Herstelbemiddeling bij geïnterneerden: mogelijkheden en beperkingen. Een procesevaluatie vanaf de wet op de bemiddeling.

Transcriptie

1 FACULTEIT RECHTSGELEERDHEID Herstelbemiddeling bij geïnterneerden: mogelijkheden en beperkingen. Een procesevaluatie vanaf de wet op de bemiddeling. Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de criminologische wetenschappen door ( ) Dufraing Cis Academiejaar Promotor : Commissarissen : Prof. dr. Freya Vander Laenen Lic. Leo Van Garsse Lic. Ben Heylen

2 Trefwoorden. Restorative Justice Slachtoffer-dader bemiddeling Internering Herstel 2

3 Verklaring inzake toegankelijkheid van de masterproef criminologische wetenschappen Ondergetekende, Dufraing Cis ( ) geeft hierbij aan derden, zijnde andere personen dan de promotor (en eventuele co-promotor), de commissarissen of leden van de examencommissie van de master in de criminologische wetenschappen, de toelating om deze masterproef in te zien, deze geheel of gedeeltelijk te kopiëren of er, indien beschikbaar, een elektronische kopie van te bekomen, waarbij deze derden er uiteraard slechts zullen kunnen naar verwijzen of uit citeren mits zij correct en volledig de bron vermelden. Datum: Handtekening: 3

4 Voorwoord. Tijdens mijn stage vorig jaar in de gevangenis van Merksplas kwam ik nogal vaak in contact met geïnterneerden. Door de gesprekken die ik met hen voerde, alsook deze met de penitentiaire beambten, leden van de zorgequipe en de Psychosociale Dienst, vroeg ik mezelf af, mede gestuurd door mijn opleiding en wat ik van thuis uit heb mee gekregen, hoe een bemiddelingproces met die groep gedetineerden juist zou verlopen. Dit was een belangrijke motivatie om dit onderwerp voor mijn masterproef te kiezen. Bij deze wil ik dan ook mijn promotor prof. dr. Freya Vander Laenen, de bemiddelaars van Suggnomè vzw Filip Van Gorp, Petra Sampers, Nancy Van Eynde, Dominique Bataillie, en mijn ouders van harte bedanken voor hun hulp, steun en advies. 4

5 Inhoudstafel. 1. Inleiding.p.6 2. Restorative Justice...p Ontstaan van Restorative Justice...p Wat is Restorative Justice?...p Voordelen van Restorative Justice...p Kritische bedenkingen.p Slachtoffer-dader bemiddeling...p Wat is slachtoffer-dader bemiddeling?...p Slachtoffer-dader bemiddeling in België p Fasen van bemiddeling...p Motivatie, angst en weerstand bij de partijen...p Voor- en nadelen van slachtoffer-dader bemiddeling...p Kritische bedenkingen.p Slachtoffer-dader bemiddeling met geïnterneerden.p Internering...p Internering en bemiddeling: conflicterende visies?...p Vanuit het oogpunt van de bemiddelaars p Besluit..p Huidige stand van zaken.....p Inleiding..p Resultaten en commentaar..p Besluit...p Algemeen besluit..p.63 Bibliografie...p.66 Bijlagen.p.72 5

6 1. Inleiding. Om te beginnen wil ik eerst graag iets verduidelijken. Bij het indienen van het onderwerp voor deze scriptie, suggereerde ik de werktitel Herstelbemiddeling bij geïnterneerden: mogelijkheden en beperkingen, maar doorheen de tekst zal u veel vaker de term slachtofferdader bemiddeling lezen. Beide termen worden door elkaar gebruikt, terwijl het in wezen natuurlijk om dezelfde vorm van bemiddeling gaat. Het opzet van deze scriptie is het ontdekken van de mogelijkheden en beperkingen van slachtoffer-dader bemiddeling bij geïnterneerden. Bemiddeling is op zich al een zeer complexe materie, maar daar komt de alom bekende problematiek van de internering nog bij. Men zou zich kunnen afvragen of bemiddeling met deze deelpopulatie daders überhaupt wel mogelijk is. Maar dat bleek vrij snel een nutteloze vraag, aangezien het onderzoek overduidelijk aantoont dat ook geïnterneerden actief worden betrokken bij bemiddelingsprocessen. Maar het is m.i. geen foute assumptie om te denken dit veel moeilijker is dan bij een gewone bemiddeling. Het doel is dus deze beperkingen in kaart te brengen en ook te zoeken naar eventuele oplossingen. Maar we zullen eveneens trachten de mogelijkheden van slachtofferdader bemiddeling met geïnterneerden weer te geven. Dat is dan ook mijn centrale onderzoeksvraag. Wat zijn de mogelijkheden en beperkingen van slachtoffer-dader bemiddeling bij geïnterneerden? Deze vraag is natuurlijk veel te algemeen, daarom heb ik deze dan ook opgedeeld in verscheidene deelvragen. De eerste deelvragen hebben als bedoeling een algemeen beeld te schetsen van het kader waarin bemiddeling met geïnterneerden zich situeert. Deze gaan dan ook over Restorative Justice (RJ) en slachtofferdader bemiddeling in het algemeen. Wat is dat nu juist? Hoe gaat dat in z n werk? Welke beperkingen spelen daar een rol? Eerst dus een globaal kader schetsen. Want alles wat hier van belang is, speelt ook bij de bemiddelingsprocessen met geïnterneerden. Dit wordt in de eerste twee delen besproken. Een belangrijke deelvraag heeft betrekking op bemiddeling met geïnterneerden op zich. Zijn bemiddeling en internering geen conflicterende visies? Hoe wordt bemiddelen met geïnterneerden in de praktijk ondervonden? Wat zijn de verschillen tussen bemiddelen met geïnterneerden en een gewone bemiddeling. Hier handelt het derde deel over. 6

7 De vraag in het vierde deel is Wat is de huidige stand van zaken met betrekking tot bemiddelen met geïnterneerden en wat kan deze ons leren?. Hiervoor werd o.a. een kwantitatief onderzoek uitgevoerd. In het vijfde en laatste deel worden ten slotte nog enkele besluiten geformuleerd. Om deze doelstelling te halen werd eerst een literatuurstudie ondernomen. Deze was vooral gericht op het grotere kader, het krijgen van een completer beeld van RJ en slachtoffer-dader bemiddeling op zich. Aangezien de beperkingen die hier een rol spelen ook gelden bij bemiddeling met geïnterneerden, is dit een belangrijke stap. Daarnaast werden ook enkele interviews afgenomen bij bemiddelaars om zo een beeld te krijgen van hoe het is om te bemiddelen met geïnterneerden. Om te weten te komen wat zij als problematisch ervaren en wat er in de praktijk gedaan wordt om deze zaken op te lossen. Ten slotte werd er ook nog een beperkte kwantitatieve studie gedaan. Uit de periode 1 januari 2006 tot 31 december 2009 werden alle casussen van bemiddeling met geïnterneerden in Vlaanderen samengebracht. De reden waarom voor deze data zijn gekozen is de volgende. Op 1 januari 2006 werd de wet op de bemiddeling van kracht en 31 december 2009 omdat er van het jaar 2010 nog geen cijfers bekend zijn. Er werden o.a. cijfers verzameld over hoe vaak er bemiddeld werd met geïnterneerden, de redenen waarom de bemiddeling niet werd opgestart, de aard van de bemiddeling,. 7

8 2. Restorative justice Ontstaan van Restorative Justice. Restorative Justice heeft in zekere mate altijd al bestaan. In de eerste samenlevingen, waar er geen heerser en geen strafrecht was, loste men conflicten op door restitutie. Deze restitutie had verschillende doelen die herstelrechtelijk georiënteerd waren 1. RJ is op het einde van de jaren 70 ontstaan als een antwoord op de beperkingen van het klassieke strafrecht 2. Deze kritieken hadden onder meer te maken met de doelmatigheid, de legitimiteit, de moraliteit en het welzijn 3. Nils Christie formuleert in zijn bekende artikel Conflicts as property een belangrijke kritiek op het strafrecht. Hij beweert dat de staat in dit verband een professionele dief is. Zij neemt het conflict, dus het misdrijf, af van de rechtstreeks betrokkenen. De partijen worden tijdens het strafproces vertegenwoordigd door hun raadsman. Het slachtoffer, dat door de staat vertegenwoordigd wordt, zal slechts zijdelings of zelfs helemaal niet, aan het strafproces deelnemen 4. Ook het ontstaan van de victimologie droeg bij tot de ontwikkeling van RJ. Door de victimologie werd duidelijk wat de implicaties van criminaliteit waren voor de slachtoffers van criminaliteit. Een criminaliteitsbenadering die rekening houdt met slachtoffers werd noodzakelijk 5. Deze nieuwe benadering werd dan Restorative Justice genoemd Wat is Restorative Justice? Er zijn verschillende manieren om RJ te omschrijven, maar in de eerste plaats is het niet de traditionele manier om om te gaan met criminaliteit en justitie. De traditionele manier houdt in dat de verdachte voor een rechtbank komt en de rechter of jury bepaalt of hij/zij schuldig is, waarna er in voorkomend geval een vonnis volgt en de strafmaat wordt bepaald. Het slachtoffer wordt vaak niet gehoord en is niet echt een procespartij in de klassieke vorm van 1 WEITEKAMP, E.G.M., The history of restorative justice in A restorative justice reader: texts, sources, context, JOHNSTONE, G., (ed.), Cullompton, Willan Publishing, 2003, p MARSHALL, T. F., Restorative Justice: an overview in A restorative justice reader: texts, sources, context, JOHNSTONE, G., (ed.), Cullompton, Willan Publishing, 2003, p AERTSEN, I., Herstelrechtelijke beweging: achtergronden en regelgeving in Bemiddeling en herstel in de strafrechtsbedeling, KOOLS, L., (ed.), Brugge, Die Keure, 2005, p CHRISTIE, N., Conflicts as property, The British Journal of Criminology, 1977, PETERS, T., Bemiddeling en herstel(recht): praktijk en beweging, Panopticon, 2001,

9 de strafrechtsbedeling. Restorative Justice wil het conflict, dat de oorzaak of het gevolg is van een misdrijf, teruggeven aan de mensen die er rechtstreeks bij betrokken zijn. Dader en slachtoffer kunnen tot een vorm van herstel komen, eventueel met de hulp van een derde. Het komen tot herstel kan op verschillende manieren gebeuren: herstelbemiddeling, family group conferencing, sentencing circles, 6. In de literatuur zijn vele definities te vinden over RJ. Een veel geciteerde definitie is deze van Walgrave: Restorative Justice is every action that is primarily oriented toward doing justice by repairing the harm that has been caused by the crime 7. Hiermee wordt aangetoond dat RJ een praktijkgerichte benadering die zich focust op rechtsvrede en het welzijn van alle burgers. Restorative Justice kent een dubbele finaliteit. Ten eerste is het een benadering die tegemoet wil komen aan de noden van het slachtoffer. Belangrijk is dan ook de erkenning van het slachtofferschap. Ten tweede gaat het om het verzekeren dat de dader er zich van bewust is dat hij schade veroorzaakte, die hersteld moet worden. Zo wordt duidelijk dat het aanspreken van de dader op zijn verantwoordelijkheid een centraal gegeven is 8. Restorative Justice is naast een praktijkgerichte benadering ook een principiële benadering. Het benadert een misdrijf en de maatschappelijke of strafrechtelijke reactie hierop vanuit een eigen bril, waarbij criminaliteit in haar sociale context wordt geplaatst. Een misdrijf wordt dan niet meer opgevat als een schending van abstracte rechtsregels, maar wel als een inbreuk op menselijke relaties en personen. Centraal staat dan ook de geleden schade. Vanuit deze filosofie is een misdrijf een conflictsituatie waarbij drie partijen centraal staan, het slachtoffer, de dader en de gemeenschap. Gezien het deze partijen zijn die de negatieve gevolgen van een misdrijf ondervinden, moeten net zij de mogelijkheid krijgen tot een actieve en maximale betrokkenheid in de afhandeling ervan. Dit veronderstelt participatie. In die zin staat communicatie in functie van het definiëren en interpreteren van het gebeuren centraal. Ook reconciliation (verzoening) is een centraal begrip. Verzoening realiseren veronderstelt een proces dat zich afspeelt tussen dader en slachtoffer en tussen dader en de gemeenschap. In de bemiddelingspraktijk lijkt verzoening echter soms een (te) hoog gegrepen doelstelling. Zelfs al neemt een dader zijn verantwoordelijkheid op, hoeft er nog geen sprake te zijn van een verzoening. 6 ZERNOVA, M., Restorative Justice: Ideals and Realities, Hampshire, Ashgate Publishing Limited, 2007, p WALGRAVE, L., Herstelrecht en strafrecht. Duet of duel?, Justitiële Verkenningen, 2001, PRANIS, K., Restorative Justice, Social Justice and the empowerment of Marginalized Populations, in BAZEMORE, G. en SCHIFF, M. (eds.), Restorative Community Justice. Repairing Harm and Transforming Communities, Cincinnati, Anderson Publishing co., 2001, p

10 Herstel kan rechtstreeks of onrechtstreeks gebeuren. Rechtstreeks herstel is een herstel door de dader aan zijn slachtoffer(s) of nabestaande(n). Onrechtstreeks herstel is bijvoorbeeld een herstel van de dader aan de samenleving door het verrichten van bijvoorbeeld gemeenschapsdienst Voordelen van Restorative Justice. Het gewoon omschrijven van RJ geeft ons al significante voordelen ten opzichte van de traditionele strafrechtsbedeling. Men geeft het slachtoffer een plaats, die het niet heeft in de gewone strafrechtsbedeling, en men wil hierdoor tegemoet komen aan zijn of haar noden en behoeften. Men wil de dader bewust maken van die schade die hij heeft veroorzaakt, door hem aan te spreken op zijn verantwoordelijkheid om de aangerichte schade te herstellen, en dit kan verder gaan dan alleen maar het betalen van een financiële schadevergoeding. Ook probeert men tot een vorm van herstel te komen op moreel of psychisch vlak, wat natuurlijk niet altijd mogelijk is. Dit zijn allemaal voordelen van RJ ten opzichte van de klassieke strafrechtelijke procedure. Want die manier van werken houdt zich niet echt bezig met deze zaken, die in het beste geval slechts marginaal aan bod komen. Een ander voordeel is dat RJ interventies een invloed zouden hebben op de recidivecijfers. In de bijdrage van Bonta, Jesseman, Rugge en Cormier in het Handbook of Restorative Justice staat beschreven dat RJ geassocieerd met dalingen van de recidivecijfers. De effecten zijn wel klein, maar significant BAZEMORE, G. en DOOLEY, M., Restorative Justice and the offender: the challenge of Reïntegration, in BAZEMORE, G. en SCHIFF, M. (eds.), Restorative Community Justice. Repairing Harm and Transforming Communities, Cincinnati, Anderson Publishing co., 2001, p. 108; ZELLERER, E. en CUNNEEN, C., Restorative Justice, Indigenous Justice, and Human Rights, in BAZEMORE, G. en SCHIFF, M. (eds.), Restorative Community Justice. Repairing Harm and Transforming Communities, Cincinnati, Anderson Publishing co., 2001, p BONTA, J., JESSEMAN, R., RUGGE, T. en CORMIER, R., Restorative justice and recidivism, in SULLIVAN, D. en TIFT, L. (eds.), Handbook of Restorative Justice, New York, Routledge, 2006, p

11 2.4. Kritische bedenkingen. Hoewel er overduidelijke voordelen verbonden zijn RJ, kan men toch wel enkele kritische bedenkingen formuleren t.o.v. van RJ. Ten eerste zijn er grenzen aan RJ. De eerste grens is dat er geen algemeen geldende definitie is van RJ, wat het moeilijk maakt vast te stellen wat nu RJ is en wat niet. De tweede grens is dat fairness gemakkelijker te bereiken is dan restorativeness. Als men aan daders en slachtoffers vraagt of men met respect is behandeld of dat mensen naar hen luisterden, zegt ongeveer 80% dat dit het geval was. Dat bedoelt men met fairness. Restorativeness is blijkbaar veel moeilijker te bereiken. Dit heeft dan betrekking op het feit of de dader al dan niet spijt toont, zich spontaan excuseert bij het slachtoffer, begrijpt wat de impact is van zijn daad, Hier gaat maar 30% tot 60% van de slachtoffers mee akkoord. Het verschil tussen de 30 en 60 % ligt in de variabelen die men gebruikt. Maar toch is het duidelijk dat het gemakkelijker is om fairness te bereiken dan restorativeness. Een derde grens, die eigenlijk verband houdt met de tweede, is dat een echte verontschuldiging moeilijk te verkrijgen is. De vierde is dat het proces van RJ sommige slachtoffers kan helpen om te herstellen van het misdrijf, maar lang niet allemaal. Want dit hangt o.m. af van de mate van stress die ze doorgemaakt hebben. Als laatste moeten we van RJ bescheiden resultaten verwachten en zeker geen nirwana 11. Er zijn niet alleen grenzen aan RJ, er is ook een kloof tussen de idealen van RJ en de realiteit. Enkele van deze idealen zijn een alternatief bieden voor straf, het creëren van een slachtoffergerichte justitie, het vrijwillig meewerken aan RJ, het de-professionaliseren van justitie en een nieuwe ethische oriëntatie creëren. Dit zijn natuurlijk heel goede voornemens, maar er is een heel groot verschil tussen deze voornemens en de realiteit. Het eerste ideaal, het bieden van een alternatief voor straf, lukt maar gedeeltelijk. Een groot deel van de daders vindt RJ geen alternatief voor straf, maar gewoon een alternatieve straf 12. Het creëren van een slachtoffergerichte justitie lukt ook niet helemaal, want als men slachtoffers vraagt of ze iets aan family group conferences met minderjarige daders hebben 11 DALY, K., The limits of restorative justice, in SULLIVAN, D. en TIFT, L. (eds.), Handbook of Restorative Justice, New York, Routledge, 2006, p DALY, K., Revisiting the Relationship between Retributive and Restorative Justice, in STRANG, G. en BRAITHWAITE, J. (eds.), Restorative Justice: Philosophy to Practice, Dartmouth, Aldershot, 2000, p

12 gehad, zeggen ze wel dat dit iets voor hen heeft betekend, maar dat naar hun gevoel deze herstelgerichte interventie meer voor de jongeren is bedoeld, dan dat zij er meer aan hebben gehad. Ook het vrijwillige aspect van RJ kan soms onder vuur liggen. Slachtoffers werken natuurlijk vrijwillig mee aan RJ, maar dat kan niet gezegd worden van sommige daders. Het is niet dat ze echt gedwongen worden om hier aan deel te nemen, maar er wordt hen verteld dat als ze niet meewerken ze in nog grotere problemen kunnen geraken. Het is dus niet verplicht, maar als ze het niet doen, zijn ze blijkbaar nog verder van huis. De vrijwilligheid is dus zeker niet absoluut. In de traditionele strafrechtsbedeling had het slachtoffer eigenlijk nauwelijks een plaats, en tot ongeveer halverwege de jaren 90 kon men zich als slachtoffer alleen maar burgerlijke partij stellen om een schadevergoeding te bekomen. In de klassieke strafrechtelijke procedure werd het slachtoffer vervangen door professionelen, door een advocaat of het openbaar ministerie. Zelf konden ze dus eigenlijk weinig of niets doen, en konden de slachtoffers eigenlijk niet zelf participeren aan de afhandeling van hun zaak. RJ wil justitie de-professionaliseren zodat het slachtoffer terug zelf kan ageren. Dit is een zeer lovenswaardig initiatief, maar toch wringt het schoentje op sommige plaatsen. Bijvoorbeeld op de family group conferences. Veel slachtoffers zijn verbaasd over het feit dat er zoveel professionelen aanwezig zijn op die conferences. Er zijn politieagenten, case-managers, advocaten, professionele hulpverleners, Dit plaatje strookt natuurlijk niet met de beoogde de-professionalisering. Het laatste ideaal is het creëren van een nieuwe ethische oriëntatie voor de strafrechtsbedeling. Zoals eerder vermeld heeft RJ een eigen bril om te kijken naar een misdrijf en de maatschappelijke reactie hierop. Maar dit is geen nieuwe oriëntatie. RJ gebruikt nog altijd de begrippen criminaliteit, misdaad, slachtoffer en dader. Deze begrippen worden door het strafrecht gedicteerd en RJ moet deze ook gebruiken 13. De kloof tussen deze idealen en de realiteit is misschien geen nadeel op zich, maar iedereen die zich met RJ bezig houdt, moet weten dat die kloof bestaat en er ook rekening mee houden. 13 ZERNOVA, M., Restorative Justice: Ideals and Realities, Hampshire, Ashgate Publishing Limited, 2007, p

13 Wat het theoretische kader betreft rijzen er bij RJ fundamentele vragen vanuit de just desertsbenadering 14. In de retributieve straftheorie wordt de schade aan de maatschappij centraal gesteld en wordt de straf gezien als een afdoening tussen de staat en de dader. De personen die de just deserts-benadering aanhangen aanvaarden de maatschappelijke inhaalbeweging ten voordele van het slachtoffer op het gebied van hulp- en dienstverlening en informatieverstrekking, maar hebben het moeilijk met het toekennen van procedurele rechten aan het slachtoffer. Ook verwerpen zij de notie van herstel als leidend principe in de strafrechtspleging. Zij vrezen dat het geven van een stem aan het slachtoffer in het kader van het proces en de straftoemeting afbreuk doet aan de essentiële doelstelling van het strafrecht. Dit is het maatschappelijk afkeuren en bestraffen op gronden van ontoelaatbaar gedrag. Dat maatschappelijk reageren is de taak van de overheid, die daar een monopolie op heeft. Het is de verantwoordelijkheid van de overheid om correct om te gaan met strafbehoeften in de samenleving en met functies van de straf. Hiervoor zijn door de staat enkele fundamentele rechtswaarborgen voorzien, namelijk legaliteit en proportionaliteit. Dit systeem dreigt verstoord te worden door de tussenkomst met de belangen van het slachtoffer of de uitkomsten van onderlinge regelingen tussen de dader, het slachtoffer en hun directe omgeving 15. Bovendien zou het kunnen dat sommige slachtoffers vanuit een punitieve houding daders nog strenger willen straffen dan rechters in de normale strafrechtelijke procedure. De theorie van RJ bevat tevens een onderontwikkelde notie van maatschappelijke belangen en normen en herstel aan de samenleving. Deze problemen wijzen op een gebrekkige identiteit van het herstelrecht en een onduidelijke positie ten aanzien van de formele strafrechtpleging 16. Een ander probleem waar RJ mee te maken kan krijgen, is het probleem van de rechtswaarborgen. Iedereen is het er over eens dat slachtoffers en daders in bemiddeling of andere herstelrechtelijke methodieken waarborgen nodig hebben. Deze worden beschreven in deontologische codes en niet-afdwingbare regelgeving op supranationaal vlak. Daarnaast worden er ook nog procedurele en andere rechten verzekerd in de nationale wetgeving. Dat is natuurlijk een zeer goede zaak, maar er moet echter gewezen worden op de bestaande 14 ASHWORTH, A., Some Doubts about Restorative Justice, Criminal Law Forum, 1993, AERTSEN, I., Slachtoffer-daderbemiddeling: Een onderzoek naar de ontwikkeling van een herstelgerichte strafrechtsbedeling, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2004, p FELD, B.C., Rehabilitation, Retribution and Restorative Justice: Alternative Conceptions of Juvenile Justice, in BAZEMORE, G. en WALGRAVE, L. (eds.), Restorative Juvenile Justice: Repairing the Harm of Youth Crime, Monsey, Criminal Justice Press, 1999, p

14 onvolledigheid en onduidelijkheid in de wijze waarop in een aantal van deze procedurele en andere rechten voorzien wordt. Bv.: het belang van de geïnformeerde toestemming voor deelname in bemiddeling wordt vooral in acht genomen vanuit het perspectief van de dader en in mindere mate van dat van het slachtoffer. Ook kan er zich een probleem stellen bij het wettelijke vermoeden van onschuld en het opnemen van verantwoordelijkheid in bemiddeling 17. Verder bestaat het gevaar dat het proportionaliteitsbeginsel gereduceerd wordt tot een onderhandelingsgegeven. Dit heeft als oorzaak het feit dat het herstelrecht proportionaliteit definieert in functie van de schade en niet, of toch in mindere mate, in functie van de overtreden norm of de schuld. Bovendien is de aangerichte schade bespreekbaar en kan men over de schadevergoeding onderhandelen. Op deze manier kan het proportionaliteitsbeginsel dus gereduceerd worden tot een onderhandelingsgegeven 18. De volgende bedenking die ik zou willen formuleren is deze. De verschillende herstelrechtelijke methoden functioneren niet echt als een alternatief voor de gevangenisstraf. Vaak dragen ze bij tot een vergroting van het sociale-controlenet. Feiten die normaal geen gevolg krijgen in de klassieke strafrechtspleging, krijgen dat nu wel omdat er een herstelrechtelijke maatregel aan wordt gekoppeld. Er is hier dus met andere woorden sprake van net-widening 19. RJ en alle andere herstelrechtelijke methodieken verwachten van de partijen die er betrokken bij zijn een zekere mate van participatie. Mensen moeten zelf actief deelnemen aan het oplossen van hun conflicten. Eén van de conclusies die Crawford in dit verband trekt is dat de mogelijkheid bestaat dat regeringen de herstelrechtelijke ontwikkelingen om de verantwoordelijkheid voor justitie afschuiven op de individuen zelf en op de gemeenschappen. Restorative justice should not result in the state washing its hands of the matter by privatizing disputes. Men moet er dus voor zorgen dat hoewel de mensen zelf actief participeren aan het oplossen van het conflict, men nooit de verantwoordelijkheid in 17 AERTSEN, I., Slachtoffer-daderbemiddeling: Een onderzoek naar de ontwikkeling van een herstelgerichte strafrechtbedeling, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2004, p DECOCK, G. en VANSTEENKISTE, PH., Herstel of sanctie in DECOCK, G. en VANSTEENKISTE, PH. (eds.), Herstel of sanctie. Naar een jeugdsanctierecht, Gent, Mys & Brees, 1999, p LEVRANT, S., CULLEN, F.T., FULTON, B. en WOZNIAK, J.F., Reconsidering Restorative Justice: The Corruption of Benevolence Revisited?, Crime and Delinquency, 1999,

15 hun schoenen mag schuiven. De overheid heeft de verantwoordelijkheid over justitie, niet de individuen en gemeenschappen 20. Als men dus bemiddelt moet men rekening houden met het kader waarin men werkt, dat van de Restorative Justice, en weten dat dit kader zelf ook niet perfect is. Deze elementen zullen niet zo zeer een direct effect hebben op de bemiddeling zelf, maar wel op de methodiek en de structuur van de bemiddelingsdiensten. En die beïnvloeden dan weer de bemiddelingsprocessen. Het is dus meer een indirect gebeuren. Het is dus voor een bemiddelaar aangewezen dat hij op de hoogte is van al deze aspecten en er zo rekening mee kan houden. Op deze manier kan hij er voor zorgen dat de bemiddelingsprocessen zelf correct verlopen en kunnen deze beperkingen die vasthangen aan het groter geheel misschien na verloop van tijd worden weggewerkt. Het dus niet alleen van belang om te weten wat direct een invloed heeft op bemiddelen met geïnterneerden, maar ook wat er indirect een invloed uitoefent, zijnde de kanttekeningen die men kan plaatsen bij het kader waarin men functioneert. 20 CRAWFORD, A., Salient Themes Towards a Victim Perspective and the Limitations of Restorative Justice: Some Concluding Comments, in CRAWFORD, A. en GOODEY, J. (eds.), Integrating a Victim Perspective within Criminal Justice, Aldershot, Ashgate, 2000, p

16 3. Slachtoffer-dader bemiddeling. Deze scriptie handelt over slachtoffer-dader bemiddeling met geïnterneerden in Vlaanderen. Deze vorm van bemiddeling wordt aangeboden door de vzw Suggnomè Forum voor Herstelrecht en Bemiddeling. Suggnomè werkt alleen met professionele bemiddelaars. De bemiddelingsdiensten zijn onafhankelijk van de strafrechtsbedeling, dit betekent dat slachtoffer-dader bemiddeling een buitengerechtelijke procedure is die niet automatisch een weerslag heeft op het verdere strafproces. Uiteraard zijn er wel samenwerkingsverbanden met de verschillende justitiële actoren, bijvoorbeeld voor de doorverwijzing van dossiers. Daarnaast kunnen rechters of rechtbanken een in het kader van een bemiddeling afgesloten schriftelijke overeenkomst ook honoreren in hun vonnis of arrest Wat is slachtoffer-dader bemiddeling? In België wordt slachtoffer-dader bemiddeling, ook bekend als herstelbemiddeling, geregeld door de Wet tot invoering van bepalingen inzake de bemiddeling in de Voorafgaande Titel van het Wetboek van Strafvordering en in het Wetboek van strafvordering. Bemiddeling wordt hierin gedefinieerd als «Aan de personen die een direct belang hebben in het kader van een gerechtelijke procedure wordt de mogelijkheid geboden om beroep te doen op bemiddeling, overeenkomstig de desbetreffende wettelijke bepalingen. Bemiddeling is een proces dat aan personen in conflict toelaat om, als zij er vrijwillig mee instemmen, actief en in alle vertrouwelijkheid deel te nemen aan het oplossen van moeilijkheden die voortvloeien uit een misdrijf, met de hulp van een neutrale derde en gegrond op een bepaalde methodologie. Ze heeft tot doel de communicatie te vergemakkelijken en partijen te helpen zelf te komen tot een akkoord inzake de nadere regels en voorwaarden die tot pacificatie en herstel kunnen leiden.» 21. Slachtoffer-dader bemiddeling kan men het best omschrijven als een methodiek waarbij de verschillende partijen die betrokken zijn bij een misdrijf onder begeleiding van een neutrale bemiddelaar rechtstreeks of onrechtstreeks met elkaar kunnen communiceren over dat misdrijf en de gevolgen ervan. Door dit communicatieproces wordt aan de partijen de 21 Wet van 22 juni 2005 tot invoering van bepalingen inzake de bemiddeling in de Voorafgaande Titel van het Wetboek van Strafvordering en in het Wetboek van strafvordering art

17 mogelijkheid geboden om zelf tot een akkoord te komen, alsook tot de voorwaarden van pacificatie en herstel. Deze vorm van bemiddeling is gebaseerd op drie werkingsprincipes. Het eerste is de vrijwilligheid van partijen. Dit betekent dat partijen niet verplicht zijn deel te nemen aan de bemiddeling en ze de bemiddeling op elk moment kunnen stopzetten. Het tweede principe is de vertrouwelijkheid van de gesprekken, zowel de bemiddelaar als de partijen verbinden zich ertoe de inhoud van de gesprekken voor zich te houden. De bemiddelaar koppelt ook geen inhoudelijke informatie terug naar de gerechtelijke instanties, tenzij de partijen hiermee akkoord gaan. Het laatste principe is de neutraliteit of meerzijdige partijdigheid van de bemiddelaar. De bemiddelaar is neutraal en geeft evenveel aandacht aan dader en slachtoffer. De taak waarmee de bemiddelaar belast is, bestaat erin om de partijen te begeleiden, om een veilig kader te creëren waarin ze met respect voor elkaar kunnen omgaan. Slachtoffer-dader bemiddeling is een communicatieproces en hierbij wordt verwacht van de partijen dat ze de zaken weer zelf in eigen handen nemen. De dader krijgt de kans om zijn verantwoordelijkheid op te nemen. Hij is niet langer de passieve actor die zijn straf lijdzaam moet ondergaan. Hij krijgt zicht op de feiten en kan deze een plaats geven in zijn leven. Dit confronteert hem dan met zijn zelfbeeld en het geeft hem ook de mogelijkheid om daar zelf iets aan te doen. Niet alleen de dader wordt met zichzelf geconfronteerd, maar ook het slachtoffer. Het slachtoffer kan bijvoorbeeld gevoelens van machteloosheid en onzekerheid hebben en deze kunnen dan omgebogen worden tot de mogelijkheid om hier actief iets mee te doen. Men kan concrete vragen stellen over de feiten en over de dader. Het feit dat men deze mogelijkheid krijgt, kan al veel betekenen. Bemiddeling moet men verder vooral zien als een proces. Dat betekent dat het om veel meer gaat dan het bereiken van een geschreven resultaat. Daarom is een bemiddeling niet per se mislukt als er geen overeenkomst wordt bereikt. Mensen de mogelijkheid geven om het conflict weer in eigen handen te nemen, kan soms veel belangrijker zijn dan het opstellen van een overeenkomst 22. Hierboven hebben we het gehad over het feit dat bemiddeling een communicatieproces is dat de voorwaarden kan bieden tot herstel. Maar wat is herstel nu juist? 22 SUGGNOME VZW, Waarom?: Slachtoffer-dader bemiddeling in Vlaanderen, Antwerpen, Garant, 2005, p ; Interviews met Nancy Van Eynde, Petra Sampers, Filip Van Gorp en Dominique Bataillie, bemiddelaars Suggnomè Antwerpen, Leuven, Turnhout en Gent 17

18 In het klassieke strafrecht wordt herstel meestal gedefinieerd als een financiële schadevergoeding ter compensatie van het veroorzaakte leed. Voor sommige partijen kan dit volstaan, voor anderen is dit helemaal niet voldoende. De kans bestaat dat slachtoffers zich afgekocht voelen en bij een aantal misdrijven is geen enkele som geld voldoende om de geleden schade te vergoeden. Sommige slachtoffers hebben vaak nood aan iets compleet anders. Men wil bv. gehoord worden, men heeft onopgeloste vragen en wil hier antwoord op, waarna men het gebeurde misschien makkelijker zal kunnen plaatsen of verwerken. Het kan ook zijn dat de slachtoffers willen dat de dader effectief zijn verantwoordelijkheid opneemt en iets constructiefs terug doet. Het klassieke strafrecht is hier echter geen goed middel voor. Hoewel wat men wil bereiken herstel heet, betekent dat niet dat het kan worden gelijkgesteld met het terugkeren naar de situatie vooraleer het gebeurde. Dit is onmogelijk omwille van de onomkeerbaarheid van het leven. Als men aan herstel denkt, denkt men aan drie min of meer aanvaardbare betekenissen. De eerste betekenis staat voor het herstel van de materiële of morele schade. Dit kan gerealiseerd worden door een financiële vergoeding. Dit is misschien dezelfde betekenis als in het klassieke strafrecht, maar bij bemiddeling komt meer kijken, de twee volgende betekenissen verduidelijken dit. De tweede betekenis is dat het mogelijk is dat partijen zich door bemiddeling kunnen herstellen ten opzichte van elkaar en het misdrijf. Men kan zich herpositioneren in de relatie of in een andere verhouding komen te staan. Als laatste kan bemiddeling het ook mogelijk maken dat de partijen zelf kunnen herstellen na wat vaak een behoorlijk ingrijpende gebeurtenis is geweest. Men kan het misdrijf en de gevolgen ervan beter plaatsen in de eigen levensgeschiedenis en de mogelijk traumatische gevolgen die het misdrijf met zich mee kan brengen, kunnen beter worden verwerkt 23. Er zijn dus verscheidene manieren om tot een vorm van herstel te komen. Deze kunnen gaan van een schadevergoeding (materieel of moreel), antwoord krijgen op vragen, de dader die verantwoordelijkheid opneemt voor zijn daden, gewoon al de kans om actief deel te nemen aan het proces tot gewoon een keer hun verhaal te vertellen. Maar uit de interviews met de bemiddelaars blijkt zeer duidelijk dat er geen vast mechanisme bestaat, en dat het onmogelijk is een algemeen geldende en eensluidende definitie van herstel te geven. De partijen zelf bepalen wat voor hen herstel is, het is dus m.a.w. een zeer individueel en subjectief gegeven. De ene persoon wil bv. dat de dader antwoordt op zijn of haar vragen, 23 SUGGNOME VZW, Waarom?: Slachtoffer-dader bemiddeling in Vlaanderen, Antwerpen, Garant, 2005, p

19 terwijl de andere niks meer met de dader te maken wil hebben en alleen maar een schadevergoeding wil krijgen Slachtoffer-dader bemiddeling in België. Eind jaren 80 begon de onderzoeksgroep Penologie en Victimologie van de faculteit Criminologie van de K.U. Leuven met een onderzoek naar de noden en behoeften van slachtoffers van zware geweldsdelicten. Op basis van dit onderzoek werd in 1993 een proefproject opgestart, in de vorm van een actie-onderzoek. De basis hiervoor was al aanwezig, namelijk slachtoffer-dader bemiddeling met minderjarigen in het gerechtelijk arrondissement Leuven. Het doel van dit proefproject was nagaan of deze vorm van bemiddeling ook toepasbaar zou zijn bij zware geweldsdelicten. De resultaten van het proefproject waren zeer belovend. In 1996 werd dan overgegaan tot de oprichting van de Bemiddelingsdienst Arrondissement Leuven (BAL). Men werkte hiervoor samen met de advocatuur, de politie, het parket, het stadsbestuur en de wetenschappelijke wereld 24. BAL was een groot succes en trok de aandacht van de toenmalige minister van Justitie. Hij gaf in 1997 de opdracht om het aanbod van bemiddeling te veralgemenen naar de andere gerechtelijke arrondissementen. Om dit allemaal op te volgen en te coördineren werd in 1998 de vzw Suggnomè opgericht, die tevens fungeert als werkgever van de bemiddelaars. Na een tijdje werden er dus ook in de andere gerechtelijke arrondissementen bemiddelingprojecten opgestart, steeds in samenwerking met de lokale instanties. In 1999 ondertekende men de eerste basis- en samenwerkingsprotocols, waardoor de bemiddeling in Brugge, Kortrijk en Dendermonde van start kon gaan. De bemiddelingsdiensten in Oudenaarde (2000) en Tongeren (2001) volgden snel, waarna de bemiddelingspraktijk systematisch ook in de andere gerechtelijke arrondissementen werd geïmplementeerd. Vanaf 2001 werd er ook bemiddeld na vonnis en heeft de Vlaamse Gemeenschap hier subsidies voor vrijgemaakt. Een belangrijk jaar voor de bemiddeling was Na lang voorbereidend werk werd slachtoffer-dader bemiddeling ook effectief wettelijk geregeld. In 2006 kreeg Suggnomè 24 AERTSEN, I., Slachtoffer-daderbemiddeling: Een onderzoek naar de ontwikkeling van een herstelgerichte strafrechtsbedeling, Leuven, Universitaire Pers Leuven, 2004, p. 218 e.v. 19

20 officieel de erkenning als bemiddelingsdienst. Op datzelfde moment werd Médiante asbl erkend als bemiddelingsdienst in Wallonië Fasen van bemiddeling. Om tot bemiddeling over te gaan moet er natuurlijk eerst een feit gepleegd zijn en moet er een klacht worden ingediend. Als dat het geval is, kan er een vraag tot of doorverwijzing naar bemiddeling komen. Deze vraag of doorverwijzing kunnen van verscheidene instanties afkomstig zijn: parketmagistraten, onderzoeksrechters, politie, advocaten, slachtofferhulp, daderhulp, aalmoezeniers en natuurlijk ook van dader en slachtoffer zelf. Degene die de vraag stelt kleurt natuurlijk het aanbod van de bemiddeling. Als de dader de eerste stap zet, kan er vaak argwaan ontstaan bij het slachtoffer. Het slachtoffer stelt zichzelf dan vragen zoals Heeft hij echt wel spijt? Of wil hij mij gebruiken in zijn eigen voordeel?. Als de vraag van de gerechtelijke instanties komt, kunnen de partijen een zekere druk voelen om er aan mee te werken. De aard van de feiten heeft geen invloed op het al dan niet opstarten van een bemiddelingsproces. Maar er zijn wel enkele criteria waar een dossier aan moet voldoen om in aanmerking te komen: - Er moet een gekende en bekennende dader zijn. - Er moet een gekend en identificeerbaar slachtoffer zijn. - Er moet duidelijke aanwijsbare materiële of morele schade zijn. - De feiten moeten dagvaardingswaardig zijn of voor verwijzing door de onderzoeksrechter in aanmerking komen. Omwille van de goede samenwerking met de justitiële instanties maken de bemiddelaars ook steeds de toets bij de betrokken parketmagistraat of de onderzoeksrechter die het dossier behandelt vooral om te voorkomen dat een mogelijke bemiddeling negatief zou interfereren met het nog lopende onderzoek. Het is immers niet aan de bemiddelaar om aan waarheidsvinding te doen X. (z.d.) Historiek (WWW). Suggnomè vzw: (26/07/2010). 26 SUGGNOME VZW, Waarom?: Slachtoffer-dader bemiddeling in Vlaanderen, Antwerpen, Garant, 2005, p

21 Ook na het vonnis of na het opleggen van een interneringsmaatregel heeft het slachtoffer of de dader natuurlijk nog de mogelijkheid om een bemiddelingsaanvraag in te dienen. Het criterium van dagvaardingswaardigheid is dan uiteraard niet van toepassing. In grote lijnen geldt dit voor de meeste gerechtelijke arrondissementen in Vlaanderen. Toch kunnen er verschillen mogelijk zijn, o.a. wat dossierselectie betreft. Dit is dan afhankelijk van de lokale samenwerkingsafspraken die vastgelegd zijn in protocollen. Als er aan al die zaken is voldaan en er is geen bezwaar vanwege de bevoegde justitiële instanties, kan men beginnen met het bemiddelingsproces. Dit proces telt vijf verschillende fasen. Fase 1: Aanbod bemiddeling: eerste contacten dader en slachtoffer Als een dossier is geselecteerd krijgen de partijen meestal een brief van de procureur des Konings 27. Hierin staat dat de bemiddelingsdienst hen zal contacteren om samen met hen te bekijken of een bemiddeling al of niet gewenst is. Ook staat er in deze brief dat het gaat om een vrijwillig aanbod, dat het gratis is en dat de bemiddeling een vertrouwelijk karakter heeft. Fase 2: Contactname met slachtoffer en dader De bemiddelaar kan de partijen telefonisch of schriftelijk contacteren. Als het telefonisch gebeurt, is het het beste dat het eerste gesprek zo bondig mogelijk gehouden wordt. Als mensen meer informatie willen, wordt die gegeven, maar er wordt toch geprobeerd om een eerste afspraak te maken. In de regel worden slachtoffers het eerst gecontacteerd, maar soms is dit niet mogelijk. Bv. als er één dader is en 20 slachtoffers. Men kan de partijen ook schriftelijk contacteren.. Dit heeft als voordeel dat het wat afstandelijker is zodat de partijen er nog over na kunnen denken of advies vragen aan familie of vertrouwensfiguren. Als de mensen geïnteresseerd zijn in het aanbod, kan er een afspraak gemaakt worden voor een eerste gesprek. Dat gesprek kan plaats vinden bij de mensen thuis, maar natuurlijk ook op de bemiddelingsdienst zelf. Als de dader in de gevangenis zit, wordt het gesprek uiteraard in de gevangenis gehouden. 27 Zie voorbeeld standaardbrief in bijlage 2. 21

22 Fase 3: De indirecte en/of directe bemiddeling Tijdens het eerste gesprek licht de bemiddelaar het bemiddelingsaanbod verder toe. Ook geeft hij uitleg over de drie werkingsprincipes: vrijwilligheid, vertrouwelijkheid en meerzijdige partijdigheid. Tijdens deze introductiefase maakt de bemiddelaar ook afspraken met de beide partijen over het verloop van de bemiddeling en de manier waarop er gecommuniceerd kan worden. De motivatie en de keuze van de partijen om te bemiddelen worden ook besproken. De beide partijen worden actief bevraagd en worden ook gevraagd zich uit te spreken over verschillende zaken. Zoals: Vinden ze dit een goede methodiek om rond de feiten en de gevolgen daarvan te werken?, Zijn ze gemotiveerd om zelf een rol te spelen?, Hoe staat men tegenover de andere partij?, Wat wil de ene partij aan de andere laten weten?, Met welke vragen zit men nog?,. Tijdens dit eerste gesprek wordt ook nagegaan of de partijen steunfiguren hebben bij wie ze eventueel terecht kunnen na de bemiddelingsgesprekken. Tijdens de exploratiefase van de bemiddeling ondersteunt de bemiddelaar de partijen bij het verwoorden van hun meningen en standpunten. Hij probeert hen te ondersteunen in hun zoektocht naar begrip en empathie voor de andere. Tijdens de verdere gesprekken kan verder indirect bemiddeld worden. De bemiddelaar gaat dan van de ene partij naar de andere en brengt op deze manier informatie over. Zo kan er eventueel gewerkt worden naar onderlinge afspraken over hoe men in de toekomst met elkaar kan omgaan, over de gevolgen van de feiten, over een eventuele schadevergoeding, Als er bij de partijen voldoende geloofwaardigheid en vertrouwen is, kan er voor diegenen die dat willen, een gezamenlijk gesprek plaats vinden. Een goede voorbereiding is hier uiteraard essentieel. Men moet min of meer weten hoe zoiets kan verlopen en wat men kan verwachten. Zo n gezamenlijk gesprek moet met het nodige respect voor de andere partij verlopen, wat natuurlijk niet wil zeggen dat er geen emoties en boosheid aan te pas kunnen komen. Daarom is het noodzakelijk dat er gedrags- en communicatieregels worden opgesteld. De partijen moeten bereid zijn tot: - het aanbrengen van alle informatie die noodzakelijk is voor het bespreken van het conflict. - het tonen van respect voor elkaar door zich te onthouden van louter beschuldigende en verwijtende taal. - het laten uitspreken van de ander. 22

23 - het vertrouwelijk houden van alle informatie die besproken wordt tijdens de bemiddelingssessie, tenzij anders overeengekomen. - het luisteren naar de beleving van de ander en erkennen dat de meningen en gevoelens van de ander waardevol en belangrijk zijn. - het accepteren van de vrijwilligheid in het bemiddelingsproces dat kan stoppen wanneer (één van de) partijen en/of de bemiddelaar beslissen dat de geschilpunten niet, of naar alle waarschijnlijkheid, niet kunnen worden opgelost door bemiddeling. Net zoals tijdens de andere fasen van de bemiddeling zijn het de partijen zelf die de inhoud van het gezamenlijke gesprek bepalen. Het is niet de bemiddelaar die met een oplossing komt, zijn rol is enkel ondersteunend. Fase 4: Opstellen van een overeenkomst Als de partijen het verkiezen kan er een overeenkomst worden opgesteld. In deze overeenkomst is het mogelijk voor de partijen hun standpunten en bedenkingen weer te geven die ze tijdens de bemiddeling hebben geformuleerd. Ook kunnen er afspraken gemaakt worden over het herstel van de schade en het geheel of gedeeltelijk betalen daarvan, al dan niet via een afbetalingsplan. Deze tekst wordt samen met de bemiddelaar opgesteld. De partijen worden altijd geadviseerd om het voorstel te bespreken met hun advocaat of iemand uit hun omgeving. Op deze manier wordt er een soort van externe controle ingebouwd, zodat men steeds op de hoogte is van de consequenties die het ondertekenen van zo n document met zich meebrengt. Fase 5: Afsluiting en rapportage Een bemiddelingproces kan maar zolang duren als alle partijen het zinvol vinden om te blijven communiceren. Als men op een gegeven moment het gevoel krijgt dat alles al is gezegd en men alleen maar in herhaling valt, is dat het moment om te stoppen met de bemiddeling. Dit is het ideale model. Het kan ook het geval zijn dat één van de partijen gewoon afhaakt. De andere partij blijft dan zitten op z n honger, met het gevoel dat de zaak niet werd afgesloten zoals gehoopt. In zo n geval zal de bemiddelaar mee naar een goede opvang of begeleiding 23

24 zoeken voor deze behoeftige partij. Dat kan in de leefwereld van de persoon zelf zijn, maar professionele hulpverlening is uiteraard ook mogelijk. De rapportage van de bemiddelaar aan het parket beperkt zich tot het absolute minimum, dit conform het principe van vertrouwelijkheid. In de afsluitende brief naar het parket wordt niets vermeld over de inhoud van de bemiddeling. Men gebruikt alleen standaardformulering zoals: het bemiddelingsproces werd stopgezet, het bemiddelingsproces werd afgerond met/zonder overeenkomst Motivatie, weerstand en angst bij de partijen. Het opstarten van zo n bemiddelingsproces gaat natuurlijk niet op één, twee, drie. Er komt veel meer bij kijken. Men moet natuurlijk gemotiveerd zijn, maar het kan uiteraard ook zo zijn dat men weerstand ervaart of zelfs angstig wordt. Het opvallende is dat redenen voor motivatie, weerstand en angst bij de beide partijen redelijk gelijklopend zijn. De motivatie van het slachtoffer kan gaan van eigenbelang (bv. het bekomen van een schadevergoeding), vragen over de dader en de feiten, het kunnen uiten van emoties, de gevolgen van de feiten toelichten, een boodschap meedelen, de dader wijzen op zijn verantwoordelijkheid, Bij de dader speelt eigenbelang eveneens een rol (het maken van een positieve indruk bij de gerechtelijke instanties), de behoefte tot verontschuldiging, het uiten van emoties, aanleiding van de feiten toelichten, een boodschap meedelen, zelfrespect opbouwen, Weerstand gaat natuurlijk over wat mensen tegenhoudt om met de andere partij te bemiddelen. Bij het slachtoffer zijn de redenen vaak angst voor het onbekende, men wil er niet meer mee bezig zijn en het gebeurde achter zich laten, men is nog niet klaar voor bemiddeling, men wil niet meewerken aan iets dat positief kan zijn voor de dader, men heeft vooroordelen over bemiddeling (het is soft en voordelig voor de andere partij), Bij de dader spelen ongeveer dezelfde redenen een rol. De meeste angstgevoelens bij het slachtoffer hebben betrekking op het herkend worden bij een directe bemiddeling, men is bang voor een wraakactie van de dader omwille van de klacht 28 SUGGNOME VZW, Waarom?: Slachtoffer-dader bemiddeling in Vlaanderen, Antwerpen, Garant, 2005, p

25 of straf, om op onbegrip bij de dader te stuiten, om gemanipuleerd te worden, voor een herbeleving van de feiten of omdat de dader de schuld mogelijk van zich afschuift en geen verantwoordelijkheid opneemt voor de gepleegde feiten. Ook bij de dader speelt de angst om herkend te worden een rol, alsook voor een wraakactie van het slachtoffer omwille van de feiten, onbegrip en kwaadheid bij het slachtoffer en de herbeleving van de feiten Voor- en nadelen van slachtoffer-dader bemiddeling. De voordelen van slachtoffer-dader bemiddeling zijn groot. Het geeft de mensen een unieke kans om zelf het woord te nemen en zich te uiten over datgene wat er is gebeurd. Men is actief betrokken bij de afhandeling van het eigen conflict. Men kan vragen stellen aan elkaar. En dit alles gebeurt in een vertrouwelijke sfeer. Voor de dader komt hier nog bij dat als men tot een overeenkomst komt, hij deze kan voorleggen aan de rechter en hij het gevoel heeft dat hij iets heeft kunnen rechtzetten. Zelfs al is er geen overeenkomst bereikt, heeft men toch die kans gegrepen. Daar komt nog bij dat een overeenkomst niet het belangrijkste is in dat proces. Het proces zelf is van veel grotere waarde. Er zijn natuurlijk ook enkele nadelen verbonden aan slachtoffer-dader bemiddeling. Als men niet voldoende is voorbereid, kan bemiddeling in sommige zaken emotioneel zo zwaar zijn dat men er aan onder door gaat. Door de boodschappen die men van de andere partij krijgt, kan men nog kwader worden. De mogelijkheid bestaat dat men niet de erkenning krijgt waar men naar zoekt. De verwachtingen die men van de bemiddeling heeft komen niet uit. De dader kan de machtspelletjes tussen hem en het slachtoffer voortzetten door vormen van manipulatie. Zo kan er bij het slachtoffer het gevoel ontstaan dat men opnieuw slachtoffer wordt. De taak van de bemiddelaar is om dit tijdig op te merken, zodat dit niet gebeurt SUGGNOME VZW, Waarom?: Slachtoffer-dader bemiddeling in Vlaanderen, Antwerpen, Garant, 2005, p Interviews met Nancy Van Eynde, Petra Sampers, Filip Van Gorp en Dominique Bataillie, bemiddelaars Suggnomè Antwerpen, Leuven, Turnhout en Gent. 25

26 3.6. Kritische bedenkingen. De bedenkingen die zijn gemaakt m.b.t. Restorative Justice slaan natuurlijk ook op slachtoffer-dader bemiddeling, aangezien bemiddeling deel uit maakt van de methodieken die ter beschikking staan van Restorative Justice. De bedenkingen die in dit deel worden beschreven gaan specifiek over slachtoffer-dader bemiddeling. Bemiddelingsprojecten zijn natuurlijk een goede zaak, ze geven de kans aan het slachtoffer om vragen te stellen en de mogelijkheid aan daders om verantwoordelijkheid op te nemen. Maar naarmate de verschillende bemiddelingsprojecten uitbreiden en hun positie ten aanzien van het strafrechtssysteem veilig willen stellen, kunnen er een aantal problemen de kop op steken. De neiging kan ontstaan om zich te gaan concentreren op de gemakkelijke en risicoloze dossiers, de methodiek die men tijdens zo n bemiddeling hanteert kan evolueren van dialogue-driven naar agreement-driven, het hanteren van algemene kwaliteitsnormen kan de creativiteit en de groei van de bemiddelingsdiensten afremmen. Maar bovenal dreigt er het gevaar van een verlies aan visie 31. Op basis van het onderzoek van Merry over bemiddeling in diverse maatschappelijke sectoren, kunnen we een aantal valkuilen identificeren. De eerste heeft dan wel betrekking op niet-industriële samenlevingen, toch is het een pertinente opmerking. Het onderzoek toont aan dat de tendens bestaat dat de bemiddelingsovereenkomsten de machtsverhoudingen tussen de partijen kopiëren. Als er geen sterke bemiddelaar aanwezig is, zal de zwakkere partij zich tevreden stellen met wat ze kan krijgen, dat terwijl de sterke partij zo weinig mogelijk zal toegeven. Een tweede valkuil is dat tijdens zo n bemiddelingsproces de mogelijkheid tot manipulatie bestaat. Ten derde zijn subtiele vormen van dwang niet ongewoon bij bemiddeling. Wegens de onduidelijke relatie tussen de bemiddelaars en de gerechtelijke instanties wordt in de ogen van de partijen vaak de indruk gewekt dat de bemiddelaars formele macht hebben UMBREIT, M., Mediating interpersonal conflicts: a pathway to peace, West Concord, CPI Publishing, 1995, p MERRY, S.E., Myth and Practice in the Mediation Process, in WRIGHT, M. en GALAWAY, B. (eds.), Mediation and Criminal Justice. Victims, Offenders and Community, Londen, Sage Publications, 1989, p