Beleggen in Nederland: Bouwen aan Vertrouwen. oktober 2013 nummer 3 jaargang Vertrouwen daar draait het om. 08 We worden gezien als dé oplossing

Transcriptie

1 oktober 2013 nummer 3 jaargang 5 Beleggen in Nederland: Bouwen aan Vertrouwen 02 Vertrouwen daar draait het om 08 We worden gezien als dé oplossing 16 Versterking hypotheekmarkt door een Nederlandse Hypotheek Instelling? 24 Beleggen in de woningmarkt

2 Inhoud 01 Voorwoord 02 Vertrouwen daar draait het om Nick van de Sande, Beleidsadviseur, APG Michiel van Leuvensteijn, Senior Beleidsadviseur, APG 08 We worden gezien als dé oplossing Michiel Evers, Senior Strateeg, APG Nick van de Sande, Beleidsadviseur, APG 16 Versterking hypotheekmarkt door een Nederlandse Hypotheek instelling? Jos Jansen, Senior-econoom, De Nederlandsche Bank Mark Kruidhof, Econoom, De Nederlandsche Bank Job Swank, Directeur Monetaire zaken en Financiële stabiliteit, De Nederlandsche Bank 24 Beleggen in de woningmarkt Erik Jan van Kempen, Directeur Woningmarkt, Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Ferdi Licher, Directeur Kennis en Verkenningen, Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties 2

3 Beleggen in Nederland: een zaak voor beleggers én de overheid voorwoord Recent gaf DNB aan dat Nederlandse pensioenfondsen 14 procent van hun bezittingen beleggen in Nederland, in totaal een bedrag van zo n 135 miljard euro. Dat is bepaald niet niets. Toch wordt in het publieke debat vaak verbaasd gevraagd waarom pensioenfondsen niet méér beleggen in Nederland. Eerlijk gezegd verbaas ik me wel eens over die verbazing. Dat zit zo. Als pensioenfondsbelegger handelen we prudent. Een beleggingsbeslissing is altijd een afweging van risico en rendement. Die beslissing wordt genomen vanuit de totale, bestaande portefeuille. Daarbij speelt bijvoorbeeld concentratierisico: leggen we niet te veel eieren in één mandje? Wanneer je nagaat dat de Nederlandse economie maar ongeveer 1 procent uitmaakt van de wereldeconomie, dan is een 14 procent aandeel van Nederlandse beleggingen in de totale portefeuille misschien eerder veel dan weinig. Nieuwe beleggingen in Nederland moeten dus echt iets toevoegen aan de bestaande portefeuille, zodat de toename van concentratie ook gerechtvaardigd is. Met die gedachte in het achterhoofd zou de overheid dus vooral randvoorwaarden moeten scheppen waardoor het voor pensioenfondsen aantrekkelijk wordt om te beleggen in Nederland. Een goed voorbeeld daarvan zouden beleggingen gekoppeld aan de Nederlandse inflatie zijn. Maar net zoals pensioenfondsen voorwaarden hebben, heeft de overheid deze ook. Voor haar geldt dat zij haar risico-exposure en haar uitgaven niet wil vergroten. Dit is begrijpelijk. Om meer beleggen in Nederland mogelijk en aantrekkelijk te maken is het dus zaak om samen te zoeken naar initiatieven waarbij beide partijen, overheid en institutionele beleggers, iets te winnen hebben. Het voorstel om een Nederlandse Hypotheek Instelling (NHI) op te richten, is een uitstekend voorbeeld van een dergelijke samenwerking. De NHI zorgt er enerzijds voor dat de overheid niet meer risico loopt dan zij al deed, aangezien de NHI uitsluitend betrekking heeft op NHGhypotheken waarop al een garantie zat. Anderzijds bieden de obligaties die deze instelling uitgeeft een aantrekkelijke propositie voor binnenlandse en buitenlandse langer termijn investeerders. Ook andere initiatieven, zoals de Nederlandse Investeringsinstelling (NII) en het fonds voor het midden- en kleinbedrijf (MKB) kunnen zich, als ze goed worden uitgewerkt, tot iets moois ontwikkelen. Deze uitgave van Pensioenachtergrond gaat in op de achtergronden van de Nederlandse Hypotheek Instelling. Kees van Dijkhuizen (ABN AMRO) vertelt over zijn rol als verkenner van de overheid op dit dossier. Nick van de Sande en Michiel Evers (APG) gaan nader in op de totstandkoming van het gezamenlijke voorstel voor het oprichten van de NHI. Jos Jansen, Mark Kruidhof en Job Swank (DNB) geven hun visie over de rol van DNB als hoedster van de financiële stabiliteit. Ten slotte geven Erik Jan van Kempen en Ferdi Licher (Ministerie van Binnenlandse Zaken) hun visie op verbeteringen van de woningmarkt en de rol van institutionele beleggers hierin. Ik bedank alle auteurs voor hun bijdrage aan deze uitgave en wens u veel leesplezier toe. Angelien Kemna Chief Investment Officer, APG pensioenachtergrond 1

4 2 Kees van Dijkhuizen CFO van ABN AMRO

5 Vertrouwen daar draait het om De afgelopen driekwart jaar is een interessante periode geweest voor Kees van Dijkhuizen. Eerst heeft hij zich als verkenner in opdracht van het kabinet gebogen over de vraag of institutionele beleggers zoals pensioenfondsen een grotere rol kunnen spelen bij de hypothecaire woningfinanciering. Daarnaast heeft de Commissie Van Dijkhuizen een nieuw belastingplan voorgesteld. In juni is hij benoemd tot CFO bij ABN AMRO. Kortom, genoeg redenen voor ons om bij hem langs te gaan en hem te vragen hoe hij aankijkt tegen de Nederlandse economie en meer bijzonder de woning- en hypotheekmarkt en de rol van de overheid, de banken en institutionele beleggers hierin. Kees van Dijkhuizen: De Nederlandse economie is natuurlijk in redelijk zwaar weer gekomen de afgelopen jaren, en het ziet er naar uit dat dit voorlopig nog niet over is. Desalniettemin zie je toch wel nu in de landen om ons heen en ook in Nederland, positieve tekenen van herstel, zie bijvoorbeeld de bekende inkoopmanagersindexen. Of de woningmarkt het beter doet is op dit moment heel moeilijk te duiden vanwege die vertekening door de (tijdelijke) verlaging van de overdrachtsbelastingdaling van een jaar geleden. Een vergelijking van de juli/augustus cijfers met vorig jaar is misschien ook niet helemaal correct. Aan de andere kant, als je drie maanden op een rij bekijkt, dan zie je toch dat de woningverkopen zijn gestegen. Het zou best snel kunnen gaan. Met de huidige lage hypotheekrente en het feit dat iedereen weet dat die rente gaat stijgen op enig moment, zeker wanneer de economie aantrekt, dan zijn dit toch echt wel goede omstandigheden om in te stappen. Overigens zijn de maatregelen op de woningmarkt wel te lang vooruit geschoven en dan is het vervelend dat je deze maatregelen nu in zo n crisisperiode moet treffen. Ik sta hier overigens wel achter, ik zou het zelfs nog wat sneller willen doen kijk bijvoorbeeld naar de hypotheekrenteaftrek. De maatregelen betreffen dan wel alleen de starters, maar nogmaals, ik geloof dat met de gedaalde huizenprijzen in combinatie met de lage hypotheekrente op dit moment, het een goed moment is voor starters. Daarbij komt nog dat in de huurmarkt de komende jaren flink in beweging gaat komen met alle maatregelen tegen het scheefwonen. Dan wordt huren duurder en kopen ook weer interessanter, al kan ik me ook voorstellen dat mensen nog willen wachten vanwege de onzekerheid. pensioenachtergrond 3

6 Wij mogen ons gelukkig prijzen dat we pensioenfondsen hebben. We moeten gewoon weer eens gaan vaststellen wat voor een asset we hier in handen hebben. Als we nu inzoomen naar de opdracht die u eind 2012 heeft gekregen van het kabinet, hoe ziet u dan uw eigen rol als verkenner? Er zit iets bijzonders in de financiële setting van ons land. Wij hebben gekozen voor kapitaalgefinancierde pensioenfondsen en dat is een enorme asset voor ons land. Daar zit ongeveer 1000 miljard euro in en het is één van de beste stelsels in de wereld. De rol waar de minister mij voor vroeg was om te verkennen hoe pensioenfondsen met hun beleggingen een bijdrage kunnen leveren aan het verminderen van de funding gap bij banken. Mij is gevraagd een rondje te maken langs banken, pensioenfondsen, andere partijen, in totaal een stuk of veertig, om te kijken waar de issues zitten en hoe je een aantrekkelijke propositie zou kunnen creëren voor iedereen. Ik wilde dat doen onder twee voorwaarden. Allereerst ben ik niet van de afdeling dwang, dus ik ga niet zeggen dat iemand iets moet doen, het moet eigen belang zijn waarom je iets doet. Ten tweede wilde ik niet dat de Staat meer risico gaat lopen dan deze nu al doet. We hebben nu een AAA-rating en dat moeten we zo houden. Minister Blok vond dat goed. Overigens vind ik het een mirakel hoe we rond de pensioenfondsen toch zo n negatieve beeldvorming hebben weten te creëren. In Italië heb ik een familielid die onder Monti drie maanden voor ze met pensioen zou gaan op haar 60ste die 0 veranderd zag in een 7, en die ging dus 7 jaar later met pensioen tegen hetzelfde pensioen wat ze anders had gekregen vanaf haar 60ste. Kijk, dat is een land zonder pensioenfondsen. Wij mogen ons gelukkig prijzen dat we pensioenfondsen hebben. We moeten gewoon weer eens gaan vaststellen wat voor een asset we hier in handen hebben. Die hele discussie rond de rekenrente verloopt moeizaam. We hebben op allerlei vlakken fair value doorgevoerd, ik heb toch wel twijfels of dat hier rond deze tak van sport van pensioenen wel zo verstandig is om dat zo te doen. Dit heeft geleid tot hele negatieve beeldvorming rondom pensioenfondsen, tot een gevoel van burgers dat ze helemaal niks meer hebben en de komende jaren alleen maar minder zullen krijgen. Nou, als die rente gewoon 1 á 2 procent gaat stijgen, dan gaan die dekkingsgraden enorm omhoog en kan er weer geïndexeerd worden. Dan zal je ook zien dat wanneer het goed gaat met de economie we zelfs de inflatie-indexaties die we hebben gemist in de crisis weer kunnen worden gegeven, waarmee het beleid ook nog procyclisch wordt (red. korten in slechte tijden en extra uitkeren in goede tijden). Wat ziet u als mogelijke rol van een Nederlandse Hypotheek Instelling (NHI)? Er is dus een funding gap bij de banken. Het grootste deel van het spaargeld van de burgers zit in pensioenfondsen, 1000 miljard euro voor pensioen. Bij de banken zit 350 miljard 4

7 euro spaargeld van burgers en hiertegenover staat 650 miljard euro alleen al aan hypotheken die gefinancierd moeten worden. Dat verschil moeten banken dus op de grillige kapitaalmarkt gaan lenen. Dat vinden kredietbeoordelaars niet prettig omdat kapitaalmarkten ook weleens dicht kunnen gaan of dat er hoge rentes op deze markten worden gevraagd. De Nederlandse securitisatiemarkt is bijvoorbeeld twee jaar dicht geweest, mede door de subprime crisis in Amerika, terwijl het hier in Nederland hele goede hypotheken betrof. Natuurlijk is een deel van de Nederlandse hypotheken wel onder water komen te staan door omstandigheden maar de schades die zijn geleden zijn nog steeds heel beperkt. In de jaren 80, toen de huizenprijzen met 40 procent zijn gedaald, is er 2 procent verlies geleden door banken op hypotheken, cumulatief in die periode. Natuurlijk waren de Loan-to-Value ratio s veel lager dan nu, maar nog steeds is het zo dat bijvoorbeeld ABN AMRO en ING dit jaar maar een kwart procent van de hypotheken als voorziening hoeven te treffen. Dat is weinig. De NHI is bedoeld om een deel van de hypotheken te financieren via uitgifte van obligaties met staatsgarantie. Het gaat namelijk om hypotheken met Nationale Hypotheek Garantie (red. NHG) waarbij de overheid al als achtervang garant staat achter een fonds waar ook NHG-premies voor worden betaald. De staatsgarantie op de NHI-obligaties behelst dus eigenlijk niets nieuws. Vooralsnog zijn de NHG-premies afdoende om de schades te dekken. Zo moet het trouwens ook blijven, maar die premies moeten mijns inziens in de toekomst omhoog omdat deze momenteel vermoedelijk niet kostendekkend zijn. Die premies zijn overigens eenmalig en ook nog fiscaal aftrekbaar. Wat wij nu hebben gezegd is dat die NHG op dit moment niet goed begrepen wordt door institutionele en ook niet door internationale beleggers. Dat neemt niet weg dat deelnemende beleggers een premie moeten betalen, want er zit natuurlijk wel een liquiditeitsrisico in de NHI aangezien je te maken hebt met aflossingsrisico s. Dus er moet heel netjes en precies worden afgerekend via een premie aan de Staat. En dat is ook van belang richting Brussel, je hebt namelijk nu de discussie of het geen staatssteun is. Het is naar mijn mening echter geen staatssteun want (I) het is voor iedereen toegankelijk: het is een maatregel pensioenachtergrond 5

8 De NHI geeft stabiliteit, want ook in slechte tijden blijft de NHI overeind als alternatieve financieringsbron. voor de markt en juist buitenlandse investeerders kunnen hier naar toekomen, en het is dus niet discriminerend. En (II) er wordt een keurige premie voor betaald door beleggers aan de Staat. De NHI is overigens geen Fannie Mae & Freddie Mac. Bij Fannie Mae & Freddie Mac werd namelijk de hele lening over de schutting gegooid door de banken. Dus de eerste dollar verlies was gelijk schade. Bij de NHI blijft de eerste 5 tot 10 procent verlies op de leningportefeuille bij de banken. Dat klinkt niet veel, maar dat is wel veel; ik gaf zojuist aan dat bij 40 procent huizenprijsdaling in de jaren 80 er 2 procent schade was. Dit jaar maakt ABN AMRO een kwart procent schade. Dus we kunnen nog 20 van dit soort slechte jaren hebben, voordat we door die 5 procent heen branden. En het brengt ook nog een extra voordeel mee. De NHI geeft stabiliteit, want ook in slechte tijden blijft de NHI overeind als alternatieve financieringsbron. Daarmee weten banken en mensen die willen instappen, dat dit niet zal wegvallen wat dus wel is gebeurd op de securitisatiemarkt. U gaf ook aan dat de NHI non-discriminatoir wordt opgesteld. Denkt u dat de NHI de concurrentie zal bevorderen? Ik denk dat de NHI de concurrentie inderdaad kan bevorderen, omdat het ertoe zal leiden dat buitenlandse banken naar Nederland komen en hypotheken gaan verstrekken. Hierbij kunnen ze die goedkopere funding benutten, voor zover ze NHG-hypotheken uitgeven. Hierbij is het natuurlijk wel de bedoeling dat dit funding voordeel wordt doorgegeven aan de consument. De grote banken in Nederland moeten het funding voordeel verdelen over de tarieven voor bestaande en nieuwe NHG-hypotheken. Daar mag men niet tussen discrimineren. Een nieuwe buitenlandse hypotheekverstrekker op de Nederlandse markt kan dat voordeel echter doorgeven aan elke nieuwe klant. En dat versterkt de concurrentie. Een ander onderwerp: het MKB. Ook een punt van zorg in de Nederlandse economie, vaak wordt bericht in de media dat de kredietverlening aan het MKB stokt. Hoe kijkt u daar tegenaan? Wat ik er bij deze bank van zie, is dat er de laatste tijd gewoon duidelijk minder vraag is vanwege de economie. En dat geldt zeker voor dit jaar. Als we dan kijken hoeveel van die kredieten die aangevraagd worden ook goedgekeurd worden, dan ligt dat zo tussen de 35 en 40 procent. Dat was vorig jaar ook zo. Dus in dat opzicht, de hoeveelheid kredieten die goedgekeurd worden, is eigenlijk niet veranderd. Op dit moment heeft ABN AMRO ook meer dan voldoende ruimte om kredieten te verstrekken, zelfs meer dan er vraag is. Wel geldt dat aan banken spaargeld wordt toevertrouwd en het is natuurlijk niet de bedoeling dat daar risicovolle kredieten mee worden verstrekt. Er moet een nette kredietanalyse plaatsvinden. En in tijden van moeilijke economische omstandigheden zoals nu, zullen misschien wel meer ondernemers zelf achter hun oren krabben en denken heb ik een goed verhaal?. En banken zullen er op hun beurt ook weer serieus naar kijken want je moet zorgvuldig omgaan 6

9 met het spaargeld van je klanten. Verder zie ik naar de toekomst toe, en nu ook al, dat de prijs van kredietverlening omhoog gaat. Dat komt deels doordat kapitaal, net als funding, duurder is geworden en ook steeds belangrijker is geworden. Er gelden hogere kapitaaleisen, waardoor we allemaal meer eigen vermogen moeten aanhouden. En dat brengt uiteraard kosten mee voor een bank, want eigen vermogen is duur. En dat moeten wij ook doorberekenen want anders kunnen wij dat kapitaal niet meer aantrekken. Maar ook de toegenomen (economische) risico s die klanten lopen zijn nog onvoldoende ingeprijsd in kredieten. Afgelopen jaar hebben we 1 miljard euro moeten afschrijven aan leningen aan zakelijke klanten. Dat zijn risico s die een bank loopt, maar uiteindelijk wel moeten worden verdisconteerd in de kredietprijs. En hoe kijkt u dan aan tegen het initiatief van Niek Hoek voor een MKB-fonds? Ik denk dat al dat soort initiatieven, en dat geldt ook voor de NHI, bijdragen aan het vertrouwen van burgers. Het is goed dat de financiële sector met elkaar praat, naar elkaar luistert en elkaar helpt op een verstandige manier. Op een manier die voor iedereen interessant is. Dat geldt voor het initiatief van Niek Hoek ook. Dat lost heus niet al de problemen op, maar dat geldt ook voor de NHI. En als we kijken naar het voorstel voor een Nederlandse Investeringsinstelling (NII). Zou die daar een grotere rol in kunnen spelen, in de zin dat alle steuntjes helpen? Er wordt nog gelaveerd tussen een makelaarsfunctie voor een dergelijke NII en een full fledged investeringsvehikel. Hoe kijkt u daar tegenaan? Ik denk dat we als eerste in de gaten moeten houden dat er een level playing field blijft. Iedereen moet wel dezelfde kansen en mogelijkheden houden. Net als wat ik bij de NHI zei, de competitie moet goed in de gaten gehouden worden. Iets moet niet een geprefereerde status gaan krijgen. Ik geloof bijvoorbeeld niet dat het goed zou zijn als we weer een overheidsbank gaan oprichten. Maar als het leidt tot het beter tot elkaar brengen van partijen en tot meer kennisuitwisseling, dan lijkt me dat uitstekend. En als er dan hier en daar instituten daaronder gehangen worden als een NHI en misschien zo n fonds van Niek Hoek, en misschien nog wel andere initiatieven rond energiebesparing, duurzaam wonen en woningcorporaties, dan kan dit zeker bijdragen aan het vertrouwen. Kortom, er zijn heel veel plannen. Hoe belangrijk is het om die plannen ook in daden om te zetten? De burger is niet gek. Je moet ook wel wat laten zien. Als je alleen maar praat dan krijgt de burger dat ook vrij snel in de gaten. Dus het moet wel ergens toe leiden. En ik geloof ook dat de plannen die er nu liggen waardevol zijn, mits deze goed worden uitgewerkt. Ik zou die plannen dan ook gewoon vorm gaan geven, en zorgen dat het op die manier bijdraagt aan economisch herstel. Nick van de Sande Beleidsadviseur, APG Michiel van Leuvensteijn Senior Beleidsadviseur, APG pensioenachtergrond 7

10 8

11 We worden gezien als dé oplossing In de Miljoenennota 2014 kondigde het kabinet meerdere initiatieven aan in samenwerking met pensioenfondsen, verzekeraars en banken om meer mogelijkheden te creëren om institutioneel vermogen in Nederland aan te wenden. Beleggen in Nederland is duidelijk een actueel onderwerp, maar als zodanig niet nieuw. De afgelopen jaren zijn vele proefballonnen opgelaten om pensioenfondsen te bewegen in verschillende onderdelen van de Nederlandse economie te beleggen. Bij deze proefballonnen wordt vaak gewezen naar de omvangrijke kapitaalgedekte Nederlandse pensioengelden die gemiddeld voor 86 procent in het buitenland zijn belegd 1. Deze voorstellen houden vaak onvoldoende rekening met de belangen van de deelnemers. Of, zoals een pensioenfondsbestuurder recentelijk zijn zorg hierover uitsprak: het grote probleem van pensioenfondsen is dat we worden gezien als dé oplossing. In dit artikel gaan we nader in op het begrip beleggen in Nederland, op de verschillen daarbij tussen pensioenfondsen en verzekeraars en op welke beleggingen de Nederlandse economie nu echt fundamenteel schragen. Daarnaast schetsen we de aanloop naar diverse door het kabinet op Prinsjesdag aangekondigde investeringsinitiatieven, mede op basis van de nauwe betrokkenheid van ondergetekenden bij diverse werkgroepen en commissies waar deze initiatieven zijn vormgegeven. Beleggen in Nederland is niet nieuw Pensioenfondsen spelen een belangrijke rol in de Nederlandse economie. Nederlandse pensioenfondsen beleggen momenteel zo n 135 miljard euro in Nederland, oftewel ongeveer 23 procent van het Nederlandse BBP 2. De regelmatig voorbijkomende suggestie dat Nederlandse pensioenfondsen nauwelijks in Nederland beleggen, is dus niet juist. Het uitbreken van de kredietcrisis vijf jaar geleden heeft de discussie omtrent beleggen in Nederland desalniettemin aangewakkerd. Daarmee is immers een situatie ontstaan 1 dnb (2013) DNBulletin: Vermogen pensioenfondsen voor 14 procent belegd in Nederland. 2 gezien de weging van de Nederlandse economie in de wereldeconomie (+/- 1 procent) zou dit zelfs kunnen duiden op een home bias. pensioenachtergrond 9

12 Pensioenfondsen hebben in de afgelopen jaren hun vermogens zien stijgen die velen doet duizelen en aan het dromen doet slaan. dat banken hun balansen en de overheid haar begroting op orde moeten brengen. De ruimte voor kredietverlening en investeringen is daarmee beperkter geworden. Pensioenfondsen hebben in de afgelopen jaren hun vermogens zien stijgen tot een omvang die velen doet duizelen en aan het dromen doet slaan 3. Die toegenomen vermogens staan echter tegenover nog sterker toegenomen pensioenverplichtingen, mede door de gestegen levensverwachting en de historisch lage rente. Die twee zijden van de balans zijn aan elkaar gekoppeld en zomaar meer in Nederland beleggen is derhalve niet mogelijk. De pensioensector begrijpt desalniettemin de maatschappelijke druk om, juist nu in deze crisis, meer in Nederland te beleggen. De bestaande exposure naar Nederland van pensioenfondsen is echter onderdeel van een zo optimaal mogelijk samengestelde beleggingsportefeuille, waarbij elke beleggingsbeslissing altijd een afweging is van risico en rendement en de uiteindelijke beslissing wordt genomen bezien vanuit de totale, bestaande portefeuille. Het is voor pensioenfondsen niet te verkopen aan deelnemers wanneer zij voor hen niet optimaal zouden beleggen, en als gevolg daarvan bijvoorbeeld extra zouden moeten korten 4. Anders gezegd, het moet niet te koste gaan van de deelnemer. De exacte (geografische) samenstelling van de onderliggende beleggingsportefeuille is dus geen doel op zich, maar een resultante van de risicopreferentie van de deelnemers binnen het kader van het prudent person principe welke vrije vertaald verlangt van pensioenfondsen dat deze als een goed huisvader beleggen. Daarnaast is van belang of nieuwe (te creëren) beleggingsproposities passen binnen de bestaande portefeuille. Een van de eerste lessen van degelijk beleggen is dat je je beleggingen moet spreiden. Hoeveel vertrouwen je ook hebt in een bedrijf het is nooit verstandig alles op één kaart te zetten. Dat geldt ook voor landen. Als belegger acteren pensioenfondsen wereldwijd. Stel APG zou in elk land een positie hebben als in Nederland dan zou zij slechts in zeven landen (!) kunnen beleggen. Ook moet worden gerealiseerd dat naar de toekomst toe de groeipotentie van landen en regio s verschilt. De economische groei in West-Europa zal naar verwachting lager zijn dan in andere delen van de wereld, mede doordat West-Europa in grotere mate vergrijsd wat een negatieve impact heeft op het rendement op kapitaal. Pensioenfondsen kijken naar de groeiregio s, maar ook naar Nederlandse bedrijven die in die regio s actief zijn. Om op die manier een zo goed mogelijk rendement te behalen. Een uitzondering op dit streven naar geografische spreiding kan gemaakt worden voor het beleggen in Nederlandse inflatie: deze categorie is immers alleen voorhanden in Nederland. Voor pensioenfondsen is de Nederlandse 3 Het vermogen van pensioenfondsen bedroeg medio 2013 ongeveer miljard euro (DNB, Macro-economische statistiek pensioenfondsen, 20 september 2013). In de periode bedroeg het meetkundige rendement van bij APG aangesloten pensioenfondsen ongeveer 5 procentpunt, inclusief de impact van de crisis. 4 ter indicatie: 1 procentpunt minder rendement resulteert gemiddeld in een 25 procent lager pensioen. 10

13 inflatie van groot belang omdat via de indexatieambitie van de pensioenopbouw en uitkeringen hun verplichtingen daaraan gekoppeld zijn. Investeringen die van nature de Nederlandse inflatie volgen zijn daarom een interessante beleggingscategorie voor Nederlandse pensioenfondsen. Tot op heden bestaat er nauwelijks een markt voor beleggingen gekoppeld aan de Nederlandse inflatie, mede door het ontbreken van inflatiegekoppelde Nederlandse staatsobligaties 5. Een alternatief van inflatiegekoppelde staatsobligaties voor pensioenfondsen betreffen leningen op de lange termijn met een natuurlijke inflatiecomponent, zoals leningen gebaseerd op huurinkomsten van woningcorporaties. Een voorbeeld van een concreet eerste resultaat is het proefproject waarbij institutionele beleggers de weguitbreiding van Rijksweg N33 financieren, en daarvoor een vergoeding ontvangen die is gekoppeld aan de inflatie 6. Dit mag als een doorbraak worden gezien aangezien dit nog niet eerder mogelijk werd gemaakt door de Nederlandse overheid. Onlangs hebben de Ministers van Financiën en Infrastructuur dit N33-project geëvalueerd en het als succesvol bestempeld. Helaas heeft de Minister van Financiën vooralsnog besloten voorlopig geen inflatie gekoppelde vergoeding meer aan te bieden voor volgende infraprojecten. Daarmee missen enkele grote miljardenprojecten de kans te profiteren van goedkopere financiering, naast dat pensioenfondsen en hun deelnemers een mogelijkheid missen hun beleggingsportefeuille verder te optimaliseren met Nederlandse infrastructuurbeleggingen. Pensioenfondsen zijn geen verzekeraars en vice versa De discussie omtrent beleggen in Nederland betreft niet alleen pensioenfondsen, maar ook bijvoorbeeld verzekeraars. Als eerder gemeld, beleggen Nederlandse pensioenfondsen gemiddeld ongeveer 14 procent van de totale beleggingsportefeuille in Nederland. Verzekeraars beleggen naar eigen zeggen ongeveer 60 procent in Nederland 7. Regelmatig wordt in de discussie omtrent beleggen in Nederland op 5 de Nederlandse staat is tot op heden nooit overgegaan op het uitgeven van geïndexeerde staatschuld, in tegenstelling tot bijvoorbeeld Duitsland, Frankrijk en Italië. 6 evers, M.; A.G. Oerlemans, V.J. Thijssen (2012), Kansen voor pensioenfondsen bij de financiering van PPS, Het Verzekerings-Archief, Jaargang 89, 2e kwartaal 2012 & Evers, M.; V.J. Thijssen, V. Zanting (2012a) basis van deze statistieken de conclusie getrokken dat pensioenfondsen meer in Nederland kunnen en/of dienen te beleggen. Een dergelijke suggestie gaat echter volledig voorbij aan het feit dat pensioenfondsen fundamenteel verschillen van verzekeraars. Verzekeringsmaatschappijen bieden namelijk producten aan waarin demografische en financiële risico s worden gegarandeerd door de instelling zelf, dat wil zeggen de aandeelhouders. Pensioenfondsen worden gekenmerkt door collectieve pensioenregelingen waarbij de risico s collectief worden gedeeld door werkgevers en werknemers Beleggen in Nederlandse inflatie, VBA Journaal, Nummer 110, Zomer 2012 & Thijssen, V.J. (2013) New involvement of institutional investors in PPP projects: the N33 road, Pension Background, mei Verbond van Verzekeraars, Position paper Investeren in Nederland, februari pensioenachtergrond 11

14 Tot op heden bestaat er nauwelijks een markt voor beleggingen gekoppeld aan de Nederlandse inflatie, mede door het ontbreken van inflatiegekoppelde Nederlandse staatsobligaties. en verdeeld over verschillende generaties. Bovendien heeft het bestuur van een pensioenfonds sturingsinstrumenten ter beschikking in economisch zware tijden welke een verzekeringsmaatschappij niet kent. Vanuit toezichtsoogpunt worden dan ook substantieel strengere eisen aan verzekeraars gesteld: waar pensioenfondsen dienen te voldoen aan het FTK met een zekerheidsmaatstaf van 97,5 procent dienen verzekeringsmaatschappijen te voldoen aan Solvency II waarbij een zekerheidsmaatstaf geldt van 99,5 procent 8. Dit heeft een grote impact op het verschil in de samenstellingen van beleggingsportefeuilles tussen pensioenfondsen en verzekeraarsmaatschappijen: zo ligt de verhouding zakelijke waarden/vastrentende waarden voor een pensioenfonds rond de 60/40, en respectievelijk voor een verzekeraarsmaatschappij rond de 25/75 9. Wat betreft deze grote positie van Nederlandse verzekeraars in vastrentende waarden is het tevens niet onwaarschijnlijk dat Nederlandse verzekeraars, gecorrigeerd voor hun omvang, tot de grootste binnenlandse afnemers behoren van Nederlands staatspapier. Kwantitatieve cijfers hieromtrent zijn helaas niet openbaar. Redenen om dit desalniettemin aan te nemen, zijn: De natuurlijke behoefte van Nederlandse verzekeraars voor AAA-staatsobligaties gezien de door hen afgegeven garanties: de Nederlandse staat is een van de weinige landen in de wereld die momenteel AAA-rated staatspapier kan uitgeven; Het feit dat de yield op Nederlandse staatsobligaties hoger is dan de eveneens AAA-rated Duitse staatsobligaties; De bekendheid van Nederlandse verzekeraars met de Nederlandse markt(en). Geconcludeerd kan dan ook worden dat het verschil in beleggingsexposure naar Nederland tussen pensioenfondsen en verzekeraars vooral toezichtgedreven is. Pensioenfondsen beleggen hierbij relatief meer in zakelijke waarden, terwijl verzekeraars relatief meer beleggen in vastrentende waarden. Ten aanzien van deze laatste asset categorie is het overigens discutabel of dergelijke risicovrije beleggingen fundamenteel bijdragen aan het versterken van de reële economie van Nederland. 8 dit komt tot uiting in de eisen die aan het eigen vermogen gesteld worden: voor een identieke hoeveelheid beleggingen van een bepaalde categorie (bijvoorbeeld aandelen of vastgoed) moet onder Solvency II meer eigen vermogen worden aangehouden dan in het FTK. 9 Bron: eigen berekeningen op basis van macro-economische statistiek van DNB. 12

15 Nieuwe initiatieven gericht op ondersteunen reële economie De discussie rondom beleggen in Nederland dreigt in de praktijk te versmallen tot het percentage van het vermogen dat in Nederland is belegd. Er zijn zelfs politici die zo n percentage wettelijk willen vast leggen, iets wat de risicopreferentie van deelnemer negeert, en wat dus ten koste zal gaan van het te behalen pensioenresultaat voor de deelnemer. Waar het om draait is de impact van beleggingen op de reële economie: op de investeringen, de bedrijvigheid en de werkgelegenheid in Nederland. Wat zijn immers beleggingen in Nederland? Neem de beleggingen in staatsobligaties: wordt daarmee de reële economie echt geholpen? En niet onbelangrijk, zijn er marktfalens, komen transacties niet tot stand en zijn er aanvullende arrangementen nodig? Het tegendeel is waar: Nederlandse staatschuld vindt grif aftrek op de (inter)nationale kapitaalmarkt, mede vanwege de gunstige kredietstatus. En neem aandelenbeleggingen in bijvoorbeeld Arcadis, Ahold, Imtech en Philips: zijn dat ook beleggingen in Nederland, en hoe zit dat met Shell en KLM, die hun hoofdkantoor in het buitenland hebben? Nu zullen de meeste partijen deze beleggingen meetellen, maar de vraag die gesteld zou moeten worden, is in welke mate de activiteiten van deze ondernemingen in Nederland plaats vinden. Het is daarom zinniger te kijken naar initiatieven die zich volledig richten op Nederland en dat is precies wat de met Prinsjesdag gepresenteerde initiatieven doen. Beleggen in Nederland in nieuwe fase: van praten naar doen In de voorbijgaande jaren heeft de pensioensector continu uitgedragen dat zij wel meer willen beleggen in Nederland, mits de onderliggende beleggingen bijdragen aan een zo goed en betaalbaar mogelijk pensioen voor de deelnemers. Of technischer, als de beleggingen marktconform zijn qua rendement en bijbehorend risico. Alhoewel die houding gezond is en er niet anders verwacht kan worden van pensioenfondsen, leidde deze wel tot onbegrip vanuit politiek en overheid. Pensioenfondsen zijn er echter niet om te ontsnappen aan de tucht van de markt. Een doorbraak kwam met het organiseren van het Kabinetsoverleg met institutionele beleggers op 3 juli 2012, op initiatief van het ministerie van Economische Zaken. Vertegenwoordigers namens het kabinet, pensioenfondsen, verzekeraars en DNB verkenden met elkaar de kansen die zij zagen om investeringen in de Nederlandse economie door institutionele beleggers te bevorderen. Het bleek een startschot van een periodiek terugkerend overleg, waaruit werkgroepen en commissies zijn voortgekomen op onder andere het gebied van wonen, (energie) infrastructuur en Waar het om draait is de impact van beleggingen op de reële economie: op de investeringen, de bedrijvigheid en de werkgelegenheid in Nederland. pensioenachtergrond 13

16 duurzaamheid. Sinds die bijeenkomst bleven de verschillende partijen op gezette tijden met elkaar in gesprek, waardoor er wederzijds begrip en erkenning kon ontstaan voor elkaars situatie, mogelijkheden en wensen. Dat leidde vervolgens tot een voedingsbodem om met initiatieven te komen die voor alle partijen voordelen brachten. Tegelijkertijd beseften zij ook dat het in dit proces niet mogelijk was het onderste uit de kan te halen. Nu ruim een jaar later zijn er verschillende concrete plannen uit deze besprekingen naar voren gekomen, zodat er echt belegd kan gaan worden, mits de overheid de gestelde randvoorwaarden hiervoor schept. Deze plannen betreffen onder andere een Nationale Investeringsinstelling, de Nederlandse Hypotheek Instelling en een fonds voor kredietverlening aan het MKB. Een van die initiatieven waar ook APG zich actief voor heeft ingespannen is de Nederlandse Hypotheek Instelling (NHI). Figuur 1 geeft schematisch de voorgestelde opzet van de NHI weer. De NHI is een goed voorbeeld van een nieuwe mogelijke beleggingspropositie in Nederland die in het belang kan zijn van de deelnemer. Het kan niet alleen een aantrekkelijke belegging zijn, maar het biedt in potentie tevens maatschappelijke voordelen. Zo maken de door de NHI uit te geven obligaties het aantrekkelijker voor (buitenlandse) beleggers, zoals pensioenfondsen, om in een standaard, staatsgegarandeerd hypotheekproduct te beleggen. De verwachting is dat deze Nederlandse Hypotheekobligaties (NHO s) een iets hoger rendement hebben dan Nederlandse staatsobligaties, omdat de NHO s relatief minder verhandelbaar zijn. Naar verwachting heeft de NHI een verlagend effect op de Nederlandse hypotheekrentes voor consumenten, doordat banken minder afhankelijk worden van de grillen van de kapitaalmarkt en er meer concurrentie ontstaat op de Nederlandse hypotheekmarkt. Voor banken wordt het makkelijker om aan financiering voor hun hypotheekportefeuille te komen, wat de stabiliteit van de Nederlandse economie vergroot. Figuur 1 Opzet Nederlandse Hypotheek Instelling Bron: NRC. Huizenkoper sluit hypotheek met Nationale Hypotheek Garantie (NHG) af Bank betaalt verzekeringspremie aan de overheid om staartrisico te dekken Bank haalt kapitaal voor hypotheek bij de nieuwe NHI Overheid geeft 100% staatsgarantie op deze hypotheekobligaties NHI vergaart kapitaal door hypotheekobligaties met 100% staatsgarantie aan grote beleggers te verkopen Belegger verdient investering terug met de maandelijkse aflossing en rente die de huizenkoper aan de bank betaalt 14

17 Er liggen nog meer kansen voor het oprapen De belangrijkste les uit de discussie over beleggen in Nederland over de afgelopen jaren is dat wederzijds begrip en erkenning voor elkaars positie en belangen noodzakelijk is voor voortgang en daadkracht. Daarnaast draait beleggen in Nederland niet om een enkel percentage, beleggen in Nederland draait om de werkelijke impact van initiatieven op de Nederlandse economie. Het is daarom goed om te zien dat er in het afgelopen jaar grote, constructieve stappen gezet zijn op dit terrein. We bespraken in dit artikel onder meer de Nederlandse Hypotheek Instelling. Pensioenfondsen zien echter nog meer beleggingskansen in ons eigen land. Een eerste bewezen, maar nog niet ten volle benutte kans bestaat op het gebied van inflatiegerelateerde leningen. Dat betreft niet alleen, zoals besproken, investeringen op het gebied van infrastructuur, maar ook bijvoorbeeld woningcorporaties. As we speak worden de mogelijkheden verkend op het gebied van (inflatiegerelateerde) vreemd vermogen financiering van corporaties met borging door het WSW, als financiering van het te liberaliseren woningbezit. Door een slimme samenwerking met de overheid en andere marktpartijen wordt op deze gebieden getracht de bijdrage van pensioenfondsen aan de Nederlandse economie te vergroten, terwijl tegelijkertijd het belang van deelnemers op een zo goed mogelijk pensioen blijft prevaleren. Michiel Evers Senior Strateeg, APG Nick van de Sande Beleidsadviseur, APG pensioenachtergrond 15

18 16

19 Versterking hypotheekmarkt door een Nederlandse Hypotheek Instelling? De Nederlandse hypotheekmarkt wordt sinds de kredietcrisis geplaagd door problemen. Banken hebben moeite met het aantrekken van stabiele financiering op de kapitaalmarkt, diverse aanbieders hebben zich uit de markt teruggetrokken, consumenten klagen over de hoge hypotheekrente en het uitleenbeleid van de banken, en internationale beleggers en rating agencies zijn kritischer over de risico s van de hoge hypotheekschuld in Nederland. Kan een Nederlandse Hypotheek Instelling, waarvan de oprichting door het kabinet op Prinsjesdag is aangekondigd, de situatie op de hypotheekmarkt verbeteren? Problemen in de hypotheekmarkt Nederlandse huishoudens hebben internationaal gezien een zeer hoge hypotheekschuld. Daar staat tegenover dat zij veel sparen, vooral bij pensioenfondsen die het geld grotendeels in het buitenland beleggen. Er is daardoor een steeds grotere kloof ontstaan tussen de door banken verstrekte binnenlandse leningen en de bij banken aangehouden deposito s de zogeheten funding gap. Voor de financiering van hypotheken zijn de Nederlandse banken in belangrijke mate aangewezen op de (internationale) kapitaalmarkt doordat de depositobasis ontoereikend is. In andere landen is dit in mindere mate het geval. Tot het pensioenachtergrond 17

20 Ook de voorziene introductie van de zogenoemde net stable funding ratio in het toezichtkader stimuleert banken de mismatch tussen de looptijden van activa en passiva te beperken. uitbreken van de kredietcrisis in 2008 was dit nauwelijks een probleem. Sindsdien beschouwen internationale beleggers en rating agencies de grote exposure aan hypotheken en de bijbehorende herfinancieringsrisico s in toenemende mate als een risicofactor bij het Nederlandse bankwezen. Banken worden daardoor geconfronteerd met een geringere beschikbaarheid van securitisaties en ongedekte obligaties. Ook kunnen zij minder gebruik maken van buitenlands spaargeld. Sinds de crisis is een verschil in hypotheekrente van circa één procentpunt ontstaan tussen Nederland en omringende landen, met name België en Duitsland. Recentelijk hebben diverse rapporten drie mogelijke oorzaken, die elkaar niet uitsluiten, onder de loep genomen: 1 1. Funding. De moeilijke financierbaarheid van Nederlandse hypotheekschulden leidt tot hogere financieringskosten, die worden doorberekend aan de klant. Bovendien zet de funding gap banken ertoe aan de kredietvraag te ontmoedigen door hoge uitleenrentes te vragen, met hogere bruto-winstmarges tot gevolg. 2. Concurrentie. De concurrentie tussen banken in Nederland is (mogelijk tijdelijk) afgenomen, waardoor de bruto-winstmarges zijn toegenomen. 3. Kapitaal. Stringentere kapitaalseisen onder Bazel-III voor het bankwezen kunnen tot een selectievere kredietverlening en een hogere kredietrente leiden. In dit artikel gaan we dieper in op de eerste twee verklaringen en hoe een Nederlandse Hypotheek Instelling, die het kabinet van plan is op te richten, de problemen in de hypotheekmarkt kan verminderen. De derde verklaring is kwantitatief minder van belang omdat het kapitaalbeslag van hypotheken gering is en de strengere eisen voor alle landen gelden. Duurdere en minder stabiele financiering Vanwege de funding gap zijn Nederlandse banken relatief gevoelig voor ongunstige ontwikkelingen op de internationale kapitaalmarkt. Na de crisis zijn de financieringscondities op alle deelmarkten sterk verslechterd. Figuur 2 laat zien dat de risicopremies voor securitisaties en ongedekte obligaties sterk zijn gestegen en veel volatieler zijn geworden. In 2008 en de eerste helft van 2009 was de markt voor nieuwe securitisaties de facto zelfs gesloten. Nederlandse banken maakten voor de crisis veel gebruik van securitisaties die zij doorgaans elke 5 jaar herfinancierden. De risicopremie op ongedekte schuldtitels is sinds 2008 sterk toegenomen en heeft de daling van de risicovrije rente in belangrijke mate 1 mark Dijkstra en Maarten Pieter Schinkel, Hollands hoge hypotheekrentes, ESB, 12 oktober 2012; CPB, De Nederlandse woningmarkt hypotheekrente, huizenprijzen en consumptie, CPB Notitie, 14 februari 2013; DNB, Financieringsproblemen in de hypotheekmarkt, DNB Occasional Studies 11/1, 1 maart 2013; ACM, Concurrentie op de hypotheekmarkt, 18 april