M.e.r. en ruimte. mr. drs. G.A.J.M. Hoevenaars. mr. T.H.H.A. van der Schoot (eindredactie)
|
|
- Johannes Eilander
- 6 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 M.e.r. en ruimte
2
3 M.e.r. en ruimte mr. drs. G.A.J.M. Hoevenaars mr. T.H.H.A. van der Schoot (eindredactie)
4 m.e.r. en ruimte Berghauser Pont Publishing Postbus LB Amsterdam Grafisch vormgeving: ZEDline Druk: Scan Laser BV, Zaandam 1ste druk 2013 ISBN: NUR: Berghauser Pont Publishing Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg besteed is, aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever geen enkele aansprakelijkheid voor eventuele (druk) fouten en onvolledigheden, noch voor gevolgen hiervan. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced in any form, by print, photo print, microfilm or any other means, without the publishers prior written pemission.
5 VOORWOORD Voorwoord Voor u ligt deel 10 van de serie Ruimtelijk Relevant, waarbij de relatie tussen de milieueffectrapportage (m.e.r.) en ruimtelijke ordening centraal staat. In de afgelopen jaren hebben zich op dit vlak veel ontwikkelingen voorgedaan. En ook de komende jaren zal er het nodige veranderen. Omdat de m.e.r.-regelgeving een Europese oorsprong heeft, zijn Europese ontwikkelingen (zowel regelgeving als rechtspraak) ook van grote invloed op de m.e.r. Een arrest van het Europese Hof van Justitie heeft er in ieder geval voor gezorgd dat m.e.r. bij de Nederlandse bestuursrechter de aandacht van appellanten heeft. Veel beleidsmedewerkers en juristen vragen zich nu af hoe ze een plan of besluit ongeschonden de eindstreep kunnen laten halen. De m.e.r.-regelgeving is dan ook een wereld op zich en is niet makkelijk te doorgronden voor degenen die zich er niet dagelijks mee bezighouden. Bovendien is het gehele omgevingsrecht al enkele jaren behoorlijk in beweging. Het valt daarbij op dat m.e.r. kan worden gezien als voorloper: ver voor het bestaan van ideeën over een omgevingsvergunning bracht m.e.r. al de verschillende milieuaspecten- en belangen in de ruimste zin van het woord samen. Van de ouderwetse hinderaspecten tot aan flora en fauna, klimaatverandering, afval en cultureel erfgoed. Afhankelijk van de kenmerken van een project kunnen al deze onderwerpen in een milieueffectrapport (MER) samenkomen. Kortom, veel onderwerpen uit de serie Ruimtelijk Relevant hebben een zekere relatie met m.e.r. Het is duidelijk dat de praktijk op dit moment nog bezig is om zich de ontwikkelingen van de afgelopen jaren eigen te maken. Hopelijk is deze uitgave daarbij een bruikbaar hulpmiddel. Ik dank mijn collega s Selma van Velsen en Geertje Korf voor het meelezen. Gijs Hoevenaars februari 2013 v
6 VOORWOORD vi
7 INHOUD Inhoud Voorwoord v Lijst van afkortingen xi 1 Inleiding Inleiding Leeswijzer 2 2 Waarom een m.e.r.? Inleiding Europees Internationaal Nationaal 29 3 Recente wijzigingen in wetgeving Modernisering m.e.r.-regelgeving Wijziging Besluit m.e.r Wro Structuurvisies Bestemmings- en inpassingsplannen Coördinatieregeling Wro Wabo Omgevingsvergunningen in het algemeen Projectafwijkingsomgevingsvergunning Aanhaken natuurtoestemmingen Gefaseerde omgevingsvergunning Crisis- en herstelwet Artikel 1.11 Chw Gebiedsontwikkelingsplan Projectuitvoeringsbesluit Versnelde uitvoering van lokale en (boven)regionale projecten met nationale betekenis Tracéwetgeving 63 vii
8 INHOUD Spoedwet wegverbreding Wet versnelling besluitvorming wegprojecten Tracéwet Coördinatieregeling Awb Omgevingsvergunning beperkte milieutoets Reparaties m.e.r.-regelgeving 74 4 Wanneer een m.e.r.? Project-m.e.r M.e.r.-plicht na beoordeling Formeel Vormvrij Plan-m.e.r Kaderstelling Passende beoordeling Plan-m.e.r.-beoordeling? Verhouding project-m.e.r.-plicht en plan-m.e.r.-plicht Wat staat er in een MER? Voornemen Alternatieven Referentiesituatie Milieueffecten en onzekerheden Vergelijking Mitigerende en compenserende maatregelen Samenvatting Inhoudelijke verschillen tussen plan- en project-mer Hoe verloopt een m.e.r.? Beperkte procedure Uitgebreide procedure Commissie m.e.r Nationale en grensoverschrijdende coördinatie Nationale coördinatiemogelijkheden Grensoverschrijdende coördinatie 209 viii
9 INHOUD 6.5 Actualisatie Doorwerking Evaluatie Wat staat m.e.r. te wachten? Herziening Me.r.-richtlijn Omgevingswet Verlenging Chw Wet natuurbescherming 232 Literatuur en bronnen 233 Jurisprudentie 234 Bijlage 1 Overzicht verschillen voor plannen sinds de modernisering van de m.e.r.-regelgeving 241 Bijlage 2 Overzicht verschillen voor besluiten sinds de modernisering van de m.e.r.-regelgeving 242 Bijlage 3 Overzicht vervallen activiteiten en verschuivingen Cat. C (m.e.r.) naar D (m.e.r.-beoordeling) bij Besluit m.e.r. (reparatie en modernisering, Stcrt. 2010, 9086) 243 Bijlage 4 Bepalingen in de Wet ruimtelijke ordening (Wro) die relevant zijn voor m.e.r. 245 Bijlage 5 Bijlage I van de M.e.r.-richtlijn 246 ix
10 INHOUD Bijlage 6 Bijlage II van de M.e.r.-richtlijn 250 Bijlage 7 Bijlage III van de M.e.r.-richtlijn 254 Bijlage 8 Procedurestappen van een bestemmingsplan met en zonder plan-m.e.r. 256 Bijlage 9 Procedurestappen van een bestemmingsplan met en zonder project-m.e.r. (uitgebreide procedure) 257 Trefwoordenregister 258 x
11 LIJST VAN AFKORTINGEN Lijst van afkortingen AB ABRvS ADC AMvB art. artt. Awb B&W Bor BROT Chw EHS EL&I EU EZ Ffw GS HvJ EU IenM JM jo. LNV Mbw MenR MER m.e.r. Administratiefrechtelijke beslissingen Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State Alternatieven, Dwingende redenen van groot openbaar belang, en Compenserende maatregelen. Zie artt. 19g en 19h Nbw. algemene maatregel van bestuur artikel artikelen Algemene wet bestuursrecht (college) van burgemeester en wethouders Besluit omgevingsrecht Bulletin RO-Totaal Crisis- en herstelwet Ecologische Hoofdstructuur ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie Europese Unie ministerie van Economische Zaken Flora- en faunawet Gedeputeerde Staten Hof van Justitie van de Europese Unie ministerie van Infrastructuur en Milieu Jurisprudentie Milieurecht juncto ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit Mijnbouwwet Milieu & Recht milieueffectrapport milieueffectrapportage M.e.r.-richtlijn Richtlijn 2011/92/EU van het Europees Parlement en de Raad van 13 december 2011 betreffende de milieueffectbeoordeling van bepaalde openbare en particuliere projecten (codificatie), PbEU 2012, L 26 m.nt. Met noot MvT memorie van toelichting xi
12 LIJST VAN AFKORTINGEN Mw Monumentenwet 1988 Nbw Natuurbeschermingswet 1998 OBM omgevingsvergunning beperkte milieutoets u.o.v. uniforme openbare voorbereidingsprocedure PS Provinciale Staten R&D reikwijdte en detailniveau r.o. rechtsoverweging Smb Strategische milieubeoordeling Smb-richtlijn Richtlijn 2001/42/EG van het Europees Parlement en de Raad van 27 juni 2001 betreffende de beoordeling van de gevolgen voor het milieu van bepaalde plannen en programma s, PbEG 2001, L 197 Stb. Staatsblad Stcrt. Staatscourant TBR Tijdschrift voor Bouwrecht TO Tijdschrift voor Omgevingsrecht Trb. Tractatenblad VzABRvS voorzitter van de ABRvS Wabo Wet algemene bepalingen omgevingsrecht Wm Wet milieubeheer Wro Wet ruimtelijke ordening WRO Wet op de Ruimtelijke Ordening xii
13 1 INLEIDING 1 Inleiding 1.1 Inleiding Milieueffectrapportage (m.e.r.) is niet meer dan een bijzondere motiveringsverplichting voor plannen en projecten die ervoor zorgt dat het milieubelang volwaardig kan worden meegenomen in de besluitvorming. Niettemin bestaat vaak een zekere angst voor het instrument en wordt nogal eens geprobeerd het te omzeilen. De ervaring leert dat een tijdig en gedegen m.e.r., zeker door het alternatievenonderzoek, een bijdrage kan leveren aan een robuust plan of besluit. Aan de andere kant kan een minimale en late invulling het instrument laten verworden tot een moetje achteraf waarbij de beperkte meerwaarde niet opweegt tegen de extra kosten. Het is uiteindelijk aan het bevoegd gezag om te bepalen hoe groot de rol is die m.e.r. kan spelen in specifieke besluitvorming. Vooral sinds Nederland door het Europese Hof van Justitie is veroordeeld voor het niet juist implementeren van de M.e.r.-richtlijn, 1 is de aandacht voor m.e.r. enorm toegenomen. Daarnaast hebben zich in wet- en regelgeving enkele wijzigingen voorgedaan. Dit maakt dat in de praktijk veel vragen zijn gerezen over m.e.r. Dit boek probeert antwoord te geven op de volgende vragen ten aanzien van m.e.r. en de ruimtelijke ordening: waarom moet m.e.r. worden gedaan? welke wijzigingen in wet- en regelgeving hebben zich de afgelopen jaren voorgedaan? wanneer moet een m.e.r. worden gedaan? wat staat er in een m.e.r.? 1 Omdat ook kleine projecten door hun aard en ligging aanzienlijke milieugevolgen kunnen hebben, waren deze volgens het Hof in Nederland ten onrechte uitgezonderd van de m.e.r.-plicht. Zaak C-255/08, HvJ EU 15 oktober 2009, Commissie tegen Nederland, JM 2010/23, m.nt. Van Velsen. Zie verder bijvoorbeeld paragraaf 2.2 en
14 INLEIDING hoe verloopt een m.e.r.? wat staat m.e.r. de komende jaren te wachten? Het moge duidelijk zijn dat m.e.r. zich niet beperkt tot de ruimtelijke ordening. Hoewel deze uitgave zich richt op het ruimtelijke domein, gelden de meeste opmerkingen ook voor m.e.r. bij vergunningen en andere toestemmingen die niet specifiek ruimtelijk zijn. Overigens bestaan naast m.e.r. nog andere instrumenten die effecten van plannen en projecten in kaart brengen. Denk aan de gezondheidseffectenscreening (GES), watertoets, veiligheidseffectrapportage (VER) en de maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA). Omdat deze instrumenten een zekere overlap met m.e.r. vertonen, kan worden gekozen voor coördinatie of zelfs integratie met m.e.r. Dit boek beperkt zich echter tot m.e.r. 1.2 Leeswijzer De opzet van dit boek volgt als het ware de chronologische volgorde van de m.e.r.-procedure. Daarbij geeft ieder hoofdstuk antwoord op de vragen die in de inleiding zijn gesteld. Logischerwijs is de eerste vraag waarom überhaupt een m.e.r. wordt gedaan. Hoofdstuk 2 geeft aan wat de achterliggende gedachte van het instrument is en waar m.e.r. is geregeld, zowel Europees, internationaal als nationaal. Daarbij wordt relatief veel aandacht aan het Europese recht besteed. De reden hiervoor is enerzijds dat de Nederlandse wetgever ervoor heeft gekozen om de wetgeving meer in overeenstemming met de Europese m.e.r.-regelgeving te brengen, door zogenoemde één-op-één-implementatie als uitgangspunt te nemen. Anderzijds leiden arresten van het Europese Hof van Justitie geregeld tot aanpassing van de Nederlandse m.e.r.-praktijk. Omdat de afgelopen jaren veel wijzigingen in de (nationale) regelgeving hebben plaatsgevonden is er een apart hoofdstuk voor ingeruimd om aan te geven wat gewijzigd is ten opzichte van de situatie 2
15 1.2 LEESWIJZER enkele jaren geleden (hoofdstuk 3). In het vervolg van deze uitgave zal vanzelfsprekend worden uitgegaan van de situatie die nu geldt. Daarna komt de vraag aan de orde wanneer m.e.r. moet worden gedaan (hoofdstuk 4). Als eenmaal duidelijk is dat een m.e.r. moet worden gedaan, speelt de vraag wat in een MER moet komen (hoofdstuk 5). Hoofdstuk 6 loopt vervolgens stap voor stap de m.e.r.-procedure(s) door. Daarbij komt ook aan de orde wat er na de totstandkoming van het MER gebeurt. Hoofdstuk 7 geeft tot slot een doorkijk naar de ontwikkelingen ten aanzien van m.e.r. in de komende jaren. 3
Grondexploitatiewet. vraag & antwoord
Grondexploitatiewet vraag & antwoord Grondexploitatiewet vraag & antwoord drs. P.C. van Arnhem J.W. Santing Msc RE MRICS mr. G.I. Sheer Mahomed GRONDEXPLOITATIEWET - VRAAG & ANTWOORD Berghauser Pont Publishing
Nadere informatieAwb en ruimte. mr. L.H.J. Baars. mr. T.H.H.A. van der Schoot (eindredactie)
Awb en ruimte Awb en ruimte mr. L.H.J. Baars mr. T.H.H.A. van der Schoot (eindredactie) awb en ruimte Berghauser Pont Publishing Postbus 14580 1001 LB Amsterdam www.berghauserpont.nl Grafisch vormgeving:
Nadere informatieModel Inkoopbeleid voor de (semi)overheid
Model Inkoopbeleid voor de (semi)overheid Model Inkoopbeleid voor de (semi)overheid Mr. drs. T.H.G. Robbe model inkoopbeleid voor de (semi)overheid Berghauser Pont Publishing Postbus 14580 1001 LB Amsterdam
Nadere informatieCultureel erfgoed en ruimte
Cultureel erfgoed en ruimte gebieds- en ontwikkelingsgerichte erfgoedzorg in de ruimtelijke ordening Mr. J. Poelstra, Ir. A. E. de Graaf en Ir. R.J.M.M. Schram Mr. T.H.H.A. van der Schoot (eindredactie)
Nadere informatieMilieu en ruimte in het buitengebied
Milieu en ruimte in het buitengebied Milieu en ruimte in het buitengebied mr. P.P.A. Bodden mr. T.J.H. Verstappen mr. H.J.M. Wingens mr. T.H.H.A. van der Schoot (eindredactie) milieu en ruimte in het
Nadere informatieIntroductie Ruimtelijke Ordening
Introductie Ruimtelijke Ordening Introductie Ruimtelijke Ordening Op weg naar het omgevingsrecht Mevr. mr. T.H.H.A. van der Schoot COLOFON Berghauser Pont Publishing Postbus 14580 1001 LB Amsterdam www.berghauserpont.nl
Nadere informatieExterne veiligheid en Ruimte
Het beheersen van risico s van activiteiten met gevaarlijke stoffen in het ruimtelijk spoor Het beheersen van risico s van activiteiten met gevaarlijke stoffen in het ruimtelijk spoor mr. E. Broeren Berghauser
Nadere informatieCultureel erfgoed en ruimte. gebieds- en ontwikkelingsgerichte erfgoedzorg in de ruimtelijke ordening
Cultureel erfgoed en ruimte gebieds- en ontwikkelingsgerichte erfgoedzorg in de ruimtelijke ordening Cultureel erfgoed en ruimte gebieds- en ontwikkelingsgerichte erfgoedzorg in de ruimtelijke ordening
Nadere informatieBOUWBESLUIT 2012 EN REGELING BOUWBESLUIT mr. A. de Jong ir. J.W. Pothuis
BOUWBESLUIT 2012 EN REGELING BOUWBESLUIT 2012 mr. A. de Jong ir. J.W. Pothuis Beide betrokken bij de totstandkoming van het Bouwbesluit 2012 en de Regeling Bouwbesluit 2012 Mr. A. de Jong is wetgevingsjurist
Nadere informatieProf. mr. drs. F.C.M.A. Michiels Mr. A.G.A. Nijmeijer Mr. J.A.M. van der Velden. Het wetsvoorstel Wabo
Prof. mr. drs. F.C.M.A. Michiels Mr. A.G.A. Nijmeijer Mr. J.A.M. van der Velden Het wetsvoorstel Wabo Stichting Instituut voor Bouwrecht s-gravenhage 2007 ISBN: 978-90-78066-11-8 NUR 823 2007, F.C.M.A.
Nadere informatieABC voor Raadsleden INKIJKEXEMPLAAR
ABC voor Raadsleden ABC voor Raadsleden Termen, woorden en uitdrukkingen in en om de raadzaal toegelicht en verduidelijkt mr. O. Schuwer abc voor raadsleden Berghauser Pont Publishing Postbus 14580 1001
Nadere informatieRuimtelijke ordening voor raadsleden en bestuurders
Ruimtelijke ordening voor raadsleden en bestuurders RO_BESTUURDERS 2014 BW_DEF.indd i 02-06-2014 10:04 RO_BESTUURDERS 2014 BW_DEF.indd ii 02-06-2014 10:04 Ruimtelijke ordening voor raadsleden en bestuurders
Nadere informatieUitzonderingen Aanbestedingsrecht. klassieke overheden
Uitzonderingen Aanbestedingsrecht klassieke overheden Uitzonderingen Aanbestedingsrecht klassieke overheden mr. drs. T.H.G. (Tim) Robbe uitzonderingen aanbestedingsrecht Berghauser Pont Publishing Postbus
Nadere informatieWerken met de Omgevingswet;
PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE IMPLEMENTATIE EN DE UITVOERING VAN DE OMGEVINGSWET I II Mr. J. van der Velde Mr. A.J.M. Zebel-Vaudo Werken met de Omgevingswet; PRAKTISCHE HANDLEIDING VOOR DE IMPLEMENTATIE
Nadere informatieProjectontwikkeling onder de Crisis- en herstelwet Een praktische handleiding
Projectontwikkeling onder de Crisis- en herstelwet Een praktische handleiding Projectontwikkeling onder de Crisis- en herstelwet Een praktische handleiding Mr. M.C. Brans Mr. J.C. Ellerman ISBN: 978-90-78066-48-4
Nadere informatieHoofdlijnen omgevingsrecht Tweede, geheel herziene druk
Hoofdlijnen omgevingsrecht Tweede, geheel herziene druk Indesign_Hoofdlijnen.indd 1 5-1-2016 11:30:18 Indesign_Hoofdlijnen.indd 2 5-1-2016 11:30:18 Hoofdlijnen omgevingsrecht Tweede, geheel herziene druk
Nadere informatieDe ruimtelijke beheersverordening. het bevroren bestemmingsplan als levend ruimtelijk instrument
De ruimtelijke beheersverordening het bevroren bestemmingsplan als levend ruimtelijk instrument De ruimtelijke beheersverordening het bevroren bestemmingsplan als levend ruimtelijk instrument Prof. dr.
Nadere informatieLuchtkwaliteit en omgeving
Luchtkwaliteit en omgeving Luchtkwaliteit en omgeving ing. C. Coenrady mr. R.D. Reinders mr. D.S.P. Roelands-Fransen mr. T.H.H.A. van der Schoot (eindredactie) Berghauser Pont Publishing Postbus 14580
Nadere informatiePlanschade en nadeelcompensatie
Planschade en nadeelcompensatie schadevergoeding bij rechtmatig overheidshandelen op het gebied van ruimtelijke ordening, openbare ruimte en infrastructuur Planschade en nadeelcompensatie schadevergoeding
Nadere informatieOnderzoek als project
Onderzoek als project Onderzoek als project Met MS Project Ben Baarda Jan-Willem Godding Eerste druk Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Ontwerp omslag: Studio Frank & Lisa, Groningen Omslagillustratie:
Nadere informatieLeidraad inbrengwaarde
Leidraad inbrengwaarde Leidraad inbrengwaarde drs. ing. F.H. de Bruijne RT ir. ing. T.A. te Winkel RT ISBN: 978-90-78066-47-7 NUR 820-823 2010, Instituut voor Bouwrecht Alle rechten voorbehouden. Niets
Nadere informatieOpstal en erfpacht als juridische instrumenten voor meervoudig grondgebruik
Opstal en erfpacht als juridische instrumenten voor meervoudig grondgebruik Opstal en erfpacht als juridische instrumenten voor meervoudig grondgebruik mr. B.C. Mouthaan s-gravenhage - 2013 1 e druk ISBN
Nadere informatiePraktische toelichting op de UAV 2012
Praktische toelichting op de UAV 2012 Praktische toelichting op de UAV 2012 prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis Eerste druk s-gravenhage - 2012 1 e druk ISBN 978-90-78066-56-9 NUR 822 2012, Stichting Instituut
Nadere informatieUAV 2012 Toegelicht. Handleiding voor de praktijk. prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis. Eerste druk
UAV 2012 Toegelicht Handleiding voor de praktijk prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis Eerste druk s-gravenhage - 2013 1 e druk ISBN 978-90-78066-67-5 NUR 822 2013, Stichting Instituut voor Bouwrecht, s-gravenhage
Nadere informatieBelastingwetgeving 2015
Belastingwetgeving 2015 Opgaven Niveau 5 MBA Peter Dekker RA Ludie van Slobbe RA Uitgeverij Educatief Ontwerp omslag: www.gerhardvisker.nl Ontwerp binnenwerk: Ebel Kuipers, Sappemeer Omslagillustratie:
Nadere informatiePrivaatrechtelijke Bouwregelgeving Editie 2013
Privaatrechtelijke Bouwregelgeving Editie 2013 Privaatrechtelijke Bouwregelgeving Editie 2013 samengesteld door: prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis ISBN 978-90-78066-82-8 NUR 822 2013, Stichting Instituut
Nadere informatieAsbest. Toezicht en handhaving
Toezicht en handhaving Toezicht en handhaving Mr. T. Segers Mr. P.A.J. Huijbregts Mr. J.A. Bekke Berghauser Pont Publishing Postbus 14580 1001 LB Amsterdam www.berghauserpont.nl Omslagontwerp: Zedline
Nadere informatieVergunningvrij bouwen: regels 2014 EEN PRAKTISCHE UITLEG VAN DE WET MET VERHELDERENDE JURISPRUDENTIE
Vergunningvrij bouwen: regels 2014 EEN PRAKTISCHE UITLEG VAN DE WET MET VERHELDERENDE JURISPRUDENTIE Vergunningvrij bouwen: regels 2014 EEN PRAKTISCHE UITLEG VAN DE WET MET VERHELDERENDE JURISPRUDENTIE
Nadere informatieLeidraad inbrengwaarde (2 e druk) drs. ing. F.H. de Bruijne MRICS RTsv ir. ing. T.A. te Winkel MRICS RTsv RMT
Leidraad inbrengwaarde (2 e druk) drs. ing. F.H. de Bruijne MRICS RTsv ir. ing. T.A. te Winkel MRICS RTsv RMT ISBN: 978-90-78066-96-5 NUR 820-823 2015, Instituut voor Bouwrecht Alle rechten voorbehouden.
Nadere informatieHou het eenvoudig Effectief communiceren in organisaties
Hou het eenvoudig 30-09-2008 09:10 Pagina 1 Hou het eenvoudig Effectief communiceren in organisaties Hou het eenvoudig 30-09-2008 09:10 Pagina 2 Hou het eenvoudig 30-09-2008 09:10 Pagina 3 Arie Quik Hou
Nadere informatiePraktische toelichting op de UAV 2012 (2 e druk)
Praktische toelichting op de UAV 2012 (2 e druk) Praktische toelichting op de UAV 2012 prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis bewerkt door mr. dr. H.P.C.W. Strang Tweede druk s-gravenhage - 2018 2 e druk ISBN
Nadere informatieHoofdstuk 2 Crisis- en herstelwet, de experimenteerfase voorbij?
Hoofdstuk 2 Crisis- en herstelwet, de experimenteerfase voorbij? Preadviezen voor de Vereniging voor Bouwrecht Nr. 39 Hoofdstuk 2 Crisis- en herstelwet, de experimenteerfase voorbij? mr. M.C. Brans mr.
Nadere informatieNatuur en ruimte. Mr. L. Boerema en Mr. E.T. de Jong. Mr. T.H.H.A. van der Schoot (eindredactie)
Natuur en ruimte Natuur en ruimte Mr. L. Boerema en Mr. E.T. de Jong Mr. T.H.H.A. van der Schoot (eindredactie) natuur en ruimte Berghauser Pont Publishing Postbus 14580 1001 LB Amsterdam www.berghauserpont.nl
Nadere informatieHandboek Afvalstoffenrecht
Handboek Afvalstoffenrecht Handboek Afvalstoffenrecht Ynze Flietstra Tjeerd van der Meulen HANDBOEK AFVALSTOFFENRECHT Berghauser Pont Publishing Postbus 14580 1001 LB Amsterdam www.berghauserpont.nl Boekverzorging:
Nadere informatieDe hybride vraag van de opdrachtgever
De hybride vraag van de opdrachtgever Een onderzoek naar flexibele verdeling van ontwerptaken en -aansprakelijkheid in de relatie opdrachtgever-opdrachtnemer prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis ing. W.A.I.
Nadere informatieBelastingwetgeving 2015
Belastingwetgeving 2015 Opgaven Niveau 5 MBA Peter Dekker RA Ludie van Slobbe RA Uitgeverij Educatief Belastingwetgeving Opgaven Niveau 5 MBA Peter Dekker RA Ludie van Slobbe RA Eerste druk Uitgeverij
Nadere informatieBestuursrecht, en internet Bestuursrechtelijke normen voor elektronische overheidscommunicatie
Bestuursrecht, e-mail en internet Bestuursrechtelijke normen voor elektronische overheidscommunicatie 2011 A.M. Klingenberg/ Boom Juridische uitgevers Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912
Nadere informatieGebruik ruimte. Over het herverdelen van gebruiksruimte in het omgevingsplan en de verbinding met het beleidsconcept gebruiksruimte
Gebruik ruimte Over het herverdelen van gebruiksruimte in het omgevingsplan en de verbinding met het beleidsconcept gebruiksruimte mr. R. Sillevis Smitt Eerste druk s-gravenhage - 2018 1 e druk ISBN 978-94-6315-037-8
Nadere informatieJuridische aspecten van ketensamenwerking. Naar een multidisciplinaire benadering
Juridische aspecten van ketensamenwerking. Naar een multidisciplinaire benadering Preadviezen voor de Vereniging voor Bouwrecht Nr. 41 Juridische aspecten van ketensamenwerking Naar een multidisciplinaire
Nadere informatieBoekhouden geboekstaafd Opgaven
Boekhouden geboekstaafd Wim Broerse, Derk Jan Heslinga, Wim Schauten 13 e druk Boekhouden geboekstaafd 1 Drs. W.J. Broerse Drs. D.J.J. Heslinga Drs. W.M.J. Schauten Dertiende druk Noordhoff Uitgevers
Nadere informatieJuridische handreiking relatie BIM-protocol en de DNR 2011 (voor adviseurs en opdrachtgevers) prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis
Juridische handreiking relatie BIM-protocol en de DNR 2011 (voor adviseurs en opdrachtgevers) prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis s-gravenhage, 2015 Omslagfoto Het voorbereiden van renovatiewerkzaamheden
Nadere informatieBeschouwingen naar aanleiding van het wetsvoorstel Aanbestedingswet
Beschouwingen naar aanleiding van het wetsvoorstel Aanbestedingswet Preadviezen voor de Vereniging voor Bouwrecht Nr. 38 Beschouwingen naar aanleiding van het wetsvoorstel Aanbestedingswet prof. mr. J.M.
Nadere informatieNectar 4e editie biologie vmbo-basis deel 3B leerwerkboek
Nectar 4e editie biologie vmbo-basis deel 3B leerwerkboek Serie-overzicht klas 1 + 2 nectar onderbouw klas 3 3 basis 3 kader 3 gt havo / vwo 2 3 klas 4 4 basis 4 kader 4 gt havo / vwo tweede fase 0 / 17
Nadere informatieopgaven- en werkboek GECONSOLIDEERDE JAARREKENING Henk Fuchs 1e druk
opgaven- en werkboek Henk Fuchs GECONSOLIDEERDE JAARREKENING 1e druk Geconsolideerde jaarrekening Opgaven- en werkboek Geconsolideerde jaarrekening Opgaven- en werkboek Henk Fuchs Eerste druk Noordhoff
Nadere informatiePlanschade en nadeelcompensatie
Planschade en nadeelcompensatie SCHADEVERGOEDING BIJ RECHTMATIG OVERHEIDSHANDELEN OP HET GEBIED VAN RUIMTELIJKE ORDENING, OPENBARE RUIMTE EN INFRASTRUCTUUR Planschade en nadeelcompensatie SCHADEVERGOEDING
Nadere informatieElementaire praktijk van de Financiering Werkboek
Elementaire praktijk van de Financiering Werkboek Niveau 4 PDB Mariëlle de Kock elementaire praktijk van de financiering Niveau 4 PDB Werkboek Mariëlle de Kock Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Ontwerp
Nadere informatieWIJZIGINGSBLAD A2. Regeling Brandmeldinstallaties 2002 BMI 2002 / A2 VEILIGHEID DOOR SAMENWERKING. Versie : 1.0. Publicatiedatum : 1 april 2012
WIJZIGINGSBLAD A2 Regeling Brandmeldinstallaties 2002 BMI 2002 / A2 Publicatiedatum : 1 april 2012 Ingangsdatum : 1 april 2012 VEILIGHEID DOOR SAMENWERKING VOORWOORD A2:2012/BMI 2002 Pagina 2/5 Dit wijzigingsblad
Nadere informatieWIJZIGINGSBLAD A2. BORG 2005 versie 2 / A2 VEILIGHEID DOOR SAMENWERKING. Versie : 2.2. Publicatiedatum : 31 maart 2010. Ingangsdatum : 1 april 2010
WIJZIGINGSBLAD A2 Nationale Beoordelingsrichtlijn BORG 2005 versie 2 Procescertificaat voor het ontwerp, de installatie en het onderhoud van inbraakbeveiliging BORG 2005 versie 2 / A2 Publicatiedatum :
Nadere informatieBijzonder geschikt voor het werk
Bijzonder geschikt voor het werk Bijzonder geschikt voor het werk H.J.M. van Mierlobundel onder redactie van: E.W.J. de Groot en R.D. Harteman ISBN 978-90-78066-71-2 NUR 820-823 2012, Stichting Instituut
Nadere informatieNaar een andere verdeling van verantwoordelijkheid in de bouw
Naar een andere verdeling van verantwoordelijkheid in de bouw Naar een andere verdeling van verantwoordelijkheid in de bouw Onderzoek naar privaatrechtelijke verbeteringsmogelijkheden van de bouwkwaliteit
Nadere informatieDe basis van het Boekhouden
De basis van het Boekhouden Werkboek Niveau 3 BKB/elementair boekhouden Hans Dijkink de basis van het boekhouden Niveau 3 BKB/elementair boekhouden Werkboek Hans Dijkink Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten
Nadere informatiePraktijkboek verjarings- en vervaltermijnen in de bouw
Praktijkboek verjarings- en vervaltermijnen in de bouw ISBN 978-90-78066-42-2 NUR 822 2010, S.J.H. Rutten, Stichting Instituut voor Bouwrecht Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden
Nadere informatieRechtsbescherming in het omgevingsrecht
Rechtsbescherming in het omgevingsrecht Preadviezen voor de Vereniging voor Bouwrecht Nr. 37 095708_Deel_0_Voorwerk.indd 1 09-10-2009 11:50:53 095708_Deel_0_Voorwerk.indd 2 09-10-2009 11:50:53 Rechtsbescherming
Nadere informatieIllegaal grondgebruik
Over verlies, verjaring en verkrijging van grond als gevolg van gebruik door niet-eigenaren Over verlies, verjaring en verkrijging van grond als gevolg van gebruik door niet-eigenaren mr. drs. Liesbeth
Nadere informatieBasiskennis Calculatie
Basiskennis Calculatie Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren UITWERKINGEN Derde druk Basiskennis Calculatie Uitwerkingen Basiskennis Calculatie Uitwerkingen Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren Derde druk Noordhoff
Nadere informatieSerie: Elementaire theorie accountantscontrole. Auditing & Assurance: Bijzondere opdrachten. Hoofdredactie Prof. dr. G.C.M.
Serie: Elementaire theorie accountantscontrole Auditing & Assurance: Bijzondere opdrachten Hoofdredactie Prof. dr. G.C.M. Majoor RA Auteurs Drs. B.A. Heikoop-Geurts RA M.J.Th. Mooijekind RA Drs. H.L. Verkleij
Nadere informatieBedrijfsadministratie MBA
Bedrijfsadministratie MBA Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren UITWERKINGEN Tweede druk Bedrijfsadministratie MBA Uitwerkingen Bedrijfsadministratie MBA Uitwerkingen Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren Tweede
Nadere informatieWoord vooraf. Zoetermeer, augustus 2005
i Woord vooraf Op basis van het aantal in omloop gebrachte varianten in fittersboekjes kan verondersteld worden, dat aan dergelijke boekjes een grote behoefte bestaat. Een aantal bij de VOMI, Branchevereniging
Nadere informatieCheck je en brief
Check je e-mail en brief Check je e-mail en brief Tips en checklists voor betere e-mails en brieven Eric Tiggeler TWEEDE DRUK Omslagontwerp: Textcetera, Den Haag Opmaak binnenwerk: Villa Y, Henxel Eric
Nadere informatieNectar 4e editie biologie vmbo-kader deel 4 leerboek
Nectar 4e editie biologie vmbo-kader deel 4 leerboek Serie-overzicht klas 1 + 2 nectar onderbouw klas 3 3 basis 3 kader 3 gt havo / vwo 2 3 klas 4 4 basis 4 kader 4 gt havo / vwo tweede fase 0 / 17 2017
Nadere informatieJaarrekening. Henk Fuchs OPGAVEN- EN WERKBOEK. Tweede druk
Jaarrekening Henk Fuchs OPGAVEN- EN WERKBOEK Tweede druk Jaarrekening Opgaven- en werkboek Jaarrekening Opgaven- en werkboek Henk Fuchs Tweede druk Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Opmaak binnenwerk:
Nadere informatiePreadviezen Content.indd :55:32
Preadviezen 2016 Content.indd 1 01-11-16 13:55:32 Content.indd 2 01-11-16 13:55:32 Vereniging voor de vergelijkende studie van het recht van België en Nederland Preadviezen 2016 Noodtoestand in het publiekrecht
Nadere informatieFiscale Jaarrekening. Henk Fuchs Yvonne van de Voort UITWERKINGEN. Tweede druk
Fiscale Jaarrekening Henk Fuchs Yvonne van de Voort UITWERKINGEN Tweede druk Fiscale jaarrekening Uitwerkingen opgaven Fiscale jaarrekening Uitwerkingen opgaven Henk Fuchs Yvonne van de Voort Tweede
Nadere informatiePeriodeafsluiting. Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren OPGAVEN- EN WERKBOEK. Tweede druk
Periodeafsluiting Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren OPGAVEN- EN WERKBOEK Tweede druk Periodeafsluiting Opgaven- en werkboek Periodeafsluiting Opgaven- en werkboek Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren Tweede
Nadere informatieDe Kern van Veranderen
De Kern van Veranderen #DKVV De kern van veranderen marco de witte en jan jonker Alle rechten voorbehouden: niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand,
Nadere informatieBestuursrechtspraak op thema e geheel herziene en geactualiseerde druk
Bestuursrechtspraak op thema 2014 3e geheel herziene en geactualiseerde druk Bestuursrechtspraak op thema 2014 3e geheel herziene en geactualiseerde druk Mr. Olaf Schuwer 2014 Berghauser Pont Publishing,
Nadere informatieHoofdlijnen ruimtelijk bestuursrecht
Hoofdlijnen ruimtelijk bestuursrecht Prof. mr. P.J.J. van Buuren Prof. mr. A.G.A. Nijmeijer Mr. J. Robbe Hoofdlijnen ruimtelijk bestuursrecht Tiende druk Deventer 2017 ISBN 978 90 13 14010 1 NUR 823-305
Nadere informatiePraktisch Verbintenissenrecht
Praktisch Verbintenissenrecht Mr. dr. C. Phillips 2 e druk Toegang tot online studiehulp Als koper van dit e-book kun je een unieke code aanmaken die toegang geeft tot de website bij het e-book. 1. Ga
Nadere informatieBoekhouden geboekstaafd
Boekhouden geboekstaafd Drs. H. Fuchs S.J.M. van Vlimmeren OPGAVEN Zevende druk Boekhouden geboekstaafd 2 Opgaven Boekhouden geboekstaafd 2 Opgaven Drs. H. Fuchs S. J. M. van Vlimmeren Zevende druk Noordhoff
Nadere informatieFrank en Vrij. Thunnissen-bundel. onder redactie van. mr. J.F. de Groot / mr. H.M. Slaghekke
Frank en Vrij Frank en Vrij Thunnissen-bundel onder redactie van mr. J.F. de Groot / mr. H.M. Slaghekke ISBN 978-90-78066-26-2 NUR 820 Omslagontwerp en binnenwerk: Rob Kluitenberg 2009, Stichting Instituut
Nadere informatieProfiel van de Nederlandse overheid
Profiel van de Nederlandse overheid Organisatie, beleid en besluitvorming Links Remko Iedema en Patricia Wiebinga bussum 2012 Deze links vormen extra materiaal bij de zesde, herziene druk van het boek
Nadere informatieWerken met de coördinatieregeling Wro. versnelling en vereenvoudiging ruimtelijke projectrealisatie
Werken met de coördinatieregeling Wro versnelling en vereenvoudiging ruimtelijke projectrealisatie Werken met de coördinatieregeling Wro versnelling en vereenvoudiging ruimtelijke projectrealisatie Mr
Nadere informatieBedrijfsadministratie
Bedrijfsadministratie Opgaven Niveau 5 MBA Peter Kuppen Frans van Luit Bedrijfsadministratie MBA Niveau 5 Opgaven Opgaven Bedrijfsadminstratie MBA Niveau 5 P. Kuppen F. van Luit Eerste druk Noordhoff
Nadere informatieArbeidsovereenkomst 2016/2017
Arbeidsovereenkomst en aanverwante regelgeving 2016/2017 Redactie: Ars Aequi Libri Ars Aequi Libri Nijmegen 2016 ISBN: 978-90-6916-839-5 NUR 825 2016 Ars Aequi Libri, Nijmegen. Alle rechten voorbehouden.
Nadere informatieTEKST & TOELICHTING WET WERK EN ZEKERHEID
TEKST & TOELICHTING WET WERK EN ZEKERHEID TEKST & TOELICHTING WET WERK EN ZEKERHEID mr. C.P. van den Eijnden mr. K.M.J.R. Maessen dr. mr. S.F.H. Jellinghaus TEKST & TOELICHTING WET WERK EN ZEKERHEID Berghauser
Nadere informatieArbo- en verzuimbeleid
r i c h t l i j n v o o r d e a r b o c a t a l o g u s Arbo I n f o r m a t i e 1 Arbo- en verzuimbeleid Elfde herziene druk Arbo-Informatieblad 1 1-12-2010 11:02:47 colofon Uitgave Sdu Uitgevers Sdu
Nadere informatieBedrijfseconomie. Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren UITWERKINGEN. Tweede druk
Bedrijfseconomie Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren UITWERKINGEN Tweede druk Bedrijfseconomie Uitwerkingen Bedrijfseconomie Uitwerkingen Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren Tweede druk Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten
Nadere informatieBasisstudie in het boekhouden
OPGAVEN Basisstudie in het boekhouden M.H.A.F. van Summeren, P. Kuppen, E. Rijswijk Zevende druk Basisstudie in het boekhouden Opgavenboek Opgavenboek Basisstudie in het boekhouden M.H.A.F. van Summeren
Nadere informatieInleiding Administratieve Organisatie. Opgavenboek
Inleiding Administratieve Organisatie Opgavenboek Inleiding Administratieve Organisatie Opgavenboek drs. J.P.M. van der Hoeven Vierde druk Stenfert Kroese, Groningen/Houten Wolters-Noordhoff bv voert
Nadere informatieBedrijfsadministratie MBA
Bedrijfsadministratie MBA Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren OPGAVEN- EN WERKBOEK Tweede druk Bedrijfsadministratie MBA Opgaven- en werkboek Bedrijfsadministratie MBA Henk Fuchs Sarina van Vlimmeren Tweede
Nadere informatiePubliekrechtelijke toestemmingen en de UAV-GC 2005
Publiekrechtelijke toestemmingen en de UAV-GC 2005 Een praktische toelichting mr. J.J. Karens mr. A.Z.R. Koning Eerste druk s-gravenhage - 2017 1 e druk ISBN 978-94-6315-024-8 NUR 822 2017, Stichting Instituut
Nadere informatieBoekhouden geboekstaafd
1 Boekhouden geboekstaafd Drs. H. Fuchs S.J.M. van Vlimmeren OPGAVEN Twaalfde druk Boekhouden geboekstaafd 1 Opgaven Boekhouden geboekstaafd 1 Opgaven Drs. H. Fuchs S. J. M. van Vlimmeren Twaalfde druk
Nadere informatieVergunningvrij bouwen
Vergunningvrij bouwen NIEUWE REGELS 2014 Vergunningvrij bouwen NIEUWE REGELS 2014 Henk Veenstra vergunningvrij bouwen nieuwe regels 2014 Berghauser Pont Publishing Postbus 14580 1001 LB Amsterdam www.berghauserpont.nl
Nadere informatieLeegstand en ruimte. in het bijzonder van kantoren
Leegstand en ruimte in het bijzonder van kantoren Leegstand en ruimte in het bijzonder van kantoren mr. M.A.Wintgens, advocaat bij AKD mr. J.J. Hoekstra, advocaat bij Straatman Koster mr. T.H.H.A. van
Nadere informatieHoofdlijnen van het omgevingsrecht
Ronald de Waard Bart Oortwijn 2014 Berghauser Pont Publishing, Amsterdam Hoofdlijnen omgevingsrecht 1e druk: 2014 ISBN 978-94-91073-XX-X NUR 820 Copyright 2014 Berghauser Pont Publishing, Amsterdam Alle
Nadere informatie12 merken, 13 ongelukken
12 merken, 13 ongelukken Karel Jan Alsem & Robbert Klein Koerkamp Eerste druk Noordhoff Uitgevers Groningen/Houten Ontwerp omslag: G2K Designers, Groningen/Amsterdam Aan de totstandkoming van deze uitgave
Nadere informatieINSPECTIE BOUWKUNDIGE BRANDVEILIGHEID Goed- en afkeurcriteria bouwkundige brandveiligheid
INSPECTIE BOUWKUNDIGE BRANDVEILIGHEID bouwkundige brandveiligheid Versie : 1.0 Publicatiedatum : 1 augustus 2014 Ingangsdatum : 1 augustus 2014 VOORWOORD Pagina 2/6 De Vereniging van Inspectie-instellingen
Nadere informatieLuchtkwaliteit en omgeving
Luchtkwaliteit en omgeving Luchtkwaliteit en omgeving ing. C. Coenrady mr. R.D. Reinders mr. D.S.P. Roelands-Fransen mr. T.H.H.A. van der Schoot (eindredactie) Berghauser Pont Publishing Postbus 14580
Nadere informatieBoekhouden geboekstaafd
Boekhouden geboekstaafd Drs. H. Fuchs S.J.M. van Vlimmeren OPGAVEN Achtste druk Boekhouden geboekstaafd 2 Opgaven Boekhouden geboekstaafd 2 Opgaven Drs. H. Fuchs S. J. M. van Vlimmeren Achtste druk Noordhoff
Nadere informatieINSPECTIE BOUWKUNDIGE BRAND- VEILIGHEID Specifieke normen en verwijzingen
INSPECTIE BOUWKUNDIGE BRAND- VEILIGHEID Specifieke normen en verwijzingen Publicatiedatum : 1 augustus 2014 Ingangsdatum : 1 augustus 2014 VOORWOORD Pagina 2/5 De Vereniging van Inspectie-instellingen
Nadere informatieAsbest. Toezicht en handhaving. Mr. P.A.J. Huijbregts. Mr. T. Segers
Asbest Toezicht en handhaving Mr. P.A.J. Huijbregts Mr. T. Segers Berghauser Pont Publishing Postbus 14580 1001 LB Amsterdam www.berghauserpont.nl Geautomatiseerd Zetwerk: Diskad Concepts Druk: Scan Laser
Nadere informatieNectar 4e editie biologie vmbo-gt deel 4 leerboek
Nectar 4e editie biologie vmbo-gt deel 4 leerboek Serie-overzicht klas 1 + 2 nectar onderbouw klas 3 3 basis 3 kader 3 gt havo / vwo 2 3 klas 4 4 basis 4 kader 4 gt havo / vwo tweede fase 0 / 17 2017 Noordhoff
Nadere informatiePermanente bewoning van recreatiewoningen. handhaving en vergunningverlening
Permanente bewoning van recreatiewoningen handhaving en vergunningverlening Permanente bewoning van recreatiewoningen handhaving en vergunningverlening mr. P.W.M. de Laat mr. T.H.H.A. van der Schoot (eindredactie)
Nadere informatieUvA-DARE (Digital Academic Repository) : Peeters-Podgaevskaja, A.V. Link to publication
UvA-DARE (Digital Academic Repository) : Peeters-Podgaevskaja, A.V. Link to publication Citation for published version (APA): Peeters-Podgaevskaja, A. V. (2008). : Amsterdam: Pegasus General rights It
Nadere informatie