Potentieel geothermie: 1,1 PJ = 0,9% van de totale energievraag. 10
Waterkracht Waterkracht, en mogelijke andere kleine bronnen sluiten we niet uit, maar hebben naar verwachting in 2020 een gering aandeel in de totale productie of zijn nog niet in te schatten. Voor waterkracht is het potentieel 0,017 PJ (dit is de bestaande waterkracht). Potentieel waterkracht: 0,017 PJ = 0,0015 % van de totale energievraag. Innovatie Wereldwijd is de productie van hernieuwbare energie onderwerp van onderzoek en innovatie. Het is daarom te verwachten dat nieuwe vormen van hernieuwbare energie worden ontwikkeld. Het kan ook zijn dat bestaande vormen van hernieuwbare energieopwekking een veel grotere efficiëntie krijgen. Aan deze onverwachte ontwikkelingen hebben we geen potentiële productie gekoppeld, omdat dit niet is in te schatten. Fossiele energie Kolen, gas en olie blijven voorlopig grote energiebronnen in Utrecht. Deze bronnen worden van ver buiten Utrecht geïmporteerd. De winning en verwerking hiervan heeft grote en soms desastreuze gevolgen voor het landschap, voor de natuur en voor de (gezondheid van) mensen. En dan is er nog het lange termijn effect van klimaatverandering. Dit zijn bovendien vaak onomkeerbare gevolgen; een kolenmijn blijft het landschap ontsieren en olieverontreiniging heeft nog decennialang impact op het bodemleven. Het is terecht dat we voorwaarden stellen aan de winning van duurzame energie dichtbij huis. Het zou ook terecht zijn om voorwaarden te stellen aan de winning van fossiele energie ver weg, om tenminste de effecten mondiaal gelijk mee te wegen. Opgeteld: hoeveel energie levert dit op? Bovengenoemd scenario levert 11,9 PJ eigen productie op Utrechtse bodem van hernieuwbare energie, oftewel 10,1% van de totale Utrechtse energievraag. De bijdrage van de verschillende energiebronnen staat in onderstaande figuur. Dit kan in 2020 bereikt zijn, mits men snel en voortvarend aan de slag gaat. Windenergie (3,0%) Biomassa (3,9%) Geothermie (0,9%) Zon PV en thermisch (2,3%) Waterkracht (0,0%) 11
Stap 4 Ken de kosten en baten voor de Utrechtse economie De afgelopen jaren zijn de energiekosten flink gestegen. In mei 2011 6 waren deze ca. 4 x hoger dan in 1995 en 60% boven het niveau van 2005. In de nevenstaande tabel zijn de kosten voor steenkool, aardolie, elektriciteit, aardgas en overige bronnen verwerkt. De verwachting is dat de trend doorzet. De kosten voor opwekking van duurzame energie zijn op dit moment nog hoger dan voor grijze stroom, maar door opschaling en nieuwe technieken daalt deze prijs. In heel Nederland werkten in 2009 10.500 mensen direct in de industrie van duurzame energie en indirect leverde het 19.500 banen 7. Prijsontwikkeling energie 2005 = 100 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 1995 1997 1999 2001 2003 2005 2007 2009 2011 In Utrecht zijn de perspectieven voor banengroei in de energiesector groot. De productie van hernieuwbare energie biedt kansen voor lokale ondernemers en particulieren. Winst uit deze productie komt dan ook lokaal terecht. Duitsland laat zien dat in veel dorpen en steden serviceen productwinkels zijn ontstaan op de lokale markt voor zonne- en windenergie. Financiering via fondsvorming vanuit de provincie kan zeker een goede bijdrage leveren, bijvoorbeeld voor burgers die zelf zonnepanelen willen installeren of energie willen besparen. Daarnaast kunnen Utrechtse projecten gebruik maken van de rijksfinanciering via de SDE+ regeling, die bestemd is voor duurzame energie. Windmolens draaien op wind De SDE+ regeling voor duurzame energie heeft als doel om op een kosteneffectieve manier stappen te zetten richting de Europese duurzame energie doelstelling van 14% in 2020. De regeling stimuleert duurzame energie én ondernemerschap. De SDE+ draagt bij aan een gelijk speelveld voor duurzame energie en conventionele vormen van elektriciteitsopwekking. Verschillende maatschappelijke kosten voor elektriciteit uit kolen en gas worden namelijk niet in de prijs verrekend (bijvoorbeeld kosten vanwege gezondheidseffecten door uitstoot van fijnstof en maatregelen die nodig zijn om de effecten van CO2-uitstoot op te vangen). Deze verborgen kosten, waarvoor we met z n allen wel betalen, bedragen 2 tot 4 cent per kwh. Daarnaast krijgt fossiele energie ook subsidie en belastingvoordeel, voor heel Nederland gaat het om een bedrag van circa 5 miljard in 2010. De verlaagde belastingtarieven voor gas en elektriciteit voor grootverbruikers en gas voor de glastuinbouw, vrijstelling van accijns op kerosine, op scheepvaart, en verlaagde belastingtarieven voor rode diesel (bouw en landbouw) bedragen circa 4 miljard. Daasnaast wordt voor circa 1 miljard emissierechten gegeven aan bedrijven die onder het handelssysteem voor broeikasgassen vallen 8. Als de verborgen kosten én subsidies in rekening worden gebracht bij de elektriciteitsopwekking uit fossiele brandstoffen en kernenergie, is elektriciteit van windturbines op land nu al concurrerend met elektriciteit uit nieuwe gas-, kolen of kerncentrales. De prijs van fossiele brandstoffen zal de komende jaren blijven stijgen; de kostprijs voor duurzame bronnen zal juist verder dalen. 12
Stap 5 Rol provincie via PRS: durf te doen Het is heel goed dat duurzame energie als provinciaal belang in het Voorontwerp wordt genoemd. Dit geeft de mogelijkheid om echt flinke stappen te zetten de komende jaren. Hierbij hoort ook dat de provincie nieuwe ontwikkelingen aanjaagt. Als een initiatief voldoet aan de randvoorwaarden in de PRS, moet de provincie ook een actieve rol durven nemen. Dit speelt met name voor windenergie, omdat dit de meeste discussie oproept. Een vaak gehoorde opmerking is dat windenergie weliswaar erg belangrijk is, maar dat windmolens elders beter passen. Liever in een andere gemeente, andere provincie of op zee. Juist omdat de provincie windturbines wil concentreren op een beperkt aantal geschikte locaties, is het essentieel dat het daar dan ook echt van de grond komt. Ook als een gemeentebestuur dat niet wil of niet aandurft. Uitwijken naar een andere locatie is immers niet mogelijk, want de beste locaties zijn provinciaal benoemd. Maakt de provincie haar ambities dan afhankelijk van de gemeenten? Dat is niet verstandig en niet nodig. De provincie heeft via de Wet ruimtelijke ordening ruime mogelijkheden om het heft in eigen hand te nemen. De provincie kan zelf een inpassingsplan maken voor een windpark tussen 5 en 100 MW. We pleiten ervoor dat de provincie dit instrument ook inzet als dat nodig is om het provinciale belang te bereiken. Durf te doen! De provinciale rollen Reguleren is nodig om initiatieven van derden op de goede plekken te laten landen, binnen de goede randvoorwaarden. Stimuleren is nodig om bij gebrek aan initiatieven van derden zelf actie te ondernemen om duurzame energie van de grond te krijgen. Dit kan door het aanjagen van projecten, faciliteren van burgerinitiatieven en financieel stimuleren door het instellen van een fonds of een provinciale garantstelling. De provincie kan hiermee de voorlopers op gebied van duurzame energie ondersteunen. Durf te doen en geef ruimte aan initiatiefnemers! 13
Colofon Een uitgave van de Natuur en Milieufederatie Utrecht, oktober 2011. Contact: info@nmu.nl of 030-2544457 Vrijwel alle energiegegevens zijn landelijk bepaald en niet op de Utrechtse schaal. Berekeningen zijn gemaakt met de ons best beschikbare informatie en getoetst door specialisten uit het veld. Toch is het mogelijk dat berekeningen door anderen uitgevoerd, een iets ander beeld geven. In de berekeningen kunnen kleine afrondingsverschillen voorkomen. VERWIJZINGEN 1 Duurzame energievisie 2009-2050, Op weg naar 100% duurzaam, in de provincie Utrecht, B. Alers, 2009 2 Utrecht Roadmap to a Third Industrial Revolution, J. Rifkin, 2010 3 Provinciale Milieufederaties en Natuur en Milieu, 2009. Geconcentreerde Windkracht in de Lage Landen. 4 De standaard NTA 8080 is een Nederlands vrijwillig duurzaamheidssysteem. Omdat de NTA 8080 zich richt op een breed scala aan criteria, beveelt de NMU zeker aan dat deze standaard (verplicht) wordt toegepast om duurzaamheid te toetsen, De NTA 8080 richt zich op de criteria concurrentie met voedsel, biodiversiteit, milieukwaliteit, lokale welvaart, welzijn lokale bevolking en landschappelijke inpassing. 5 Ecofys, augustus 2011. Advies voor een bio-energie visie in de provincie Utrecht, i.o.v. provincie Utrecht. 6 Cijfers CBS 2011, energiemeter, producentenprijs alle energiebronnen 7 ECN, P. Lako & L.W.M. Beurskens, 2010. Socio-economic indicators of renewable energy in 2009. Update of data of turnover and employment of renewable energy companies in the Netherlands. 8 Planbureau voor de Leefomgeving, E. Drissen, A. Hanemaaijer en F. Dietz, september 2011. PBL-notitie Milieuschadelijke subsidies. 14