RAVON jaarverslag Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland

Transcriptie

1 RAVON jaarverslag 2012 Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland

2

3 Jaarverslag 2012 Kris Joosten & Raymond Creemers juni 2013 STICHTING RAVON POSTBUS BK NIJMEGEN

4 Jaarverslag 2012 Colofon 2013 Stichting RAVON Nijmegen Vestigingsplaats statutaire zetel Nijmegen, KvK Eindredactie: Kris Joosten en Raymond Creemers Foto omslag: Bastaardkikker (Jelger Herder) Wijze van citeren: Joosten, C.M.C. en R.C.M. Creemers (redactie), Jaarverslag 2012 Stichting RAVON, Nijmegen. 2

5 Stichting RAVON INHOUD 1 INLEIDING DE STICHTING RAVON Raad van Toezicht Werkorganisatie Samenwerking THEMA VRIJWILLIGERS EN DONATEURS Werkgroepen en afdelingen Afgegeven ontheffingen RAVON-dag Weekenden Sleutelvrijwilligersdag RAVON-tijdschrift Nieuwsbrief Schubben & Slijm Website Webwinkel Stand Bibliotheek Fotoarchief Helpdesk Natuurbericht Sociale media THEMA DATA Nationale Databank Flora en Fauna Monitoring Verspreidingsonderzoek reptielen & amfibieën Provinciale atlassen Opmars exoten Donderpad in de schijnwerper THEMA ONDERZOEK Stagiaires Microhabitatgebruik en migratie van de grote modderkruiper Dierproeven Environmental DNA Chitridiomycose en ranavirus Lichtonderzoek tijdens de paddentrek THEMA BESCHERMING Actieplan SOS Vuursalamander Effecten begrazing op levendbarende hagedis en gladde slang Amfibieën in straatkolken Rivierprik vogelvrij verklaard Inspraak voor grote modderkruiper Brochures hazelworm en amfibieën Noord-Brabant THEMA DRAAGVLAK Nieuwe Natuurwet Groen en Doen Compensatie voor boomkikker Floriade Verzorgen cursussen en colleges

6 Jaarverslag THEMA INTERNATIONAAL Conservation Committee SEH World Congress of Herpetology Congres Herpetologische Arbeitsgruppe NRW Tweedaags symposium Froglife Peterborough FLORON Organisatie Projecten Landelijke dag voor achterban FLORON Nieuws OVERIG Financiën Opdrachtgevers, opdrachtnemers en samenwerkingspartners BIJLAGE 1 Publicatielijst

7 Stichting RAVON 1 INLEIDING. In dit jaarverslag zijn de belangrijkste zaken uit 2012 vermeld met betrekking tot de Stichting Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland (RAVON). Er is zowel informatie over de vrijwilligersactiviteiten als over de werkorganisatie opgenomen. De indeling volgt de zes thema s zoals deze zijn vastgesteld in het Meerjarenplan : Vrijwilligers en donateurs Data Onderzoek Bescherming Draagvlak Internationaal Een beknopte versie van dit jaarverslag is als kleurenbrochure uitgegeven. Heeft u vragen over een bepaald onderdeel uit dit jaarverslag, dan kunt u zich direct richten tot de schrijver van het betreffende onderdeel. RAVON zet zich, samen met haar betrokken donateurs en vrijwilligers, al jaren in voor de bescherming van reptielen, amfibieën en vissen in Nederland, door: voortdurend in de gaten te houden hoe het met onze diersoorten gaat (inventariseren en monitoren); onderzoek uit te voeren; organisaties te adviseren die zich bezighouden met het beheer en de inrichting van (natuur)- gebieden, zoals ministeries, provincies, terreinbeheerders en adviesbureaus; voorlichting en scholing te geven, bijvoorbeeld door het ontwikkelen van lespakketten voor het basisonderwijs, het geven van lezingen, het uitgeven van brochures, gidsen en boeken en het organiseren van cursussen en excursies. De afgelopen jaren is RAVON sterk in omvang gegroeid. Er zijn meer vrijwilligers actief en het aantal projecten en daarmee het aantal medewerkers is fors toegenomen. In de komende jaren willen we nóg meer betekenen in de bescherming van reptielen, amfibieën en vissen in Nederland en uitgroeien tot dé gesprekspartner voor overheid en andere instanties als het gaat om deze diersoorten. Onze missie: RAVON is hét aanspreekpunt en de kennisorganisatie voor de bescherming en studie van reptielen, amfibieën en vissen in Nederland. 5

8 Jaarverslag

9 Stichting RAVON 2 DE STICHTING RAVON RAVON coördineert de inventarisatie en monitoring van reptielen, amfibieën en vissen door vrijwilligers in Nederland. Op basis van deze gegevens zet RAVON zich in voor betere bescherming en het duurzaam behouden van de soorten en hun leefgebieden. Honderden deskundige en enthousiaste vrijwilligers inventariseren en monitoren jaarlijks vele gebieden. De stichting heeft ten doel: a. de studie en bescherming van de Nederlandse reptielen, amfibieën en vissen, waaronder begrepen ontwikkeling, behoud, adequaat beheer en herstel van haar leefgebieden; b. de bevordering van natuur- en milieubescherming in algemene zin. RAVON werkt op non-profit basis: het eventuele positieve resultaat van de jaarrekening wordt weer geïnvesteerd in de doelstelling van de organisatie. De werkorganisatie van RAVON is gehuisvest op de campus van de Radboud Universiteit te Nijmegen en bij IBED te Amsterdam (RAVON Werkgroep Monitoring). Vanuit Amsterdam coördineren we het Meetnet Amfibieën en het Meetnet Reptielen in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM). Vanuit Nijmegen coördineren we het Meetnet Beek- en poldervissen, het Verspreidingsonderzoek Reptielen & Amfibieën en voeren we professionele inventarisaties, kennisintensieve opdrachten en ecologisch en wetenschappelijk onderzoek uit. Verder werken we aan voorlichting en geven we praktijkgerichte cursussen. Bovendien is RAVON actief bij het opstellen en uitvoeren van regionale of landelijke beschermingsactiviteiten. 2.1 Raad van Toezicht (RvT) en Adviesraad door Rob van Westrienen De RvT bestond uit: Hero Prins (voorzitter), Johan Cronau (lid), Reint Boer (lid), Michaël Steeghs (vice-voorzitter), Rob Lenders (lid) en John Melis (lid). In december is Harry Keereweer toegetreden als lid. Directeur/bestuurder van RAVON is Rob van Westrienen. De Raad van Toezicht vergadert 4 keer per jaar. Belangrijke onderwerpen die aan de orde kwamen in de RvT waren: de verdere intensivering van de samenwerking met de Zoogdiervereniging; het opnemen van FLORONwerkzaamheden (plantenprojecten) in RAVON, het overnemen van 3 FLORONmedewerkers en het mogen gebruiken van de merknaam FLORON; het in gang zetten van een nieuw Meerjarenplan; toekomst GaN/NDFF; toekomst PGO's/VOFF/Soortenbescherming Nederland; financieel jaarverslag en begroting en de samenwerking met de Adviesraad. De Raad van Toezicht is akkoord gegaan met het onderbrengen van de merknaam FLORON onder de organisatie van RAVON. Dit betekent dat alle bedrijfsmatige activiteiten van Stichting FLORON alsook de ondersteuning van de FLORONvrijwilligers nu onder de vlag van RAVON worden uitgevoerd. Meer lezen? Zie De Adviesraad bestond uit: Fabrice Ottburg, Gerard Smit, Jarno Beijk, Michel Kapelle, Monica Wesseling, Romeo Neuteboom Spijker, Stefan Huijgens en Wim van den Heuvel. John Melis is vanuit de Raad van Toezicht voorzitter van de Adviesraad. 7

10 Jaarverslag 2012 Tijdens de landelijke dag heeft de Adviesraad van RAVON zich zowel mondeling als schriftelijk aan de achterban voorgesteld. Zij geven gevraagd en ongevraagd advies aan de werkorganisatie (het RAVON-kantoor), de Raad van Toezicht en het Bestuur over alle zaken die op een of andere manier de vrijwilligers betreffen. De adviesraad is bereikbaar via 2.2 Werkorganisatie Ter ondersteuning van RAVON is in 1994 een bureau in Amsterdam opgericht en in 1999 een bureau in Nijmegen. Tezamen vormen zij de werkorganisatie. Eén van de belangrijke taken van de werkorganisatie is: ondersteunend zijn aan de vrijwilligers en donateurs: faciliteren, stimuleren en coördineren. Het landelijk bureau van FLORON is in afgeslankte vorm sinds juni 2012 onderdeel van Stichting RAVON, die ook de merknaam FLORON mag voeren. In 2012 waren er 30 personen werkzaam bij RAVON. (21,4 FTE per ). De meeste medewerkers werken in deeltijd. Op het bureau in Amsterdam, bij de RAVON Werkgroep Monitoring, waren werkzaam: Ingo Janssen en Edo Goverse. Op het bureau in Nijmegen waren werkzaam: Ruud Beringen, Wilbert Bosman, Arthur de Bruin, Raymond Creemers, Jeroen van Delft, Annemarie van Diepenbeek, Peter Frigge, Jelger Herder, Pien Hoogma, Erik Jan Hofmeyer, Gonny van Ingen, Jöran Janse, Kris Joosten, Jan Kranenbarg, Baudewijn Odé, Arnold van Rijsewijk, Wilma Roerink, Kim Rongen, Martijn Schiphouwer, Laurens Sparrius, Frank Spikmans, Annemarieke Spitzen, Richard Struijk, Sander Turnhout, Marjan Verdijk, Tonnie Woeltjes, Rob van Westrienen en Ronald Zollinger. Ton Stumpel is gastmedewerker van RAVON. Op het bureau in Nijmegen leveren meerdere vrijwilligers een grote bijdrage aan de organisatie RAVON. Zo werken Tonnie Woeltjes en Rianne van der Graaf aan de bibliotheek, Ria van den Boogaard werkt o.a. aan educatieve lespakketten voor kinderen, de RAVON-stand, de webwinkel, het ontsluiten tijdschrift RAVON en administratie. Claire Hengeveld houdt zich bezig met het vertalen en corrigeren van Engelse teksten ten behoeve van het tijdschrift, diverse toepassingen op internet, buitenlandse lezingen en wetenschappelijke artikelen en in dit jaar een engelstalige folder over RAVON. Han Peper heeft wederom veel technische ondersteuning voor de RAVON website geleverd. Allen hartelijk dank hiervoor! RAVON heeft sinds 2009 een personeelsvertegenwoordiging (PVT). Deze bestond eind 2012 uit Jan Kranenbarg, Arnold van Rijsewijk en Martijn Schiphouwer. Gezamenlijk personeelsuitje met de Zoogdiervereniging naar de Floriade waar een lipdub (video) is opgenomen. 8

11 Stichting RAVON 2.3 Samenwerking door Raymond Creemers RAVON participeert in diverse samenwerkingsverbanden op het gebied van natuuronderzoek en bescherming: Stichting Veld Onderzoek Flora en Fauna (VOFF); een brancheorganisatie van Particuliere Gegevensbeherende Organisaties (PGO s), die onderzoeksactiviteiten door vrijwilligers op het gebied van flora en fauna coördineert en aanvullende werkzaamheden uitvoert die te maken hebben met externe vertegenwoordiging en acquisitie ten behoeve van gezamenlijke projecten. Stichting Gegevensautoriteit Natuur (GaN) en Nationale Databank Flora en Fauna (NDFF). De PGO's en de Stichting Gegevensautoriteit Natuur (GaN) beheren, ontwikkelen en exploiteren samen de NDFF. Rob van Westrienen maakt deel uit van het Uitvoeringsorgaan, het bestuur van de samenwerkingsconstructie. De komende jaren zal de VOFF stimuleren dat de PGO s in samenwerking met de GaN komen tot een optimale exploitatie en ontwikkeling van de NDFF. Daaronder valt onder andere: het werven van abonnementen, de verdere ontwikkeling van de NDFF als werkdatabase van de PGO s, de ontsluiting van de NDFF voor publieke en wetenschappelijke doeleinden en de ontsluiting van de NDFF voor gebruik door vrijwilligers. Soortbescherming Nederland, dat soortgerichte beschermingsactiviteiten op landelijk niveau behartigt. Voorheen heette dit samenwerkingsverband Platform Soortenbeschermende Organisaties (PSO). Belangrijke onderwerpen in 2012 waren: 1. Versterken samenwerking met landschapsbeherende organisaties via Landschapsbeheer Nederland. 2. Inbreng geleverd in de nieuwe Wet Natuurbescherming. 3. Actieve inbreng geleverd aan een nieuw en effectiever stelsel van Agrarisch Natuurbeheer en voor natuurcompensatie. 4. Inbreng geleverd in de discussie over de toekomst van de natuursector (Woudschotenconferenties). 5. Aanvraag structureel beneficiëntschap Postcodeloterij; is helaas afgewezen. 6. Actieve deelname aan de Groene 11 (lobby faciliteit in politiek Den Haag van de natuursector). 7. Samengewerkt met de natuursector voor een tienpuntenplan tbv de verkiezingen 8. Aantal gesprekken gevoerd met gedeputeerden in verband met de decentralisatie van het soortenbeleid 9. Lobby gevoerd om de negatieve effecten van neonicotinoïden op natuur onder de aandacht te brengen van de politiek en de media 10. De banden met de recreatiesector versterkt en met hen gediscussieerd over de rol van soorten in het natuurbeleid. 9

12 Jaarverslag 2012 Natuurplaza; een samenwerkingsverband tussen Stichting Bargerveen, SOVON Vogelonderzoek Nederland, Zoogdiervereniging, FLORON en RAVON. De partners werken aan de ontwikkeling en verspreiding van toepasbare kennis voor natuurbeheer. We doen dit door systeem- en soortgericht onderzoek te combineren. Hierin werken we samen met de Radboud Universiteit Nijmegen. Tevens worden in Natuurplazaverband colleges en practica gegeven, colloquia en symposia georganiseerd en worden studenten voor onderzoek begeleid. Vissennetwerk; een netwerk van personen die informatie, kennis en ideeën uitwisselen, zowel vanuit een wetenschappelijke als praktische invalshoek, gericht op vissen, visserij en de leefomgeving van vissen. In 2012 zijn er bijeenkomsten georganiseerd op het gebied van waterkwaliteit en de effecten van herstelmaatregelen in stromende en stilstaande wateren. Jan Kranenbarg participeert namens RAVON in de stuurgroep van dit netwerk. Societas Europaea Herpetologica (SEH); Raymond Creemers is lid van het Mapping Comittee, dat zich o.a. richt op de productie van een nieuwe Europese atlas voor herpetologie. Ton Stumpel heeft dit jaar het stokje overgedragen aan Ronald Zollinger als lid (en Nederlandse vertegenwoordiging) van de Conservation Committee van de Societas Europaea Herpetologica (SEH-CC). De SEH-CC zet zich in voor zowel de lobby op het politieke vlak als het geven van praktische adviezen over bedreigde Europese herpetofauna. Zij combineert vergaderingen vaak met veldexcursies om de situatie over bedreigde soorten en hun habitats gezamenlijk, als expertgroep, te beoordelen. EPCN; RAVON is vertegenwoordiger voor de Benelux van het European Pond Conservation Network, een Europese herpetologische club. Ronald Zollinger participeert namens RAVON in dit comité. Vivara Natuurbeschermingsproducten; een postorderbedrijf dat producten voor dieren in en rond de tuin verkoopt. Met deze samenwerking krijgt RAVON een grotere naamsbekendheid onder het brede publiek. Dankzij Vivara kon RAVON dit jaar aanwezig zijn op de Floriade in een gezamenlijke inzending Through Animal Eyes. Meer info op: en Projectgroep Aalherstel; een initiatief van Sportvisserij Nederland, Stichting de Noordzee, het Wereld Natuur Fonds, Vereniging Natuurmonumenten, Greenpeace en RAVON onder voorzitterschap van oud politicus Dr. J.C. Terlouw. De projectgroep initieert en stimuleert belangeloos activiteiten die bijdragen tot het herstel van de aal op een zo kort mogelijke termijn. Jan Kranenbarg participeert namens RAVON in deze projectgroep. 10

13 Stichting RAVON IUCN; RAVON is lid van de International Union for Conservation of Nature (IUCN) en draait mee in het IUCN-NL comité. Rob van Westrienen is lid van de Raad van Toezicht. Annemarieke Spitzen vertegenwoordigt RAVON in de IUCN amphibian specialist group. Meer info op: RAVON Werkgroep Monitoring (WM) werkt nauw samen met de Universiteit van Amsterdam. Zo worden er bijvoorbeeld colleges gegeven en studenten begeleid. RAVON WM maakt dankbaar gebruik van de door de Universiteit van Amsterdam aangeboden kantoorruimte en technische ondersteuning. RAVON werkt nauw samen met het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) in het NEM (Netwerk Ecologisch Monitoring). Hierin zijn de meetnetten en het verspreidingsonderzoek opgenomen. Het CBS heeft met name een belangrijke rol in de verwerking van alle data, de controle van de dataset en de statistische analyses. Samenwerking met Universiteiten; RAVON heeft door haar aanwezigheid bij Natuurplaza een intensieve samenwerking met de Radboud Universiteit en werkt nauw samen met de Universiteit Gent in het kader van het dierziektenonderzoek. Zoogdiervereniging. Halverwege 2011 hebben het bestuur van de Zoogdiervereniging, het bestuur van de Steunstichting VZZ en de Raad van Toezicht van RAVON besloten om intensief samen te werken. Beide werkorganisaties zijn bij elkaar gehuisvest worden en Rob van Westrienen is sinds dit jaar ook directeur van de Zoogdiervereniging. SPYGEN, een Franse organisatie, is opgericht als spinn-off van de onderzoeksgroep die de environmental DNA-methode (edna) voor het eerst beschreef in Sinds 2011 heeft RAVON een partnerschap gesloten met SPYGEN voor het uitvoeren van gezamenlijke pilotstudies, het verrichten van onderzoek naar verbetering en toepassingen van de methode, en het werken aan de DNA-referentiedatabase. In 2012 hebben De Zoogdiervereniging en De Vlinderstichting zich hierbij aangesloten. Gezamenlijke pilotstudies zijn uitgevoerd voor grote modderkruiper, groene glazenmaker, gevlekte witsnuitlibel, noordse woelmuis en waterspitsmuis. Daarnaast zijn er door RAVON voor een breed scala aan opdrachtgevers inventarisaties uitgevoerd met edna voor grote modderkruiper, kamsalamander, Amerikaanse brulkikker en knoflookpad. Met name voor de knoflookpad was dit een groot succes omdat deze op 6 locaties, waar de soort al jaren niet meer was waargenomen, via deze methode toch kon worden vastgesteld! Groene11, de VOFF is lid van de Groene11, de lobbyfaciliteit voor de natuursector in politiek Den Haag. RAVON draagt hier actief aan bij, oa. doordat Rob van Westrienen lid is van het directeurenoverleg. 11

14 Jaarverslag

15 Stichting RAVON 3 THEMA VRIJWILLIGERS EN DONATEURS Aan de basis van RAVON staan onze vrijwilligers. RAVON investeert niet alleen in het werven van nieuwe vrijwilligers, maar ook in het versterken van de band met onze huidige vrijwilligers. 3.1 Werkgroepen en afdelingen In 2012 hebben zich geen nieuwe werkgroepen aangesloten. RAVON heeft 22 afdelingen en werkgroepen, die actief zijn met inventarisatie, monitoring, onderzoek, bescherming, het geven van voorlichting en beheerwerk. Dit zijn: RAVON Flevoland, RAVON Gelderland, RAVON Groningen, Herpetologische Studiegroep Limburg, RAVON Noord-Brabant, RAVON Noord- Holland, RAVON Overijssel, RAVON Utrecht, Ringslangwerkgroep Houten, WARD (werkgroep Amfibieën en Reptielen Drente), WARF (Werk- en studiegroep Amfibieën en Reptielen Friesland), RAVON Zeeland, RAVON Zuid-Holland, Gelderse Vissers, RAVON Werkgroep Monitoring, Werkgroep Poldervissen, Visclub de Prik, Werkgroep Verspreidingsonderzoek Noord-Oost Brabant, WVOF (Werkgroep VissenOnderzoek Friesland), WAN (Werkgroep Adderonderzoek Nederland) en Werkgroep Vissenonderzoek Groningen- Drenthe. Wij willen alle regiocoördinatoren, sleutelvrijwilligers, werkgroepen en afdelingen danken voor hun grote inzet. 3.2 Afgegeven ontheffingen - door Kim Rongen RAVON is gemachtigd om namens het Ministerie van Economische Zaken, ontheffingen te verlenen aan onze vrijwilligers. Het gaat om ontheffingen voor verbodsbepalingen in artikel 9 en 10 van de Flora- en faunawet: het vangen, bemachtigen, met het oog daarop opsporen en het opzettelijk verontrusten van beschermde inheemse amfibieën, reptielen en vissen. De ontheffing kan worden aangevraagd door het invullen van een formulier via de RAVON-website. Op deze wijze zijn er dit jaar weer vele ontheffingen verleend aan de vrijwilligers. Het schepnet dat al decennia in gebruik is bij herpetologen en vissers, is sinds oktober 2012 geen verboden vangtuig meer volgens de Visserijwet. Dus hiervoor is geen ontheffing meer nodig. 3.3 RAVON-dag door Kris Joosten Grensoverschrijdend was het centrale thema van onze landelijke dag op 10 november. Tijdens de lezingen werden landsgrenzen (Kemps zeeschildpad en rivierprik), artistieke grenzen (blik onder water en op pad met Dirk-Jan) en onzichtbare grenzen (edna) met gemak genomen. De Lendersprijs werd dit jaar gewonnen door Ton Stumpel, die zich zowel nationaal als internationaal zeer actief inzet voor de bescherming van onze soortgroepen. Joris Drubbel won de columnwedstrijd met zijn Gekke-beestjes-mensen. Onze jongeren maakten tijdens het jeugdprogramma prachtige fantasiedieren die een eigen paspoort kregen. En Koos van Zomeren sloot de dag af met een voorproef van Het verlangen naar hazelworm, een boek dat in 2013 is uitgebracht. Een uitgebreid verslag van deze leuke dag staat op 13

16 Jaarverslag Weekenden RAVON organiseert jaarlijks twee inventarisatieweekeinden. Met Hemelvaart gaat de aandacht vooral uit naar amfibieën en reptielen en in september is het traditionele Vissenweekeinde. Voor meer informatie over en de resultaten van de weekenden, zijn de verslagen via de website te downloaden Hemelvaartweekend door Peter Frigge Het RAVON Hemelvaartweekeind is dit jaar van 16 t/m 20 mei gehouden in Noord-Brabant. Uitvalsbasis was Loon op Zand. Deze keer hebben meer dan 50 personen aan het weekeinde deelgenomen, als daggast of het gehele weekeinde. Tijdens het weekeind stond het verzamelen van informatie met betrekking tot de verspreiding van amfibieën en reptielen centraal. Als er echter toevallig vis werd gevangen of individuen uit overige soortgroepen zijn waargenomen, zijn daarvan ook gegevens genoteerd. Bij de selectie van de te bezoeken gebieden is, zoals altijd, rekening gehouden met de bekende gegevens en zijn er slecht onderzochte gebieden geselecteerd. Daarnaast zijn er ook topgebieden geselecteerd om (nieuwe) waarnemers een kans te bieden kennis te maken met enkele leuke soorten. Voor een groot aantal terreinen zijn er betredingsvergunningen geregeld, zowel bij particulieren als bij Brabants Landschap, Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten. Waar is die kamsalamander?(foto: C. v.d. Graaf) 14

17 Stichting RAVON Vissenweekend door Martijn Schiphouwer Het Vissenweekend 2012 is dit jaar gehouden van 21 t/m 23 september. Uitvalsbasis was een locatie in Hei- en Boeicop te Zuid-Holland. In het onderzoeksgebied in de Alblasserwaard en Vijfheerenlanden lag de focus dit jaar op de grote modderkruiper, kleine modderkruiper en bittervoorn, maar uiteraard werden alle vissen met enthousiasme opgeschept en gedetermineerd. De kribvakken van de Lek waren als onderzoekslocaties geselecteerd.voor het zegenvissen. Het is zwaar om het net door het water te trekken, maar erg leuk omdat je heel andere soorten vangt dan met schepnet in poldersloten zoals platvissen (botje) en veel alver, kolblei en roofblei. Edo Goverse verzorgde een presentatie over zaklampvissen in Noord-Holland. Vooral voor moeilijk te vangen vissen, die zich overdag tussen de stenen verschuilen en s nachts actief zijn zoals rivierdonderpad en exotische grondels, is dit een goede methode. Dit werd tijdens het vissenweekend natuurlijk direct in praktijk gebracht en de deelnemers waren verrast wat je s avonds allemaal tegenkomt in het water: paling, snoek, krabben, kreeften, baarzen, scholen voorntjes en zwartbekgrondels. De terugkerende vissenquiz werd dit jaar gewonnen door Richard Struijk. De organisatie was in handen van Martijn Schiphouwer. De resultaten zijn te lezen in het verslag dat is te downloaden op Sleutelvrijwilligersdag door Annemarie van Diepenbeek Onze sleutelvrijwilligers, zeer actieve en betrokken RAVON vrijwilligers, ontvangen regelmatig informatie over lopende en nieuwe vrijwilligersprojecten zodat zij ons en andere vrijwilligers goed kunnen helpen. Daarnaast organiseren we ieder jaar een speciale contactdag voor sleutelvrijwilligers die wordt afgesloten met een leuke excursie. In 2012 was dit vissen met de zegen in de Waal. Er werden leuke vangsten gedaan zoals sneep, alver, winde en blankvoorn. Sleutelvrijwilligers bewonderen een net gevangen sneep op hun jaarlijkse contactdag (Foto: Annemarie van Diepenbeek) 15

18 Jaarverslag RAVON-tijdschrift - door Kris Joosten Onze donateurs en relaties ontvangen vier keer per jaar het tijdschrift RAVON, vol interessante artikelen en informatie. In het septembernummer is een interview opgenomen met de laatste Lendersprijswinnaar en in het decembernummer is het waarnemingenoverzicht een vast onderdeel waar velen gebruik van maken. Er zijn in 2012 volgens planning 4 nummers verschenen. Alle soortgroepen waren weer goed vertegenwoordigd. Oudere nummers van ons tijdschrift zijn gratis te downloaden op Het aantal abonnees (donateurs en externe relaties) op het tijdschrift is in 2012 afgenomen van 1305 naar De financiële crisis is vaak als reden voor afmelding aangegeven. 3.7 Nieuwsbrief Schubben & Slijm - door Kris Joosten RAVON ontvangt veel kopij en mooie foto s van vrijwilligers en daar zijn we zeer dankbaar voor omdat het uitgangspunt van de nieuwsbrief is: voor en door vrijwilligers. Mede dankzij deze kopij konden wij dit jaar weer vier prachtige nummers uitbrengen. De nieuwsbrief Schubben & Slijm wordt uitgegeven vanuit de vier grote vrijwilligersprojecten: Meetnet Amfibieën, Meetnet Reptielen, Verspreidingsonderzoek Reptielen en Amfibieën en Meetnet Vissen en in het middenkatern van iedere nieuwsbrief presenteert één van de projecten zijn resultaten. De nieuwsbrieven zijn altijd direct na verschijning gratis te downloaden via de RAVON-website. Het aantal abonnees op de nieuwsbrief is in 2012 toegenomen van 1752 naar Alle nieuwsbrieven zijn na verschijning direct gratis te downloaden op 16

19 Stichting RAVON 3.8 Website - door Jelger Herder De RAVON-website is in 2012 net als in voorgaande jaren zeer goed bezocht. De huidige website is inmiddels ruim 5 jaar oud en was toe aan vernieuwing. In 2012 is een start gemaakt aan een nieuwe website. Deze is gebaseerd op de pagina s van de oude website maar wordt in een nieuw jasje gestoken waardoor de website een frisser en modernere uitstraling zal krijgen. Daarnaast wordt er gewerkt aan meerdere functionaliteiten, zoals een uitgebreid literatuursysteem. Het omzetten van de vele pagina s en aanpassen van de lay-out is een enorme klus. Medio 2013 hoopt RAVON de nieuwe website te lanceren. 3.9 Webwinkel - door Kim Rongen Via de webwinkel van RAVON kunnen de RAVON-vrijwilligers en -donateurs met korting allerlei materialen aanschaffen. In 2012 zijn er 233 bestelformulieren verwerkt. Het betreft vooral bestellingen van boeken, cuvetten en de veldgidsen Herkenning en waarnemen van Reptielen, Amfibieën en Zoetwatervissen. In 2012 zijn er verder 152 schepnetten verkocht. Speciaal te vermelden voor 2012 is het nieuwe vuursalamander T-shirt. De opbrengst van de verkoop van het shirt komt ten goede aan het project SOS vuursalamander. 17

20 Jaarverslag Stand - door Kris Joosten RAVON wordt vaak gevraagd om met een stand aanwezig te zijn tijdens festivals, beurzen, landelijke dagen, symposia en natuurdagen. Vooral in voor- en najaar zijn er veel evenementen. Dankzij de inzet van vrijwilligers kunnen we op de meeste aanvragen ingaan en als we niet aanwezig kunnen zijn dan sturen we materialen naar de organisatie. Zo waren we in februari aanwezig op de Genootschapsdag in Limburg; in april op de Bos en Kuil Fair te Malden/Mook ; in juni op de 1001soortendag in Alblasserwaard; in augustus op de Dutch Bird Fair Lelystad (thema amfibievriendelijk inrichten tuinen) en de Tilburgse Terrarium Dagen; in september op de Jubileumdag van de natuurvereniging Ridderkerk, de Dunea natuurfeestdag in Meyendel te Den Haag, het SBB Buitenfestival Boomkroonpad te Gieten); in oktober Zoo Wild Diergaarde Blijdorp Rotterdam; in november op de landelijke dag van RAVON en SOVON/VOFF. Vanaf dit jaar zijn we per evenement gaan werken met thema s en werden hiervoor aanvullend posters gemaakt. Thema s als het amfibievriendelijk inrichten tuinen, SOS vuursalamander, speciale Groen en Doen projecten en daarnaast veel activiteiten voor kinderen. Vanaf volgend jaar zullen RAVON, FLORON en de Zoogdiervereniging hun stand waar mogelijk gaan combineren. RAVON stand tijdens de Zoo Wild in Diergaarde Blijdorp te Rotterdam met standbezetting door vrijwilligers Tjitske en Natascha (Foto: Kris Joosten) 3.11 RAVON-bibliotheek door Annemarieke Spitzen De bibliotheek van RAVON groeit nog steeds door onder andere genereuze donaties van privécollecties, zoals dit jaar door de donatie van het archief van Rombout van Eekelen Met in totaal meer dan items vormt deze bibliotheek het ultieme startpunt voor je onderzoek, werkstuk, lezing, of voor je eigen nieuwsgierigheid. In de bibliotheek staan naast wetenschappelijke literatuur, waaronder ook heel oude artikelen die elders lastig te verkrijgen zijn, ook vele naslagwerken, determinatiegidsen voor binnen- en buitenland, standaardwerken over fysiologie, ecologie & genetisch onderzoek, onderzoeksrapporten en informatie over beheer. Wij heten belangstellenden en specifiek studenten van harte welkom in onze grote ichthyologische en herpetologische bibliotheek. Om dit onder de aandacht te brengen is daarom dit jaar een flyer gemaakt die breed is verspreid, met dank aan het Prins Bernhard Cultuurfonds. 18

21 Stichting RAVON 3.12 Fotoarchief door Kris Joosten RAVON ontvangt regelmatig prachtige foto s voor het fotoarchief en daar zijn we zeer dankbaar voor. De invoer van alle ontvangen foto s heeft enige vertraging opgelopen wegens tijdgebrek. Wij zijn hiervoor nog steeds op zoek naar een vrijwilliger die dit voor ons kan oppakken Helpdesk - door Arnold van Rijsewijk Via de helpdesk, een extra service die RAVON biedt aan het publiek, is het mogelijkheid om vragen te stellen betreffende onze soortgroepen. Dit draagt bij aan onze naamsbekendheid en soms (in)direct ook aan de bescherming van onze soorten. Aantal helpdeskvragen naar onderwerp in 2010, 2011 en 2012 onderwerp aantal 2010 Aantal 2011 Aantal 2012 determinatie bescherming wetgeving ecologie beheer en inrichting verspreiding en waarnemingen 67 educatie en voorlichting overige Totaal In 2012 is het aantal vragen dat werd gesteld via de Helpdesk gestegen. Hiervoor zijn enkele oorzaken bekend, zoals acties voor brulkikker en vuursalamander die aanleiding gaven tot meer meldingen en vragen over deze soorten. Ook uitgebrachte Natuurberichten (zie pagina 20) leiden tot een toename van het aantal vragen, bijvoorbeeld een Natuurbericht over het voorkomen van melanistische hagedissen. Het aantal determinatievragen is na een daling in 2011 weer sterk gestegen. Het valt dit jaar weer op dat veel kikkers die niet herkend werden, gewone bruine kikkers blijken te zijn. De variatie in kleur en tekening bij bruine kikkers is zo groot dat men de soort niet herkend met behulp van determinatiegidsen of informatie via het internet. Via de helpdesk vragen mensen dan om een bevestiging van hun determinatie. De determinatievragen over vissen nemen ieder jaar toe en enkele malen werden er waarnemingen van diverse exotische grondelsoorten gemeld die ons helpen bij het in kaart brengen van de verspreiding van deze soorten. Dit jaar werden ook weer dode dieren (18) gemeld. Zes verdachte meldingen werden doorverwezen naar het DWHC voor aanvullend onderzoek (zie pagina 27). Opvallend was dit jaar het aantal keren (> 7) dat vragenstellers een hagedis in de kelder melden of een salamander op de muur. Het verschil tussen een hagedis en een salamander blijkt nogal eens tot verwarring te leiden. Dit was aanleiding voor een Natuurbericht over deze kwestie. Ook meldingen van bijzondere waarnemingen zijn soms gebruikt voor het maken van een Natuurbericht, bijvoorbeeld de vondst van een snoek op het strand bij Katwijk en de Meerval die een eend pakte. 19

22 Jaarverslag Natuurbericht - door Kris Joosten Bijna 80 natuurberichten heeft RAVON dit jaar uitgegeven, die allen te lezen zijn op Veel berichten werden ons aangereikt door actieve vrijwilligers die hun mooie waarnemingen met ons deelden, waarvoor dank! In de top 5 van meest gelezen RAVON natuurberichten in 2012 staan de volgende natuurberichten: 1. Voorkom dat uw kikkers en vissen stikken onder het ijs (1 februari) 2. Het gaat padden regenen (24 februari) 3. Monsterlijk grote kikkerlarven (18 juli) 4. Wees wijs met wakkere kwakers (29 februari) 5. Herken de kikker (2 mei) Een aantal natuurberichten uit voorgaande jaren zijn al meer dan keer gelezen, zoals: 1. Zoetwaterkreeft: Nieuwe bewoners, grote gevolgen? (24 december 2008) 2. Gevaarlijke reuzenkikker nadert Nederlandse grens! (25 maart 2009) 3. Hagedissen in Nederland, het kan verkeren (22 juni 2008) 4. Horror bij padden; maden als parasiet (16 september 2010) 5. Vroege en late eitjes (8 april 2010) Wilt u geen natuurberichten van RAVON missen? Abonneer u dan op de gratis digitale nieuwsbrief via Sociale media - door Kris Joosten De sociale media voor Twitter, Facebook en LinkedIn wordt verzorgd door een team van RAVONmedewerkers. Op woensdag is er een wekelijkse fotoquiz op Facebook waarmee in de eerste periode kortingskaarten voor de Floriade te winnen waren. Voor SOS vuursalamander is een apart twitteraccount aangemaakt en een aparte Facebookpagina. Tijdens de RAVONdag werden livestreams met twitterberichten getoond aan de deelnemers. Het aantal volgers blijft groeien. 20

23 Stichting RAVON 4 THEMA DATA Ieder jaar neemt het aantal data in onze databank toe dankzij de inzet van vele vrijwilligers en waarnemers. Ook onze eigen projecten leveren veel data op. En dankzij deze data kunnen we nieuwe atlassen maken, adviseren en beschermen. 4.1 Nationale Databank Flora en Fauna - door Raymond Creemers Samen met een groot aantal andere partijen heeft RAVON haar verspreidingsgegevens ondergebracht in de Nationale Databank Flora en Fauna, de centrale landelijke database voor natuurgegevens in Nederland die met de Gegevensautoriteit Natuur (de GAN) is opgezet. De gegevens worden aangeleverd via invoerportalen voor losse waarnemingen/projectgegevens (telmee.nl en waarneming.nl) en via invoerportalen voor de meetnetten voor reptielen en voor beek- en poldervissen. Eind 2012 is gestart met de bouw van het laatste, nog ontbrekende invoerportal voor het meetnet amfibieën. Dit zal in 2013 in gebruik worden genomen en samen met de invoer via mobile applicaties (WebObbs en ObbsMap) is RAVON dan de eerste PGO die al haar gegevens via digitale applicaties rechtstreeks in de NDFF invoert. De validatie van gegevens gebeurt rechtstreeks in waarneming.nl en via de validatieservice in telmee. 4.2 Monitoring Meetnet Reptielen - door Ingo Janssen In 2012 werden op honderden trajecten van het Meetnet Reptielen voor het 19de achtereenvolgende jaar de reptielen geteld. Hierdoor heeft RAVON in samenwerking met het CBS en GaN een goed beeld hoe het gesteld is met de nederlandse reptielen. Naast het berekenen van indexen en trends genreerd het Meetnet ook interessante verspreidingskennis want zelfs op langlopende trajecten worden verrassende waarnemingen gedaan. Zo dook in 2012 de moeilijk vindbare gladde slang op, op een traject nabij Ede waar enkele gekende reptielspotters al jarenlang de reptielen monitoren. Met de in gebruikname van de invoerportal om monitordata online door te geven, heeft het Meenet Reptielen in 2012 een belangrijke stap gezet om monitoring vrijwilligersvriendelijk te maken Meetnet Amfibieën - door Edo Goverse Waarnemers door het hele land monitoren de inheemse amfibieën. In het voorjaar van 2012 zijn de nieuwe indexen berekend door het CBS over de periode Het aantal meetlocaties bedraagt ruim 404 gebieden (2.903 afzonderlijke wateren en luisterpunten), waarvan er in werden geteld. In 2011 zijn er records verwerkt waarvan positief waren, met een amfibie dus (totaal aantal records is waarvan positief). Binnen het Meetnet Amfibieën zijn enkele opvallende zaken te zien. Zo wordt de vuursalamander, ondanks intensief monitoren, praktisch niet meer gevonden in Nederland. De campagne SOS Vuursalamander heeft als doel de soort te behouden in Nederland. De rugstreeppad lijkt uit zijn dip te kruipen als heeft de soort nog een matige afname als beoordeling. 21

24 Jaarverslag Meetnet Beek- en Poldervissen - door Jan Kranenbarg Het in 2011 gestarte Meetnet Beek- en Poldervissen is onderdeel van het Netwerk Ecologische Monitoring (NEM), een samenwerkingsverband van overheidsorganisaties en NGO s voor de monitoring van de natuur in Nederland. Binnen het meetnet zijn vrijwillige natuurwaarnemers actief die met behulp van schepnetten of op zicht het voorkomen van zeven doelsoorten uit de Habitatrichtlijn in kaart te brengen. Het betreft bittervoorn, kleine- en grote modderkruiper, beek- en rivierprik, beek- en rivierdonderpad. Aanvullend wordt gebruik gemaakt van de gegevens die door regionale waterbeheerders (vooral waterschappen) verzameld worden. Het CBS verwerkt deze gegevens tot natuurstatistieken zodat de ontwikkelingen in de natuur en de resultaten van het natuurbeleid gevolgd kunnen worden. In 2012 lag de nadruk op het werven en begeleiden van de vrijwilligers voor het meetnet en het bekend maken van vrijwilligers met het voor het meetnet ontwikkelde invoerportaal ( Het aantal verspreidingsgegevens dat online werd doorgegeven nam wederom toe met 5%. Download het rapport op Verspreidingsonderzoek reptielen & amfibieën - door Jelger Herder Het hoofddoel van het verspreidingsonderzoek is het verspreidingsgebied van de doelsoorten op 10x10 km compleet te actualiseren over een periode van 6 jaar. Deze gegevens worden gecontroleerd door het CBS en naar de EU gestuurd waar ze gebruikt worden in de ter beoordeling van de instandhoudingsdoelstellingen van de beschermde soorten. Afgelopen jaar is de balans opgemaakt over de eerste periode. Het verspreidingsonderzoek wordt als goed beoordeeld wanneer 85% of meer van de verspreiding van een soort geactualiseerd is. Dit is voor 12 van de 13 doelsoorten gehaald. Voor enkele soorten is hun range zelfs compleet geactualiseerd (vuursalamander, zandhagedis en knoflookpad). Voor de knoflookpad is een ware eindsprint gemaakt met behulp van environmental DNA (zie pagina 27). De enige soort waarvoor de 85% niet gehaald is betreft de gladde slang die bleef steken op 78%. Dit is dan ook een zeer moeilijk te inventariseren soort die door haar verborgen levenswijze vaak onopgemerkt blijft. Samengevat mag gesteld worden dat er met dank aan de vele honderden vrijwilligers een prachtige prestatie is geleverd was ook het eerste jaar van de nieuwe periode waarbij direct een vliegende start gemaakt is. In dit eerste jaar zijn reeds 58% van het totaal aantal te hokken geactualiseerd. De overgebleven hokken zijn echter lastiger, ze liggen veelal op locaties waar minder waarnemers komen en betreffen lastige soorten. Er is dus nog veel werk aan de winkel om het resultaat uit de eerste periode te evenaren of zelfs te overtreffen. Knoflookpad (Foto: Jelger Herder) 22

25 Stichting RAVON 4.4 Provinciale atlassen door Kris Joosten Wat vissen betreft was december met recht een feestmaand, want er verschenen maar liefst drie visatlassen (Gelderland, Noord-Holland en Flevoland) waarbij RAVON betrokken was. Een mooie afronding van vele jaren inventariseren door een groot aantal vrijwilligers in deze provincies. In de atlassen zijn alle gegevens met betrekking tot de verspreiding van zoetwatervissen gebundeld met voor elke soort een actueel en compleet overzicht van de verspreiding, de ecologie, het leefgebied en de uiterlijke kenmerken. Hiernaast gaan de atlassen uitgebreid in op zaken als de geschiedenis van de visserij en beheer- en inrichtingsmaatregelen ten behoeve van vissen. In de provincies Zeeland, Zuid-Holland en Friesland zijn vrijwilligers nog druk bezig met het verzamelen van verspreidingsgegevens. Meer info: Opmars exoten - door Jeroen van Delft Het aantal exotische soorten in Nederland neemt nog altijd toe en veel soorten verspreiden zich snel. Sommige hebben nauwelijks impact op de leefomgeving, maar er zijn ook exoten die negatieve gevolgen hebben op ecologie, gezondheid of veiligheid. Maatregelen ter preventie en bestrijding kennen verschillende knelpunten, die beheersing tot een lastige klus maken. Daarom participeert RAVON in het Nederlands Expertise Centrum Exoten (NEC- E) en werken we nauw samen met het Team Invasieve Exoten (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit). Dit jaar hebben wij onder andere een bijdrage geleverd aan het Natuurplaza-symposium over exoten, dat goed werd bezocht. We zijn actief geweest met de problematiek rond de Amerikaanse brulkikker, blauwband, zonnebaars en Italiaanse kamsalamander. Voor de laatste soort is dit jaar een speciale herkenningskaart uitgegeven. 23

26 Jaarverslag 2012 Er is een risicoanalyse opgesteld over de springkikker, die door uitzetting in Drenthe een populatie heeft weten te vestigen. Vanuit het Signaleringsproject Exoten, dat als doel heeft vrijwilligers te enthousiasmeren uit te kijken naar exoten en waarnemingen te melden, heeft RAVON in samenwerking met een breed palet aan partnerorganisaties de nieuwsbrief Kijk op Exoten opgezet (te downloaden op Ook heeft RAVON in samenwerking met diezelfde partners gewerkt aan een themanummer over exoten van het KNNV-tijdschrift Natura, dat in april 2013 is verschenen. Meer weten? Kijk op (> Exotencentrum) of op Donderpad in de schijnwerper - door Martijn Schiphouwer Een vis waarnemen die zich overdag tussen de stenen verstopt? Onmogelijk zou je denken, maar het tegendeel blijkt waar. De rivierdonderpad verlaat s-nachts zijn schuilplaats en gaat op jacht in ondiep water. En met een sterke zaklamp en een geoefend oog is hij dan goed waar te nemen. Dat kunnen de deelnemers aan de vele zaklampexcursies bevestigen. Zo zijn er heel wat stippen toegevoegd aan de verspreidingskaart van de rivierdonderpad. Het in kaart brengen van de verspreiding is belangrijk, omdat een aantal van de exotische grondelsoorten op dezelfde plaatsen voorkomen en mogelijk een bedreiging vormen. Op zoek naar donderpadden (Foto: Jelger Herder) 24

27 Stichting RAVON 5 THEMA ONDERZOEK 5.1 Stagiaires - door Kim Rongen In 2012 is er onderzoek verricht door stagiaires. In totaal hebben 22 studenten een stage bij RAVON in Nijmegen of Amsterdam uitgevoerd. In stageverslagen, welke zijn vermeld in de publicatielijst (bijlage 1), zijn de resultaten van hun onderzoek te lezen. Deze verslagen kunnen worden opgevraagd bij RAVON te Nijmegen. De stagiaires zijn hieronder op alfabetische volgorde weergegeven: Barkman, Barbara, Universiteit van Amsterdam/IBED. Onderwerp: populatiegenetica van de Nederlandse ringslangen; Begeleiding: Ingo Janssen Breugel, Dirk, van, Sportvisacademie, Gorinchem. Onderwerp: NEM vissen; Begeleiding: Martijn Schiphouwer Breukel, Jarno, Sportvisacademie, Gorinchem. Onderwerp: NEM vissen; Begeleiding: Martijn Schiphouwer Clements, Adri, Van Hall Larenstein, Velp. Onderwerp: Onderzoek naar de migratiepatronen van ringslangen in de Reeuwijkse plassen op bassis van buikpatronen; Begeleiding: Richard Struijk Demmer, Jeroen, Wageningen UR. Onderwerp: Ecologisch onderzoek grote modderkruiper; Begeleiding: Jan Kranenbarg en Arthur de Bruin Dijk, Pieter, Van Hall Larenstein, Velp. Onderwerp: Onderzoek naar 35 Rode Lijstsoorten, de bedreigingen en maatregelen tot bescherming, Laurens Sparrius (FLORON) Fransen, Iris, HAN, Nijmegen. Onderwerp: Beschrijving administratieve organisatie, interne controle; Begeleiding: Wilma Roerink Giesen, Jochem, Van Hall Larenstein, Velp. Onderwerp: Ecologische verspreiding vuursalamander; Begeleiding: Wilbert Bosman Gratama, Tjitske, CAH Vilentum, Almere. Onderwerp: Herkenningscursus reptielen en amfibieën; Begeleiding: Annemarie van Diepenbeek Holzhauer, Jeroen, Van Hall Larenstein, Velp. Onderwerp: Populatiestructuur en fitness van de levendbarende hagedis in de Overasseltse en Hatertse Vennen; Begeleiding: Raymond Creemers Kersten, Joost, HAS, s-hertogenbosch. Onderwerp: Populatieonderzoek geelbuikvuurpad; Begeleiding: Wilbert Bosman Ketelaars, Lydia, Radboud Universiteit Nijmegen. Onderwerp: Verspreiding Effecten van de amfibieschimmel Batrachochytrium dendrobatidis op de vroedmeesterpad; Begeleiding: Annemarieke Spitzen Miltenburg, Mike, Sportvisacademie, Gorinchem. Onderwerp: NEM vissen; Begeleiding: Martijn Schiphouwer Onnes, Cors, Van Hall Larenstein, Velp. Onderwerp: populatiestructuur en fitness van de levendbarende hagedis in de Overasseltse en Hatertse Vennen; Begeleiding: Raymond Creemers Pagán, Andrés, Universiteit van Amsterdam/IBED. Onderwerp: Genetics brook lamprey populations in the Netherlands; Begeleiding: Frank Spikmans Raaij, Dennis, de, Van Hall Larenstein, Leeuwarden. Onderwerp: Verspreiding grote modderkruipers Haaksbergerveen en koffiegoot; Begeleiding: Arthur de Bruin Raatjes, Kevin, Saxion, Deventer. Onderwerp: Populatiestructuur en fitness van de levendbarende hagedis op de Veluwe; Begeleiding: Raymond Creemers 25

28 Jaarverslag 2012 Rommen, Ties, Sportvisacademie, Gorinchem. Onderwerp: NEM vissen; Begeleiding: Martijn Schiphouwer Simonis, Bram, Helicon MBO Velp. Onderwerp: Groei knoflookpad in kweekomstandigheden; Begeleiding: Wilbert Bosman Tilborg, Christian, van, Sportvisacademie, Gorinchem. Onderwerp: NEM vissen; Begeleiding: Martijn Schiphouwer Tongeren, Tomas, van, Vrije Universiteit Amsterdam. Onderwerp: De invloed van Pseudorasbora parva geïnfecteerd met Sphaerothecum destruens op inheemse vissoorten in Nederland; Begeleiding: Frank Spikmans Ven, Sander, van de, Sportvisacademie, Alkmaar. Onderwerp: NEM vissen; Begeleiding: Martijn Schiphouwer Vos, Mick, Helicon MBO, Velp. Onderwerp: NEM vissen; Begeleiding: Arthur de Bruin Wiersma, Arjan, Van Hall Larenstein, Leeuwarden. Onderwerp: Verspreiding grote modderkruipers Haaksbergerveen en koffiegoot; Begeleiding: Arthur de Bruin 5.2 Onderzoek naar microhabitatgebruik en migratie van de grote modderkruiper door Arthur de Bruin De grote modderkruiper is in de tweede helft van de 20e eeuw sterk achteruitgegaan. Het is een vissoort die zich in hoge mate heeft aangepast aan de omstandigheden in verlandende habitattypen met een hoge beschermingsstatus in Nederland en Europa. In de gebieden waar de soort nog voorkomt is er vaak sprake te zijn van relict populaties en nieuwe gebieden die geschikt lijken worden niet gekoloniseerd. Om een beter begrip te krijgen van factoren die het voorkomen van de grote modderkruiper beïnvloeden en de mogelijkheden die er zijn om herstel- en beheermaatregelen te nemen voert RAVON onderzoek uit. Hiervoor zijn in 2012 grote modderkruipers uit twee populaties voorzien van zogenaamde Passive Integrated Transponder (PIT s) waardoor ze kunnen worden opgespoord met een antenne. Vrijwilligers en stagiaires hebben de gezenderde grote modderkruipers in 2012 vrijwel wekelijks gevolgd waarbij de positie van de dieren in het slootsysteem en het habitat (vegetatie, dikte modderlaag, temperatuur, e.d.) genoteerd werden. Met deze gegevens kunnen de migratiepatronen en de habitatvoorkeur in beeld gebracht worden. In 2013 worden de gegevens geanalyseerd. Het vrijwilligersonderzoek werd mogelijk gemaakt met een bijdrage van het Meester Prikkenbeen fonds. Het Waterschap Vallei en Veluwe & Waterschap Rijn en IJssel hebben een financiële aanvulling gegeven voor enkele dagen professionele begeleiding vanuit RAVON kantoor. 5.3 Dierproeven Annemarieke Spitzen & Frank Spikmans RAVON voert wetenschappelijk- en toegepast onderzoek uit ecologische vragen te kunnen beantwoorden. Handelingen die daarbij worden verricht, zoals het inbrengen van zenders, het nemen van weefselmonsters of het doden van dieren, veroorzaken ongerief. Volgens Wet op de Dierproeven (WOD) is er dan sprake van een dierproef. De onderzoeken van RAVON worden getoetst door een ethische commissie van de KNAW en ze worden uitgevoerd door gekwalificeerde en bevoegde mensen. In 2012 heeft RAVON voor enkele projecten ontheffing aangevraagd op de WOD. Voor het onderzoek naar hybridisatie van de Italiaanse kamsalamander met de inheemse kamsalamander op de Veluwe hebben we van 302 kamsalamanders staartpuntjes afgenomen die in het laboratorium in Leiden genetisch zijn geanalyseerd. Het rapport dat hierover is verschenen is via de website van RAVON te downloaden. In het kader van het onderzoek naar het uitheemse pathogeen Sphaerotecum destruens dat wordt binnen gebracht door de exotische 26

29 Stichting RAVON blauwband, en desastreuze gevolgen kan hebben voor inheemse visfauna zijn 130 vissen gedood om te onderzoeken of deze dieren drager zij van deze ziekteverwekker. Tenslotte zijn bij 34 vroedmeesterpadden pit tags ingebracht om deze dieren individueel te kunnen volgen voor het onderzoek naar chytridiomycose (amfibieschimmel). 5.4 Environmental DNA - door Jelger Herder Environmental DNA (edna) is een nieuwe detectiemethode gebaseerd op het feit dat alle soorten die in het water leven DNA achterlaten via huidcellen, urine en faeces. Door watermonsters te verzamelen en deze te analyseren op het DNA van de doelsoort is het mogelijk de aanwezigheid van deze doelsoort vast te stellen. De methode is ontwikkeld door Franse onderzoekers in RAVON heeft een samenwerking gesloten met SPYGEN, het door deze onderzoekers opgerichte onderzoeksbureau. Sinds 2011 werkt RAVON samen met SPYGEN om de methode voor meer soorten te ontwikkelen, monsterprotocollen te verbeteren en onderzoek te doen naar een tweede toepassing waarbij een hele soortenlijst uit een watermonster gegenereerd kan worden. In 2012 zijn er een groot aantal environmental DNA projecten uitgevoerd. Zo zijn er in het kader van het NEM i.s.m. De Zoogdiervereniging en De Vlinderstichting pilot studies uitgevoerd naar de noordse woelmuis, waterspitsmuis, gevlekte witsnuitlibel en groene glazenmaker. Voor het NEM Verspreidingsonderzoek Amfibieën is de complete verspreiding van de knoflookpad met edna geactualiseerd. Hierbij is de knoflookpad op maar liefst 6 locaties aangetroffen waarvan gedacht was dat de soort verdwenen was. Verder zijn er in opdracht van waterschappen en ecologische adviesbureaus inventarisaties met edna uitgevoerd voor de grote modderkruiper. Hierbij werd de soort onder andere aangetoond op 13 van de 40 locaties in gebieden waaruit nog geen waarnemingen bekend waren. RAVON is voorloper op het gebied van environmental DNA en deelt haart kennis met anderen. Er zijn publicaties verschenen in onder andere H2O, Visionair, RAVON en de KNVV. Daarnaast heeft RAVON presentaties verzorgt over het onderwerp (o.a. voor de Platformdag waterschapsecologen, Rijkswaterstaat, STOWA symposium over gentechnieken, de landelijke RAVON-dag en de VOFF dag). Zie voor meer informatie (achtergronden, soorten, publicaties) over environmental DNA de website: Chytridiomycose en ranavirus - door Annemarieke Spitzen In 2012 is het onderzoek naar de effecten van chytridiomycose en ranavirus op onze inheemse amfibieën verder gegaan. In samenwerking met DWHC (Dutch Wildlife Health Centre), de Radboud Universiteit en de Universiteit Gent is een risico analyse geschreven in opdracht van Team Invasieve Exoten (TIE). In 2012 heeft ranavirus zich verder verspreid, hetgeen voor onze inheemse amfibieën en verontrustende situatie is. Het onderzoek aan chytridiomycose i.s.m. Universiteit Gent, het CNME, Staatsbosbeheer en Limburgs Landschap, heeft zich met name gericht op de geelbuikvuurpad en de vroedmeesterpad in enkele gebieden in Zuid-Limburg. Dit jaar zijn veel data verzameld, en deze worden in de loop van 2013 verder uitgewerkt en gepubliceerd. Het advies aan iedereen die in het veld in aquatische systemen bezig is om ervoor zorg te dragen dat de veldmaterialen goed worden ontsmet om te voorkomen dat deze ziektes worden verspreid naar gebieden waar ze nu nog niet voorkomen. Meer informatie hierover op de website. 27