Wortelknollen van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer,

Transcriptie

1 Ministerie van Verkeer en Waterstaat Rijkswaterstaat Wortelknollen van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer, december 2003 RIZA werkdocument Marloes Kolen

2 Ministerie van Verkeer en Waterstaat Rijkswaterstaat Wortelknollen van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer, december 2003 RIZA werkdocument Marloes Kolen

3 Inhoudsopgave 1 Inleiding 5 2 Materiaal en methoden 7 3 Resultaten Bepaling geoogste hoeveelheid Gewichtsverdeling wortelknolletjes Verspreiding van wortelknolletjes Voorkomen van Knobbelzwaan en Kleine Zwaan in het Lauwersmeer Macrofauna en wortelknolletjes 19 4 Conclusie en aanbevelingen 21 5 Literatuur 22 Wortelknollen van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer,

4 Wortelknollen van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer,

5 1 Inleiding De Kleine Zwaan trekt vanuit z'n broedgebieden in Noord-Rusland naar Nederland om te overwinteren. De dieren arriveren doorgaans in het Lauwersmeer waar ze op voedselrijke wortelknolletjes van Schedefonteinkruid foerageren. Als ze gerust hebben en goed doorvoed zijn dan trekken ze verder naar akkerbouwgebieden of graslanden. Deze liggen in de omgeving, elders in Nederland of in Engeland. Het RIZA (Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling) onderzoekt de voedselecologie van de Kleine Zwaan in het Lauwersmeer. Er is gekeken naar hoeveel wortelknolletjes door de Kleine Zwaan worden gegeten. Door voor en na de overwinteringsperiode de hoeveelheid knolletjes te meten (van Eerden 1997). De laatste jaren lijkt de benutting van deze voedselbron anders te veriopen dan in de jaren 80. Dit is een reden om het onderzoek voort te zetten. Deze rapportage over de wortelknolletjes van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer is gemaakt om een overzicht te geven van de gevonden resultaten in 2001/02 en 2002/03. Er is aangegeven wat de verschillen zijn tussen beide monsterjaren, de verschillen tussen de twee monstervakken en de verschillen tussen de bemonsteringen in een seizoen. Verder worden de resultaten vergeleken met de bemonsteringen uit 1999/2000 en 2000/01. Op basis van de resultaten worden enkele conclusies getrokken en aanbevelingen gedaan voor verder onderzoek. Ook is aandacht besteed aan andere organismen die bij het zeven van de waterbodem worden aangetroffen. Dit om na te gaan of er een effect is van de zwanen op de aanwezigheid van deze fauna en anderzijds om een basis-monitoring op te zetten van deze weinig beschreven groepen organismen. Wortelknollen van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer,

6 Wortelknollen van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer

7 2 Materiaal en methoden In 2001, 2002 en 2003 is er in het Lauwersmeer onderzoek gedaan naar de wortelknollen van Schedefonteinkruid Potamogeton pectinatus. Dit om na te gaan hoeveel knolletjes de Kleine Zwaan Cygnus bewickii van dit natuurlijk voorhanden voedsel weg eet. De vogels benutten deze voedselbron in de periode (oktober-november). In twee gebieden in het Lauwersmeer, Rilveld Noord en Zuid (figuur2), worden tweemaal per jaar 50 monsters genomen met behulp van een steekbuis (diameter 9,5 cm). Dit gebied is gelegen aan de monding van de Zoutkamperril, voor de westoever van de Schildhoekplaat. De monsters zijn op een systematische manier genomen. Er liggen 10 monsterpunten op een rij. Er liggen 5 rijen in een vak. Tussen twee monsterpunten zit ongeveer 10 meter. De monsters zijn ter plekke gezeefd (1 mm zeef) en de macrofauna in het sediment is gedetermineerd (op soort of groep) en geteld. Per wortelknolletje is in het laboratorium het drooggewicht bepaald. De gegevens zijn omgerekend naar aantal en gewicht per m 2. Wortelknollen van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer

8 ' ; Figuur 2.1 Boven. Het Lauwersmeer met de twee bemonsterde vakken Rilveld Noord en Zuid. Onder. Het Noordvak en Zuidvak. \i % - / ' ' i \ Schildhoek Wortelknollen van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer

9 3 Resultaten 3.1 Bepaling geoogste hoeveelheid Het aantal knollen en bijbehorend drooggewicht dat tijdens de bemonsteringen is geoogst is weergegeven in tabel 3.1. Tijdens alle bemonsteringen was het gemiddelde gewicht per vierkante meter erg laag, alleen in seizoen 1999/2000 en 2001/2002 kwam het gewicht boven de 7 gram DW/m ; (DW = drooggewicht). Tijdens de voorbemonstering was het aantal knollen groter dan tijdens de nabemonstering. Het gemiddeld gewicht per wortelknolletje is in seizoen 1999/2000, 2000/01 en 2002/03 noordvak is tijdens de nabemonstering groter dan tijdens de voorbemonstering. Voor het seizoen 2001/02 en 2002/03 zuidvak is het tegenovergestelde het geval. Het gemiddeld gewicht per vierkante meter neemt in de loop van het seizoen af. Alleen in het seizoen 2000/01 is er een toename van het gewicht per vierkante meter in de loop van het seizoen. Het gemiddeld gewicht per vierkante meter van de wortelknolletjes tijdens de nabemonstering in 2003 is erg laag. Tabel 3.1 De geoogste biomassa en aantallen knollen per steek en per m' tijdens de bemonsteringen van 1999/2000, 2000/ /2002 en 2002/2003 in het Rilveld noord en zuid. seizoen tijd soort gem#knol/steek gem#knol/m 2 gemgew/knol (gdw) gemgew/m 2 (gdw) 1999/2000 Voor noord 2, ,022 7,2 1999/2000 Na noord 1,4 203,2 0, /2000 Voor zuid ,4 0, /2000 Na zuid 0,9 127,0 0,038 4,9 2000/01 Voor noord 1,2 166, ,2 2000/01 Na noord 1,1 158,0 0,022 3,5 2000/01 Voor zuid 1, ,028 4,7 2000/01 Na zuid 1, ,031 5,2 2001/02 Voor noord 3,9 544, /02 Na noord 2,3 330, ,5 2001/02 Voor zuid 2,9 412,0 0, /02 Na zuid 2,3 335,8 0, /03 Voor noord 3,2 204,9 0,018 3,6 2002/03 Na noord 1,6 101, ,3 2002/03 Voor zuid , /03 Na zuid 1,5 95, ,1 # = aantal DW = drooggewicht 3.2 Gewichtsverdeling wortelknolletjes In figuur 3.1 is de gewichtsverdeling te zien van de wortelknolletjes in de vooren nabemonstering van de seizoenen 1999/2000, 2000/2001, 2001/2002 en 2002/2003 in het noord- en zuidvak. In het noordvak neemt de frequentie van het aantal knollen met een bepaalde gewichtsklasse af bij de nabemonstering. In het zuidvak is deze afname in een aantal gevallen ook geconstateerd. Wortelknollen van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer

10 Figuur 3.1 De gewichtsverdeling van wortelknolletjes van Schedefonteinkruid Potamogeton pectinatus in de voor- en nabemonstering van de seizoenen 1999/ /2001, 2001/2002 en 2002/2003 in het noord- en zuidvak (gewicht In mg Drooggewicht). HO I 20 Seizoen 1999/2000 noord o litl.fln..n..^. r., voorbemonstering nabemonstering O p O O Q Q O O O Q Q c s i ^ - < o e o o c M ^ ( o a o o B- y-.- *- y~ CM gewicht mg 80 a> I.fc 20 Seizoen 1999/2000 zuid D voorbemonstering nabemonsterifig 111., 8 i S S 8 8? S S 8 T- T- y- r- T- OJ gewicht mg Seizoen 2000/2001 noord Seizoen 2000/2001 zuid 80 o 60 \ D voorbemonstering nabemonstering D voorbemonstering nabemonstering 2> 40 $ fc 20 lllln.nr.ju. C M S T-. y T - <- CM gewicht mg I * 20 trill YP". Tff... O O O Q O O O O O O Q C M T T I D C O O C M T J - C O C D O y- y~ y- y- y CM gewicht mg Seizoen 2001/2002 noord Seizoen 2001/2002 zuid D voorbemonstering nabemonstering 80» D voorbemonstering nabemonstering = 20 i m o o o o o o OJ BJ <D CO O gewicht mg O O Q o o OJ i- 2 co o I- y y- 1- CM * 20 0 ft llrliy. O O O O O O O O Q O Q C M - B J - C O C O O C M I I O C O O gewicht mg Seizoen 2002/2003 noord Seizoen 2002/2003 zuid cr I = 20 I fin,,.,,.,, O O O O O Q O O OJ t CO CO O OJ Tf gewicht mg D voorbemonstering nabemonstering o o CO o t- CM i 80 6 S, D voorbemonstering nabemonstering,fl,rl,n,r»., o o o o o o o o o o o C M T j - t O C O O C M ^ r i D C O O y- y- y- y- r- CM gewicht mg 10 Wortelknollen van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer

11 3.3 Verspreiding van wortelknolletjes In de figuren zijn de verspreiding van de aantallen wortelknolletjes weergegeven voor de seizoenen 1999/2000 tot en met seizoen 2002/03. Duidelijk is dat in de meeste gevallen het aantal knolletjes vermindert in de nabemonstering t.o.v. de voorbemonstering. Er zijn echter ook plaatsen waar tijdens de voorbemonstering geen wortelknolletjes werden gevonden en in de nabemonstering wel. In het seizoen 1999/2000 zijn geen grote verschillen te zien in de verspreiding van de aantallen wortelknolletjes. In het seizoen 2000/01 zijn in de nabemonstering op meer plaatsen wortelknolletjes teruggevonden dan in de voorbemonstering. Ook zijn er op enkele plaatsen hogere dichtheden van wortelknolletjes aangetroffen bij de nabemonstering. In het seizoen 2001/2002 zijn met name in het noordvak tijdens de voorbemonstering veel wortelknolletjes aangetroffen. In de nabemonstering zijn de aantallen lager en ook duidelijk lege plekken. In seizoen 2002/2003 zijn ook een aantal plaatsen waar bij de nabemonstering duidelijk minder wortelknolletjes aanwezig waren. Figuur 3.2 Verspreiding van de aantallen wortelknolletjes per m 2 in het noord- en zuidvak in het seizoen 1999/2000 (noordvak bovenaan, zuidvak onderaan). Aantal knolletjes seizoen 1999/2000 exemplaren par vierkante meter 0 I 1500 I A <f 11 Wortelknollen van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer

12 Figuur 3.3 Verspreiding van de aantallen wortelknolletjes per m' in het noord- en zuidvak in het seizoen 2000/2001 (noordvak bovenaan. zuidvak onderaan). VOOR NA a a a - a a a a a a» * > a a a a - a a a - a» a 9 a - a a a # a.... a - a a «- a - a a - a a - a. m m.. a a a a a a a a.....» m m»».... a a a Aantal knolletjes seizoen 2000/2001 exemplaren per vierkante meter 0 a i soo # > rw. JBiill, IliJBH _..\ 4 M. W M... B M M 12 Wortelknollen van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer,

13 Figuur 3.4 Verspreiding van de aantallen wortelknolletjes per m 2 in het noord- en zuidvak in het seizoen 2001/2002 (noordvak bovenaan, zuidvak onderaan). Aantal knolletjes seizoen 2001/2002 exemplaren per vierkante meter » >1000?-A H 13 Wortelknollen van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer,

14 Figuur 3.5 Verspreiding van de aantallen wortelknolletjes per m 2 in het noord- en zuidvak in het seizoen 2002/2003 (noordvak bovenaan, zuidvak onderaan). Aantal knolletjes seizoen 2002/2003 exemplaren per vierkante meter 0 a BBMIIBBH <»BBS?-A * In figuur staat de verspreiding van de gewichtsverdeling van de wortelknolletjes weergegeven. In de nabemonstering is het gewicht per vierkante meter lager dan in de voorbemonstering. In seizoen 1999/2000 zijn de gewichten van de wortelknollen bij de voorbemonstering op de meeste plaatsen hoger dan bij de nabemonstering. Dit is ook het geval voor seizoen 2001/02 en 2002/03. Alleen seizoen 2000/01 heeft bij de nabemonstering in zowel het noordvak als het zuidvak op een aantal plaatsen hogere gewichten van de wortelknolletjes. 14 Wortelknollen van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer,

15 Figuur 3.6 Verspreiding van de gewichten van de wortelknolletjes per m 2 (gram drooggewicht) in het noord- en zuidvak in het seizoen 1999/2000 (noordvak bovenaan, zuidvak onderaan). VOOR NA V a a - a a a a a a a a a 0 «.. a a a a... - a a. - I a a a a. a a a a 0 a. a a a «a a f a a I Gewicht knolletjes per m2 seizoen 1999/2000 gram per m2 o a o- to # D Ii A 15 Wortelknollen van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer

16 Figuur 3.7 Verspreiding van de gewichten van de wortelknolletjes per m 2 (gram drooggewicht) in het noord- en zuidvak in het seizoen 2000/2001 (noordvak bovenaan, zuidvak onderaan). VOOR NA a - a a a a - a a»»» a tt a a a a - a «a a - a - a a a -. a ^ a - a - - a a «a - a a a a Q - a - a - # a a # #. a a a 0 a a a a 9 m a a a a - t* 0 a a i a a a a a a I ei * A Gewicht knolletjes per m2 seizoen 2000/2001 gram per m2 0 a o-io A Wortelknollen van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer,

17 Figuur 3.8 Verspreiding van de gewichten van de wortelknolletjes per m 2 (gram drooggewicht) in het noord- en zuidvak in het seizoen 2001/2002 (noordvak bovenaan, zuidvak onderaan). VOOR NA a a a a a - a a a a a Gewicht knolletjes per m2 seizoen 2001/2002 gram perm2 0 a >20 WWIAM - UUJOO *W..^..N.i*«. -*. ' 17 Wortelknollen van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer,

18 Figuur 3.9 Verspreiding van de gewichten van de wortelknolletjes per m 2 (gram drooggewicht) in het noord- en zuidvak in het seizoen 2002/2003 (noordvak bovenaan. zuidvak onderaan) VOOR NA a a Gewicht knolletjes per m2 seizoen 2002/2003 gram per m2-0 a '.'J -~& ^ In figuur 3.10 staat het gemiddelde gewicht van de wortelknolletjes per vierkante meter weergegeven voor de seizoenen 1999/2000 tot en met 2002/2003. Het gemiddeld gewicht varieert sterk. Normaal is dat het gemiddeld gewicht in de voorbemonstering hoger is dan in de nabemonstering. Bij exploitatie zou het knollenaanbod bij de nabemonstering lager moeten zijn. In seizoen 2000/01 is het aanbod van de nabemonstering hoger dan die van de voorbemonstering in zowel het noordvak als het zuidvak. Vanaf de voorbemonstering van seizoen 2001/02 is het gewicht per vierkante meter steeds gedaald. Het lijkt erop dat dit een aantal jaren zijn waarin het Schedefonteinkruid minder voorkomt. 18 Wortelknollen van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer,

19 Figuur 3.10 Het gemiddelde gewicht van de wortelknolletjes per vierkante meter in het noord- en zuidvak van het Rilveld van het Lauwersmeer. Noordvak. Rilveld, Lauwersmeer Zuidvak. Rilveld, Lauwersmeer 15 «M 12 I E 0) cn - voorbemonstering O- - - nabemonstering - o 1999/ / / /03 15 o I voo rbemonstenng,..<>... nabemonstering 1999/ / / / Voorkomen van Knobbelzwaan en Kleine Zwaan in het Lauwersmeer De Knobbelzwaan neemt sinds 1994/1995 toe in het Lauwersmeer. In 1994/1995 waren maximaal 114 Knobbelzwanen in het gebied aanwezig, terwijl in 2001/2002 maximaal 1156 Knobbelzwanen zijn waargenomen (Willems 2002). Knobbelzwanen zijn in het Lauwersmeer voornamelijk zomergasten die foerageren op de aanwezige waterplanten. Doordat de Knobbelzwanen zomers op o.a. Schedefonteinkruid foerageren wordt de druk op Schedefonteinkruid groter en worden er minder knolletjes gevormd. Er blijft dan minder voedsel over voor de Kleine Zwaan die pas in oktober in het Lauwersmeer arriveert. De Kleine Zwaan heeft in het Lauwersmeer een grillig verschijningspatroon (Willems 2002). Het lijkt er echter wel op dat de soort in een afneemt in het Lauwersmeer, dit kan een gevolg zijn van de toename van de Knobbelzwaan. 3.5 Macrofauna en wortelknolletjes In beide monsterseizoenen (2001/2002 en 2002/2001) is naast het aantal wortelknolletjes ook de aanwezige macrofauna gemeten. Dit om te kijken of er een verband is tussen de aanwezigheid van macrofauna en het aantal wortelknolletjes. In Figuur 3.6 is het aantal wortelknolletjes uitgezet tegen de aantallen Muggenlarven en tubifex. Op plekken met weinig knollen (<5) is veel macrofauna, op plekken met veel knollen (>5) is weinig macrofauna In Tabel 3.2 staan de overige soorten macrofauna vermeld die tijdens de twee seizoenen in het noord- en zuidvak zijn waargenomen. De soorten Tubifex en muggenlarven komen overal in grote mate voor. Valvata, pisidium en potamopyrgus komen regelmatig in alle bemonsteringen voor. Aasgarnaaltjes, Gammarus, Bithinia, Kokerjuffer. sphaerium, zwanenmossel en driehoeksmossel komen sporadisch voor in enkele gebieden. 19 Wortelknollen van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer,

20 Figuur 3.6 Het verband tussen het aantal wortelknollen en het aantal Muggenlarven en tubificide wormen ! ) o Tubifex 16!! o Muggenlarf c 14 (i -f 12!f 8 10 I o o * 8 1 o 8 fi 1 r Q 1 o 1» 8 O I Ii o o s II Ii 1 4 I o 2 j 0 ( ) # wortelknollen O o Tabel 3.2 Het voorkomen van de verschillende 2001/2002 noordvak zuidv ak 2002/2003 noordvak zuidvak vakken in het Lauwersmeer (x = komt Tubifex voor). Muggenlarven Aasgarnaal Gammarus Valvata Potamopyrgus Bithinia Pisidium Sphaerium Driehoeksmossel Zwanenmossel Kokerjuffer In Tabel 3.3 is aangeven hoeveel muggenlarven en tubifex per m 2 voorkomen. Andere soorten zijn minder talrijk. In de voorbemonstering kwamen meer tubifex voor dan in de nabemonstering. In het noordvak en het zuidvak zijn ongeveer evenveel muggenlarven waargenomen. Het aantal muggenlarven in de seizoenen 2001/2002 en 2002/2003 was beduidend lager dan in het voorgaande seizoenen. In de nabemonstering neemt het aantal muggenlarven in seizoen 2003/2003 iets af in het zuidvak en iets toe in het noordvak. In beide vakken zitten ongeveer evenveel muggenlarven. Het aantal tubifex is in beide seizoenen lager dan in voorgaande jaren. Het aantal tubifex is in beide seizoenen lager dan het aantal muggenlarven. In 2002/2003 neemt het aantal tubifex bij de nabemonstering ook af, dit is in het zuidvak sterker dan in het noordvak. Tabel 3.3 Het aantal Muggenlarven en tubifex per m 2 in de seizoenen 2001/2002 en 2002/2003 in het Lauwersmeer. Seizoen Vak Tubifex Muggenlarven Voor gem#/ m 2 Na gem#/ m 2 Voor gem#/ m 2 Na gem#/ m /2002 Noord Zuid 2002/2003 Noord Zuid 130 niet gemeten 209 niet gemeten niet gemeten 333 niet gemeten Wortelknollen van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer,

21 4 Conclusie en aanbevelingen In de seizoenen 1999/2000, 2000/2001, 2001/2002 en 2002/2003 zaten er weinig wortelknolletjes in het Lauwersmeer. Uit onderzoek is gebleken dat de Kleine zwaan vertrekt uit het Lauwersmeergebied als de hoeveelheid wortelknolletjes kleiner is dan 4-7 g DW/ m 3 (Van Eerden, 1997). In het seizoen 1999/2000 was alleen tijdens de voorbemonstering in het noordvak het gewicht iets boven de 7 g DW/ m 2. In de nabemonstering van 2000/2001 komt alleen in het zuidvak het gewicht boven de 7 g DW/ m 2. In 2001/2002 komt alleen in de voorbemonstering het gewicht boven de 7 g DW/ m 2. In 2002/2003 komt het gewicht niet een keer boven de 7 gram DW/ nr. Hieruit blijkt dat de afgelopen vier seizoenen 'slechte' seizoenen zijn voor wortelknolletjes van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer. De Kleine Zwaan is waarschijnlijk kort in het gebied gebleven. Dit verklaart ook dat er weinig knolletjes zijn gegeten en dat er maar weinig ruimtelijke veranderingen zijn op te merken. Het kan zijn dat deze jaren worden afgewisseld door rijkere jaren. Daartoe zal meer bekend moeten zijn van de verschillen die van nature optreden. Ook de relatie met de in het gebied steeds talrijker Knobbelzwaan Cygnus olor is van belang. Deze kan als concurrent van de Kleine Zwaan optreden als consument van blad en jonge spruiten van fonteinkruid in de zomer. De planten zouden dan minder knollen kunnen aanmaken. Voor het toekomstig werk wordt daarom aanbevolen: a Nagaan of de Kleine Zwaan inderdaad kort in het gebied is geweest met lagere aantallen aan de hand van vogelgegevens. Of geen andere factoren van invloed zijn geweest zoals het waterpeil, de zoutgehaltes en/of de voedselsituaties in andere gebieden. Hoe de relatie is met de Knobbelzwaan als voedselconcurrent zoals recent ook voor Kranswieren in het Veluwemeer is verondersteld. Het uitbreiden van de kartering tot op het niveau van het gehele Lauwersmeer, ook in het licht van veranderingen in voedselrijkdom van het water en mogelijke toekomstige plannen m.b.t. zoet-zout overgangen. Fonteinkruiden zijn daarbij een belangrijke schakel in het watersysteem. De rol van de waterdiepte in de bereikbaarheid van de knollen analyseren. 21 Wortelknollen van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer,

22 5 Literatuur Eerden, M.R Patchwork, patch use, habitat exploitation and carrying capacity for water birds in Dutch freshwater wetlands, Proefschrift Rijksuniversiteit Groningen, Van Zee tot Land 65: ,Rijkswaterstaat, Directie Usselmeergebied Lelystad. Kolen, M Wortelknollen van schedefonteinkruid in het Lauwersmeer, , RIZA werkdocument Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling. Willems, J, Vogels in het Lauwersmeergebied, seizoensverslag 2001/2002. Staatsbosbeheer Fryslan Colofon en verantwoording Dit werkdocument is een eerste verslaglegging van de veldgegevensvan Voor informatie over het onderzoek zij verwezen naar de projectleider bij RIZA Mennobart van Eerden Bij de verzameling van de gegevens werd geassisteerd door Stef van Rijn, Mervyn Roos, Annemieke Roeling en Marjolijn Haasnoot. Mervyn Roos hielp bij het vervaardigen van de kaarten in hoofdstuk 3. De foto op de voorpagina is gemaakt door John van Schie. 22 Wortelknollen van Schedefonteinkruid in het Lauwersmeer,