Goed gemalenbeheer is essentieel onderdeel van rioleringszorg Waterkwantiteit > Bemaling Neerslag 2005/2

Transcriptie

1 Page 1 of 6 home actualiteiten evenementen bedrijvengids archief zoeken adverteren abonneren colofon Redactie R. van Dalen Kopij Neerslag zenden aan: NVA, t.a.v. redactie Neerslag Postbus 70, 2280 AB Rijswijk of info@neerslagmagazine.nl Download de Auteursinstructies (28 Kb) Verder in dit nummer: Rwzi Dokhaven 24 uur uit bedrijf! John Kevenaar en Rich Thomassen waterschap Hollanse GIS als onderdeel van Professioneel Handhaven Buschgens/Bultstra Optimalisatie anaërobe slibstabilisatie Tejo Scholten, Moma Savic (Hoogheemraadschap van Rijnland) Stikstofeis noodzaakt rwzi Dokhaven tot innovatie Jan-Willem Mulder e.a. Geboren: waterschap Hollandse Rich Thomassen Sturing van droge stofgehalte op basis van temperatuur Goed gemalenbeheer is essentieel onderdeel van rioleringszorg Waterkwantiteit > Bemaling Neerslag 2005/2 SAMENVATTING In het vlakke Nederland vormen rioolgemalen een essentiële schakel in het proces van inzamelen en transport van afvalwater. Naar schatting vergen rioolgemalen grofweg 15% van de totale kosten van de rioleringszorg in Nederland. Toch blijkt er in de praktijk van alledag een achterstand in het beheer te bestaan. Over ontwerpaspecten van gemalen is voldoende bekend, maar er bestaan nog nauwelijks algemeen geaccepteerde richtlijnen voor het onderhoud, het omgaan met storingen, de praktische toepassing van ARBO-regelgeving en overige beheersaspecten van gemalen. Omdat in het veld behoefte is aan een referentiekader, heeft Stichting RIONED (zie een nieuwe module voor de Leidraad Riolering laten ontwikkelen als praktische handleiding voor gemalenbeheer. Deze is eind 2004 verspreid onder de abonnees van de Leidraad Riolering. In dit artikel gaat de aandacht vooral uit naar de processen die in het beheer van belang zijn, en naar mogelijkheden voor optimalisatie (kostenanalyse, veiligheid). ZOVEEL GEMALEN; ALLEMAAL VERSCHILLEND Er bestaan verschillende typen gemalen; drukriolering, eindgemalen, gemalen met droge en met natte pompopstelling. Daarnaast bestaan ondergrondse en bovengrondse gemalen en gemalen in gebouwen. Ook een onderverdeling naar de samenstelling van het afvalwater is mogelijk: gemengd, droogweerafvoer, regenwaterafvoer, huishoudelijke en industriële afvoer. Behalve deze typeringen zijn er belangrijke verschillen op civiel, mechanisch en elektrisch gebied. Op civiel gebied betreft dit onder andere de locatie en bereikbaarheid, opstelling van de schakelkast en materiaalgebruik. Mechanisch is vooral de pompcapaciteit van belang die wordt bepaald door het samenspel tussen pomp en persleiding en de relatie tussen afvoer en opvoerhoogte van de pomp(en). Andere belangrijke aspecten zijn al dan niet samenwerkende pompen, waaiertype en appendages zoals terugslagklep en waterslagvoorzieningen. Elektrisch gezien zijn er verschillen in de benodigde voeding door het elektriciteitsnet en in toenemend belang: besturing en signalering. VAN STICHTEN TOT... BEHEREN In de Leidraadmodule is een voorbeeldgemaal uitgewerkt. Hierbij zijn het ontwerp op hoofdlijnen en de onderdelen van het gemaal beschreven. Figuur 1 laat zien dat de aanleg van een gemaal niet het einde is van de zorg daarvoor. De beheerfase is een cyclus die gedurende de levensduur meerdere malen wordt doorlopen. Bij starten stelt u de doelstellingen, het functioneren en het beheer van de gemalen vast. Om het gemaal te kunnen realiseren, is bij aanleg een grote inspanning nodig in de planvorming en uitvoering. Na realisatie is praktijkervaring de werkelijke toets of het gemaal aan de functionele eisen voldoet en de doelen worden gehaald. Het opdoen van praktijkervaring is kenmerkend voor het gemalenbeheer en houdt sterk verband met het feit dat geen twee gemalen hetzelfde zijn. Het functioneren in de praktijk, het ontwerp en de uitvoering bepalen samen de beheerkosten. Als de beheerkosten hoger zijn dan op basis van het ontwerp was gedacht of als het gemaal veel storingen kent,

2 Page 2 of 6 Esther Both-Pols Beluchtingsregeling rwzi de Groote Lucht Ernst Schuurman Hoogheemraadschap van Delfland doorloopt u de volgende stap in de cyclus. Is de oorzaak bekend, dan kunt u direct aanpassingen doen. Anders is onderzoek nodig naar de oorzaak van het minder goed functioneren. Het onderzoek is een leerproces en vormt de basis voor verbeteringen in de planvorming in de volgende cyclus. De juiste oorzaak achterhaalt u alleen door een goede registratie van storingen, omstandigheden en aanleidingen van storingen, en feedback naar de ontwerper en/of leverancier. Voedselreststoffen voor een schoner milieu ir. P. (Peter) de Been Hoogheemraadschap van Delfland MBR Heenvliet Ing. Steven Marijnissen Onderhoud bij zuiveringsbeheer van Andy Schellen Sensortechniek alternatief voor analyser? Ernst Schuurman Hoogheemraadschap van Delfland ISSN Neerslag is een uitgave van de Nederlandse Vereniging voor Waterbeheer NVA Auteursrechten voorbehouden DOELSTELLINGEN IN HET GEMEENTELIJK RIOLERINGSPLAN In het Gemeentelijk Rioleringsplan (GRP) zijn de doelstelling van het rioleringsbeleid opgenomen en uitgewerkt in functionele eisen, maatstaven en meetmethoden. In veel GRP s blijken echter weinig concrete eisen gesteld te worden aan gemalen. Een opmerkelijke constatering in het licht van de beheerskosten van gemalen. In de nieuwe Leidraadmodule zijn een aantal functionele eisen, maatstaven en meetmethoden als voorbeeld opgenomen die aansluiten bij de reeds bekende doelstellingen. Deze functionele eisen betreffen het beperken van het aantal gemaalstoringen (incidenten). Lozingen op oppervlaktewater als gevolg van gemaalstoringen (calamiteiten) mogen helemaal niet meer optreden. In de maatstaven is ook gekozen om een aantal beschermende maatregelen op te nemen, zoals: het kunnen bergen van de dagelijkse hoeveelheid afvalwater in het rioolstelsel; de aanwezigheid van reservepompen; een automatische signalering; de afwezigheid van nooduitlaten. Tenslotte vraagt de Leidraadmodule aandacht voor het verkrijgen van inzicht in het functioneren van gemalen, een tijdige vervanging van onderdelen van gemalen op basis van een kostenanalyse en veilige werkwijze (verderop belicht). Als voorbeeld volgt in tabel 1 een uitwerking van een algemene rioleringsdoelstelling die is uitgewerkt voor rioolgemalen.

3 Page 3 of 6 LEERPROCES BIJ HET OPERATIONEEL GEMALENBEHEER In figuur 2 is de samenhang weergegeven tussen de toeleverende onderzoeksactiviteiten en de hoofdactiviteiten van operationeel gemalenbeheer. Het onderzoek is de basis voor het leerproces volgens figuur 1 en gaat om de hoofdactiviteit analyse van storingen en klachten en de toeleverende activiteiten. Deze activiteiten staan niet op zichzelf, maar vullen elkaar aan. Samen maken ze het mogelijk een completer beeld van een gemaal op te stellen. Op basis van dit beeld kunt u onder meer storingen analyseren en een goed onderbouwde keuze maken tussen renovatie en vervanging. Het is handig de activiteiten van figuur 2 gelijktijdig uit te voeren. Opsplitsing is zinvol als op onderdelen al voldoende informatie beschikbaar is. KOSTENANALYSE Met een kostenanalyse als basis is het mogelijk een optimale onderhoudsfrequentie te bepalen en vervangingsinvesteringen te onderbouwen. De optimale onderhoudsfrequentie met de laagste totale kosten kunt u afleiden uit twee kostenposten: die van preventief onderhoud en van storingen en reparatie. Bij een hogere onderhoudsfrequentie treden minder storingen op en gaan minder onderdelen stuk. Bij een lage onderhoudsfrequentie zijn de kosten van het onderhoud laag, maar de kosten van storingen en reparatie hoog (zie figuur 3). Het bepalen van een onderhoudsfrequentie met behulp van een dergelijke kostenfunctie ervaren veel gemeenten als een tamelijk theoretische exercitie: er schuilen vele onbekenden en onzekerheden in de rioleringsbegroting die het bepalen van de kostenfuncties onnauwkeurig maken. Dit zou echter geen reden mogen zijn om daarom maar niets te ondernemen. Voor de hand ligt om elk gemaal een eigen boekings(sub)code te geven. Alle kosten voor een gemaal kunnen dan aan deze boekingscode toegekend worden. Dit vraagt wel een nauwkeuriger registratie, omdat in de praktijk lang niet alle kosten per gemaal worden afgerekend.

4 Page 4 of 6 Een andere aanpak is: werken met eenheidsprijzen voor materialen, onderhoud en storingsafhandeling. Uit de registratie van energieverbruik, storingen, regulier onderhoud en vervangen onderdelen zijn dan globaal de kosten te bepalen. Minder nauwkeurig, maar meestal wel voldoende. Het moment van vervanging en dus de optimale levensduur met de laagste totale kosten kunt u afleiden uit twee kostenposten: de exploitatiekosten (energie, onderhoud, storingen, telefoon en reparatie) en de kosten van afschrijving en rente (kapitaalslasten). Bij een langere levensduur stijgen de jaarlijkse exploitatiekosten. Maar de kosten van afschrijving zijn laag. Soms is het gemaal al helemaal afgeschreven (zie figuur 4). Vanwege het beschikbare budget en personeel wordt in de praktijk binnen een gemeente vaak gekozen voor spreiding van het vervangen van gemalen over meerdere jaren. VEILIGHEID Het werken in en aan gemalen is niet zonder risico s. Via het riool kunnen in een gemaal gevaarlijke stoffen en gassen terechtkomen en de zuurstofconcentratie kan te laag zijn. Ook kunnen ligging en omgeving van een gemaal risico s met zich meebrengen: verkeersveiligheid op of langs de openbare weg. Veiligheid is geen vaststaand begrip. Al functioneren de aangebrachte veiligheidsvoorzieningen goed, dan betekent dat nog niet dat het op de werkplek veilig is. Het is essentieel om tijdig ongewenste situaties, voorvallen en handelingen te herkennen. Veiligheid is daarom in grote mate afhankelijk van de kennis en het inzicht van het personeel. Bedenk: 100% voorkomen van incidenten en ongevallen is een utopie. Veiligheid is het streven naar het voorkomen van ongevallen, fouten en onveilige situaties en het bewust nemen van aanvaardbare risico s. Mogelijke gevaren en risico s bij het werken in en aan gemalen zijn: valgevaar in de putten en kelders; het werken met onveilig elektrisch gereedschap (bijvoorbeeld niet spatwaterdicht, niet explosieveilig of niet geaard);

5 Page 5 of 6 werken in besloten ruimten (delen van gemalen kunnen besloten ruimten zijn); biologische agentia (kunnen leiden tot ziekte en allergie); inademing van gevaarlijke dampen tijdens schoonmaakwerkzaamheden, omdat vaak effluentwater uit waterzuiveringsinstallaties wordt gebruikt; verkeersveiligheid (afhankelijk van de situatie). KOSTENOVERWEGINGEN Uitvoeren volgens de veiligheidsvoorschriften is te duur, die werkzaamheden kunnen best zonder dat mannetje extra worden uitgevoerd. Dit wordt helaas nog wel eens gehoord in rioleringsland en: het is niet acceptabel. Uit kostenoverwegingen mogen nooit concessies gedaan worden aan wettelijke veiligheidseisen, sterker, dit is nalatig handelen met mogelijke consequenties voor werkgever en werknemer. Ook in Nederland hebben dodelijke ongevallen plaatsgevonden in de rioleringszorg. Het is verplicht bij uitbesteding van werkzaamheden aan gemalen een Veiligheids- & Gezondheidsplan (V&G-plan) op te stellen. Bij grote projecten, waarbij het aantal mensdagen leidend is, is opstelling van een dergelijk plan verplicht (Arbobesluit). Het V&G-plan is de vertaalslag van de arbowetgeving en probeert de zwakste schakels in de veiligheidsketen te beheersen. Het is essentieel dat een V&G-plan is toegespitst op de lokale situatie en actuele informatie bevat. Veiligheidseisen staan in de Arbeidsomstandighedenwet en het Arbeidsomstandighedenbesluit. Met de vereiste kennis van en certificering voor veiligheid ligt het uitbesteden van werkzaamheden voor de hand door beheerders van kleine aantallen rioolgemalen. Uitbesteding kan dan aantrekkelijk zijn, omdat de hoge opleidingskosten dan niet opwegen tegen de omvang van de werkzaamheden. Een V&G-plan is gebaseerd op een Risico Inventarisatie en Evaluatie (RI&E). De RI&E is de kern van de arbeidsomstandigheden wet- en regelgeving. Wettelijk moet een werkgever een globale RI&E uitvoeren en deze voor toetsing voorleggen aan een gecertificeerde Arbo-dienst. Deze RI&E omvat het gehele werkgebied van de werkgever, dus er dient ook aandacht zijn voor de werkzaamheden, de gevaren en risico s die gelden voor gemalen. De RI&E moet u uitvoeren na nieuwbouw en aanpassen na wijzigingen aan gebouw of arbeidsproces. Eerst een globale RI&E opstellen en deze vervolgens specifiek maken voor elk (type) rioolgemaal, blijkt een werkbare weg. DISCUSSIE MET BEHEERDERS De opzet van de module werd in 2003 voorgelegd aan de beroepspraktijk om de richtlijnen en de bruikbaarheid te toetsen. Verder heeft Stichting RIONED in 2004 minicursussen over gemalenbeheer georganiseerd die een workshopachtig karakter hadden. Deelnemers van 50 gemeenten en vijf waterschappen hebben inmiddels gediscussieerd over praktijkervaringen met gemalenbeheer.

6 Page 6 of 6 Daarmee waren ook de minicursussen een interessante toetsing voor het praktisch nut van de Leidraadmodule zoals die toen in ontwikkeling was. Een belangrijk - en verder te ontwikkelen - aandachtspunt blijkt te liggen in de criteria waarop het functioneren van rioolgemalen moeten worden getoetst. Een storingsfrequentie van tweemaal per jaar wordt algemeen als een bovengrens van goed functioneren gezien. Met storing is hier bedoeld: de totale onmogelijkheid afvalwater af te voeren. Dit betekent bijvoorbeeld dat, indien één van de twee pompen niet functioneert, er dus geen sprake is van storing. Elektriciteitsuitval leidt wel tot een totale afvoerblokkade en dus tot een storing. Discussie over het storingsgedrag leert, dat het eenvoudigweg registreren van storingen en het analyseren van de rioolgemalen met de relatief hoogste storingsfrequentie, reeds een goede stap voorwaarts is. Een stap overigens die nog bij veel rioleringsbeheerders in Nederland gezet moet worden: doen dus. Veiligheidsmaatregelen blijken verschillend te worden geïnterpreteerd. Het besef van gevaar is goed ontwikkeld, maar over de te treffen veiligheidsmaatregelen wordt verschillend gedacht. Om een voorbeeld te hanteren: uiteraard moeten voor alle werknemers in gelijke werkomstandigheden dezelfde veiligheidsvoorzieningen worden gehanteerd. Het maakt voor het voorgeschreven veiligheidsniveau echt geen verschil of sprake is van eigen, gemeentelijke medewerkers of ingehuurd personeel van bijvoorbeeld een aannemer. Verder blijken verplichte RI&E s voor rioolgemalen vaak afwezig, terwijl die voor het kantoorpersoneel op het gemeentehuis vaak wél bestaat. Een kwestie van prioritering? De bekendheid met veiligheidsvereisten voor elektrische installaties (NEN 1010) blijkt ook wisselend. Zo ontbreekt vaak de aanwijzing van een elektrisch verantwoordelijke. Gemeenten lijken met het elektrische werkveld minder vaardig dan met bouwkundige of mechanische onderdelen van een rioolgemaal. AAN DE SLAG In dit artikel zijn enkele aandachtspunten voor gemalenbeheer naar voren gebracht. Voor deze aandachtspunten zijn in de nieuwe module van de Leidraad Riolering algemene richtlijnen ontwikkeld die als referentiekader kunnen dienen voor de praktijk. Het is aan u om deze aandachtspunten in de praktijk te brengen en het gemalenbeheer beter te structureren en te onderbouwen. Auteurs: Ir. Ewald Oude Luttikhuis (Syncera Water) Ir. Sander Geenen (Gemeentewerken Rotterdam) Ir. Enrico van den Bogaard (Stichting RIONED) Ir. Ewald Oude Luttikhuis e.a.