Arenberggebouw Arenbergstraat 5 1000 Brussel Tel: 02 209 47 21 Fax: 02 209 47 15 Gekleurde volleyballen: Show of functioneel? AUTEURS LENOIR M. REDACTEUR BLONDEEL S. INSTITUUT Universiteit Gent, Vakgroep Beweging- en Sportwetenschappen ABSTRACT De witte ballen zijn duidelijk uit de mode. Zowel bij volleybal- als bij voetbalwedstrijden wordt het spel gekleurd door een bal met een hip kleurpatroon. Voor de producenten van sportartikelen is de aantrekkelijkheid van de bal meer en meer een belangrijke factor geworden, maar hebben deze trendy kleuren ook een invloed op het volleybalspel zelf? Is er een verschil in waarneming van de ballen en de balbaan voor de spelers? De effecten van deze flashy kleurpatronen worden hier besproken. Sleutelwoorden volleybal, kleurpatroon, balbaan Datum 01/04/2011 Extra bronnen Contactadres (zie lijst achter tekst) matthieu.lenoir@ugent.be Disclaimer: Het hierna bijgevoegde product mag enkel voor persoonlijk gebruik worden gedupliceerd. Indien men dit wenst te dupliceren of te gebruiken in eigen werk, moet de bovenvermelde contactpersoon steeds verwittigd worden. Verder is een correcte bronvermelding altijd verplicht!
GEKLEURDE VOLLEYBALLEN: SHOW OF FUNCTIONEEL? Lenoir Matthieu Universiteit Gent, Vakgroep Bewegings- en Sportwetenschappen 1 INLEIDING Kleuren zijn vandaag niet meer weg te denken uit eender welke balsport. Zowel de uitrusting van de spelers als de bal zelf zien er aanzienlijk frisser uit dan vroeger. Vooral in het voetbal en volleybal werden de laatste jaren nogal wat nieuwe kleurpatronen op het oppervlak van de bal gepresenteerd. We zijn de rood-witgroene of blauw-geel-witte volleyballen ondertussen zo gewoon dat het tijdperk van de witte bal al eeuwen achter ons lijkt te liggen. Het is evenzeer traditie geworden dat de grote sportmerken voor een EK of WK voetbal uitpakken met een nieuwe bal in een kleurig en blits kleedje. Dat het spel hierdoor makkelijker en aangenamer te volgen is, lijkt voor de hand te liggen. Dat het daarenboven een vruchtbare marketingstrategie is, willen we ook wel aannemen. Maar wat met de spelers en het spel zelf? Minder evident is namelijk dat deze kleuren(combinaties) ook het gedrag van de speler kan beïnvloeden. SITUERING Wanneer de bal met effect getrapt of geslagen wordt, geven kleurpatronen extra informatie over het verloop van de balbaan. Reageert een voetballer sneller op een gekleurde bal of kan een volleyballer beter om met een effectbal wanneer die een kleurpatroon heeft? Puur vanuit theoretisch oogpunt geeft een kleurpatroon op het baloppervlak geen extra informatie wanneer de bal rechtdoor en zonder effect wordt gespeeld. Een rood-wit-groene volleybal wordt niet sneller gezien door de receptiespeler dan de klassieke witte bal. Evenwel, in voetbal als in volleybal wordt er dikwijls rotatie aan de bal meegegeven, zodat deze tijdens de vlucht naar links, rechts, opwaarts of neerwaarts wegkrult. De tegenstander heeft in dergelijke gevallen vaak de neiging om eerst in de verkeerde richting dus weg van het uiteindelijke landingspunt te lopen, vooraleer duidelijk wordt dat de bal toch niet het verwachte traject volgt. De fenomenale vrije trap van Roberto Carlos in 1997 waarbij wereldkeeper Fabien Bartez hopeloos op het verkeerde been werd gezet, is hier een schoolvoorbeeld van. Bij het trappen of
2 slaan met effect wordt aan de bal een rotatie of spin meegegeven. Bij spin rond de verticale as van de bal in (tegen)- wijzerszin ontstaat er een plaatselijk onevenwicht in de dichtheid van de luchtstroom waardoor de bal passeert, wat uiteindelijk zal leiden tot een zijwaarts afbuigen van de balbaan. Dit fenomeen is bekend als het Magnus effect en is voor vele spelers moeilijk om mee om te gaan. Wanneer de bal echter een kleurpatroon heeft, wordt de rotatie van de bal duidelijk zichtbaar voor de speler. Bij de oude min of meer egaal witte volleybal was de rotatie zo goed als niet zichtbaar voor het menselijk oog. Als de rotatie waargenomen kan worden, kan de speler daar in theorie uit afleiden of de bal al dan niet zal afwijken van zijn originele vluchtrichting. Een gekleurde bal met effect spelen zou dus minder misleidend zijn dan vroeger met een witte bal het geval was, omdat de patronen op de bal verraden dat er een afwijking zal optreden en in welke richting dit zal gebeuren. ONDERZOEK & RESULTATEN Onderzoek bij professionele volleyballers toonde aan dat wanneer een opslag met effect wordt gespeeld zodat de bal naar links of rechts afbuigt, de receptiespeler zich eerst verplaatst weg van het landingspunt om dan tegen het einde van de vlucht terug te keren naar dit punt. Puur vanuit energetisch oogpunt voert de speler hier een onnodige verplaatsing uit, die energie, maar vooral tijd kost. Tijd is nu precies wat een receptiespeler in volleybal meestal niet in overvloed heeft. Met de klassieke witte bal kon deze onnodige verplaatsing meer dan anderhalve meter bedragen. Het spreekt voor zich dat dit een tijdverlies met zich meebrengt dat in topvolleybal onvermijdelijk afgestraft kan worden. Met een kleurpatroon op het oppervlak van de bal kan het heen- en teruglopen gereduceerd worden tot enkele tientallen centimeters. In dit geval is de informatie over de rotatie van de bal, en dus over de op til zijnde afwijking van de balbaan, veel duidelijker aanwezig en wordt ze dus ook effectief gebruikt door de spelers. Dit gunstige effect van de kleurpatronen had weinig te maken met het sneller gewaarworden van de bal, zoals door sommige producenten van sportmateriaal wel eens wordt geclaimd. De reactietijd, de tijd die verloopt tussen het vertrek van de bal en de eerste beweging van de speler, was immers gelijk voor de witte ballen en verschillende versies van ballen met kleurpatronen.
Fig 1. De vier baltypes die in het onderzoek werden gebruikt: v.l.n.r. de rood-blauw-witte Gala, de geel-blauwwitte Mikasa, de groen-rood-witte Molten en de effen (niet meer gebruikte) witte bal. 3 SO WHAT? Verschillen in waarneming tussen verschillende baltypes? So what? In een wedstrijd spelen beide ploegen toch met dezelfde bal en is er dus geen systematisch voordeel? Welke bal er bij een wedstrijd wordt gebruikt is niet reglementair vastgelegd: elke club kan kiezen met welke bal er bij de thuiswedstrijden wordt gespeeld. Dat maakt dat een ploeg in één seizoen wedstrijden met verschillende baltypes afwerkt en dit maakt het onderzoek precies interessant voor de trainer. In de literatuur over motorisch leren is veel te doen om het concept specificiteit van leren. Deze theorie stelt dat het leren een heel specifieke koppeling inhoudt tussen wat een speler waarneemt (in casu ziet) en welk motorisch antwoord daaraan gekoppeld is. Dit betekent dat een club die het hele seizoen maar met één specifiek baltype traint, zeer goed voorbereid is op wedstrijden die ook met dat type worden gespeeld. In wedstrijden waarbij een ander type gebruikt wordt, krijg je plots een lichtjes gewijzigde koppeling tussen wat je ziet en de uitvoering van je bewegingen. Dit kan mogelijk tot een minder snel en/of minder correct inschatten van de balbaan leiden, met puntenverlies tot gevolg. TIP VOOR DE TRAINER Het verdient dus aanbeveling dat trainers de verschillende baltypes in hun trainingen gebruiken, zodat de spelers de subtiele maar systematische verschillen in informatie over de balbaan leren vertalen in een correct motorisch antwoord. Zo komen ze niet voor een plotseling noodzakelijke her-ijking van hun visuele waarneming te staan wanneer een wedstrijd met een ander type bal gespeeld moet worden. Specifiek in de aanloop naar de (wekelijkse) wedstrijden kan dan uitsluitend met de wedstrijdbal van het volgende weekend worden gewerkt. WAT MET DE WITTE BAL? Uit dit onderzoek blijkt dat een witte bal die met effect wordt gespeeld moeilijker in te schatten is dan een bal met kleurpatronen. De rotatie van de bal, en dus de nakende afwijking van de balbaan,
4 is zeer moeilijk waar te nemen. Dit betekent echter niet dat de witte bal van de trainingsvelden moet verdwijnen. Het feit dat de nodige informatie blijkbaar later beschikbaar is, maakt dat een met effect geslagen witte bal een ideaal trainingsmiddel is om de reactie op een onverwachte verandering in het traject van de bal te oefenen en zo de spelers scherp te houden. Naar de producenten van sportmateriaal is de boodschap niet enkel oog te hebben voor de marketingwaarde van een bal met een specifiek kleurenpatroon, maar ook de waarneming door de spelers in acht te nemen vooraleer een nieuw product te lanceren. Ook in een tijdperk waarin kijkcijfers, marketing en show de boventoon voeren in de sportwereld, blijven de spelers het belangrijkste element in de balsporten. REFERENTIES Lenoir, M. (2007). Gekleurde volleyballen: Show of functioneel? Bewegingswetenschap in beweging: 44-46. Lenoir, M. Vansteenkiste, J. Vermeulen, J. De Clercq, D.(2005). Effects of contrasting colour patterns on the volleybalreception. Journal of Sports Sciences, 23, 871-879. Lenoir, M. (2005). Flashy kleuren op volleyballen en voetballen. Sportgericht, 59, 4-7.