Alcoholpreventie in Nederland en Zweden: It takes two to tango

Transcriptie

1 kind en adolescent jaargang 30 (2009), nr. 4,p Alcoholpreventie in Nederland en Zweden: It takes two to tango Reisverslag Ina M. Koning Inleiding Eind 2007 bood Kind en Adolescent mij door middel van een reiskostenvergoeding de mogelijkheid om een maand lang een bezoek te brengen aan Zweden. Het tijdschrift wil hiermee jonge onderzoekers in staat stellen om ervaring op te doen bij een buitenlandse universiteit. Naar aanleiding van mijn bezoek van de Örebro Universitet, waar ik met gerenommeerde onderzoekers als prof. Stattin en prof. Kerr heb kunnen samenwerken, schrijf ik dit verslag. Preventie van alcoholgebruik onder scholieren In 2006 ben ik begonnen aan een promotieonderzoek op het gebied van alcoholontmoediging bij jongeren. Dit onderzoek verricht ik bij zowel de Universiteit Utrecht als het Trimbos-instituut. Als promovenda onderzoek ik de effectiviteit van twee alcoholinterventies in het ZonMw-project Preventie Alcoholgebruik Scholieren (pas). Eén interventie richt zich op adolescenten, de andere is gericht op hun ouders. Het doel van deze interventies is om het alcoholgebruik onder adolescenten zo lang mogelijk uit te stellen. De leerlingeninterventie is gebaseerd op de alcoholmodule van een groter Nederlands genotmiddeleninterventieproject, genaamd De gezonde school en genotmiddelen (dgsg; Cuijpers, Jonkers, De Weerdt & De Jong, 2002). De leerlingeninterventie bestaat uit vier digitale lessen in het eerste jaar van de middelbare school en een herhalingsles in het tweede jaar. Deze lessen bestaan uit filmpjes, animaties, korte tekstjes en verschillende soorten opdrachten. Ook kunnen leerlingen met elkaar meningen uitwisselen op een forum. De lessen zijn gericht op het vergroten van kennis over de gevolgen van alcohol, toename van zelfcontrole en striktere attitudes met betrekking tot alcoholgebruik. De ouderinterventie is gebaseerd op een Zweedse interventie: het Örebro Prevention Program (öpp; Koutakis, Stattin & Kerr, 2008). Ouders worden op een ouderavond op school door middel van een presentatie aangemoedigd om regels te stellen omtrent het alcoholgebruik van hun kind (Koning, Engels, Verdurmen & Vollebergh, in druk; Van der Vorst, Engels, Meeus & Deković, 2006) en om hierover met andere ouders af- Drs. I. M. Koning studeert algemene sociale wetenschappen aan de Universiteit Utrecht

2 op reis met kind en adolescent spraken te maken. Dit wordt in de eerste, tweede en derde klas van de middelbare school gedaan. In het pas-project wordt de effectiviteit van de interventies zowel afzonderlijk als gecombineerd onderzocht. Op die manier kunnen we onderzoeken of de interventies afzonderlijk voldoende effect hebben of dat het betrekken van zowel adolescenten als hun ouders een meerwaarde heeft. Daarvoor maken we gebruik van een cluster-gerandomiseerde trial met vier condities: ouderinterventie, leerlingeninterventie, combinatie en controlegroep. Negentien scholen met bijna leerlingen (gemiddelde leeftijd jaar) en hun ouders zijn verdeeld over de vier condities. Dit is een van de weinige studies naar de effectiviteit van alcoholinterventies, die op zo n grote schaal en met een dergelijk strikt wetenschappelijk design in Nederland is uitgevoerd. Er zijn leerlingen ouderdata beschikbaar van de baseline-meting en drie follow-up-metingen: t 1 (10 maanden na baseline), t 2 (22 maanden na baseline) en t 3 (34 maanden na baseline). De resultaten op t 3 zijn nog niet bekend. Voor het bepalen van de effectiviteit van de interventies is gekeken naar het beginnen met (zwaar) wekelijks drinken en naar de frequentie van drinken in de afgelopen maand. Het is gebleken dat alleen als zowel adolescenten als ouders betrokken worden in de interventie, het beginnen met (zwaar) wekelijks drinken kan worden uitgesteld (Koning, Vollebergh, Smit, Van den Eijnden, Verdurmen e.a., 2009). Op t 2 zien we een reductie van 10% bij de adolescenten die wekelijks zijn gaan drinken in de interventiegroep ten opzichte van de controlegroep. Ook blijken leerlingen in de combinatie-interventie significant minder vaak te hebben gedronken in de afgelopen maand. De leerlingeninterventie en de ouderinterventie op zichzelf hebben geen significant effect op het uitstellen van het drinken van alcohol. Dit in tegenstelling tot de bevindingen in Zweden. Daar bleek de ouderinterventie alléén voldoende om effectief de frequentie van dronkenschap te reduceren (Koutakis e.a., 2008). De eerste vraag voor mijn bezoek aan Zweden was dan ook: waarom is alléén de ouderinterventie wel effectief in Zweden en niet in Nederland? Een tweede vraag betrof de implementatie van de ouderinterventie (de Zweden implementeren de interventie namelijk sinds twee jaar op grote schaal): kunnen wij iets leren van de Zweedse ervaringen op het gebied van interventie? Met deze twee vragen reisde ik af naar het hoge en koude noorden: naar de stad Örebro. Nederland versus Zweden: verschillende effecten? Met Nikolaus Koutakis, de uitvoerder van het Zweedse öpp-programma, heb ik lang gediscussieerd en geanalyseerd wat de verschillen in effectiviteit in Zweden en Nederland kan verklaren. Er is een aantal verschillen aan het licht gekomen die mogelijk een verklaring zouden kunnen bieden voor de tegengestelde resultaten: gebruik van verschillende uitkomstmaten (dronkenschap versus wekelijks drinken); verschillende leeftijden (15 versus 14 jaar); het aantal ouderavonden (5 versus 3); de tijd waarin de interventies zijn uitgevoerd (2001 versus 2006); cultuurverschillen (strikt versus coulant alcoholbeleid). 261

3 kind en adolescent jaargang 30 (2009), nr. 4 Echter, na kritische analyse en besprekingen met de rest van de afdeling, waaronder prof. M. Kerr en prof. H. Stattin, komen de onderzoekstechnische verschillen niet echt in aanmerking om de verschillen in bevindingen te verklaren. De effectiviteit van de ouderinterventie in Zweden en het uitblijven van effecten van de ouderinterventie in Nederland zou volgens ons veroorzaakt kunnen worden door cultuurverschillen. Een groot verschil met betrekking tot de alcoholcultuur is het alcoholbeleid. In Zweden geldt een veel strikter alcoholbeleid dan in Nederland. Dat kun je bijvoorbeeld merken als je op zaterdagmiddag een fles wijn wilt kopen. Dat kan alleen bij de systembolaget (slijterij van de overheid), die op gezette tijden (op zaterdag tot uur) en onder strenge controle open is. Als je ouder bent dan achttien jaar en je de controle hebt doorstaan, betaal je vervolgens veel meer dan in Nederland. Er is tussen Zweden en Nederland dus een verschil in de beschikbaarheid en prijs van alcohol. Meer wetenschappelijk gezien zijn er drie bevindingen die wijzen op cultuurverschillen als verklaring voor de verschillende uitkomsten in Zweden en Nederland. Ten eerste, als we kijken naar de effecten van de ouderinterventie op de attitude met betrekking tot alcoholgebruik, zien we bij de ouders vergelijkbare ontwikkelingen. Zowel in Zweden als in Nederland behouden ouders in de (experimentele) preventiegroep hun strikte attitude in vergelijking met de controlegroep (zie figuur 1). Echter, Zweedse ouders hebben gemiddeld een striktere attitude dan Nederlandse ouders. Dit wijst erop dat in Nederland deze strikte attitude niet voldoende is om te voorkomen dat adolescenten gaan drinken. Ten tweede, in Nederland vonden we een moderatie-effect van regels op de effectiviteit van de leerlingeninterventie. De leerlingeninterventie stelt het beginnen met (zwaar) drinken uit in de groep adolescenten die strenge ouders hebben op t 0, voordat de interventie is uitgevoerd (Koning, Verdurmen, Engels, Van den Eijnden & Vollebergh, in voorbereiding). Wil de strikte attitude van Nederlandse ouders invloed hebben, dan moeten leerlingen zelf ook betrokken worden in een interventie. De derde bevinding onderbouwt het belang van het betrekken van de leerlingen andermaal. Aanvullende mediatieanalyses laten namelijk zien dat de pas-interventie effectief blijkt te zijn door een toename van strikt gedrag van ouders, in combinatie met een toename in de zelfcontrole bij de leerlingen (Koning, Van den Eijnden, Engels, Verdurmen & Vollebergh, ingediend). Dit wijst erop dat zowel de ouder- als de leerlingeninterventie een aandeel hebben in het significant uitstellen van wekelijks drinken. In Nederland moeten zowel leerlingen als hun ouders overtuigd worden niet te drinken voor hun zestiende, om het wekelijks drinken ook daadwerkelijk uit te kunnen stellen tot in ieder geval het veertiende jaar. Het lijkt erop dat in Zweden, een land met een strikt alcoholbeleid, het betrekken van ouders voldoende is om het alcoholgebruik van hun kinderen te beïnvloeden. Het betrekken van leerlingen en ouders in alcoholpreventie, of ouders in combinatie met een strikt alcoholbeleid; it takes two to tango. 262

4 op reis met kind en adolescent Figuur 1 Ontwikkeling van strikte attituden van Zweedse ouders (a; zie Koutakis e.a., 2008) en Nederlandse ouders (b; zie Koning, Van den Eijnden e.a., ingediend) in de ouderinterventieconditie en de controleconditie. 4 control experimental parent s restrictive attitudes 3,9 3,8 3,7 3,6 3,5 3,4 grade 7 grade 8 grade 9 1a 2 4 3,9 experimental control 3,8 3,7 3,6 3,5 3,4 T0 T1 T2 263

5 kind en adolescent jaargang 30 (2009), nr. 4 Leerpunten In Zweden wordt de öpp al twee jaar uitgevoerd in de praktijk. Enkele aandachtspunten zijn voor de implementatie vanpas in Nederland het overwegen waard. Voor de continuering en verspreiding van de interventie wordt bijvoorbeeld gebruik gemaakt van het train de trainer -principe zoals we dat in Nederland ook al kennen. Koutakis verzorgt gecertificeerde tweedaagse trainingen aan jeugdwerkers van jeugdinstellingen. Na afloop van de training kunnen deze jeugdwerkers op hun beurt weer andere mensen trainen, zowel binnen als buiten hun organisatie. Voor behoud van kwaliteit van de uitvoering zijn de jeugdwerkers verplicht om jaarlijks aan een opfristraining deel te nemen. Hierin worden dan mogelijke wijzigingen in de presentatie doorgesproken. Ik werd ook in de gelegenheid gesteld om een ouderavond op een school bij te wonen. Het viel me op dat de avond heel laagdrempelig was, met veel discussie en praktijkvoorbeelden. Ook ging het niet alleen over alcohol, maar werd er ingegaan op het stellen en overtreden van regels in het algemeen. Het train de trainer -principe, met jaarlijks terugkerende opfristrainingen, kan mijns inziens meegenomen worden in de voorbereidingen van de ouderinterventie in Nederland. Samenwerken ondanks verschillen Deze reis naar Zweden, waarbij ik tijdelijk deel uitmaakte van de onderzoeksgroep van Stattin en Kerr, was voor zowel het pas-project als mijzelf van grote waarde. Niet alleen kunnen we beter begrijpen hoe de Nederlandse situatie verschilt met die van Zweden, ook kunnen we in de praktijk al snel gebruik maken van de Zweedse ervaringen. Voor mij was het interessant om te zien dat de onderzoeksgroep in Örebro veel onderzoek doet naar adolescenten, ouders en preventie van risicogedrag. Na mijn verblijf in Zweden heb ik door deel te nemen aan alle activiteiten (wekelijks koffiemoment, afdelingsoverleg, inhoudelijke bijeenkomsten) een bredere visie ontwikkeld rond adolescenten en hun ouders. Zo zijn we in Zweden begonnen met een gezamenlijk artikel waarin we kijken naar de rol van bezorgdheid van Nederlandse ouders, het alcoholgebruik van hun kind en de invloed van de ouderinterventie. Hiervoor worden de data gebruikt die werden verzameld in het kader van het pas-project. Deze data zijn geschikt voor het beantwoorden van vraagstellingen waar de Zweedse onderzoekers zich al enige tijd over buigen. Ook de aandacht voor de wederzijdse ouder-kindbeïnvloeding heeft mij geïnspireerd. Het gedrag van het kind wordt vaker in een context geplaatst waarin dit gedrag invloed uitoefent op het gedrag van de ouders, wat vervolgens weer het kind beïnvloedt. Voorbeelden hiervan zijn openheid van het kind in de communicatie en reactie van het kind op regels. Deze twee concepten zijn ook gemeten in het pas-onderzoek. De nieuwe inzichten zal ik zeker kunnen gebruiken bij het analyseren van mijn data en het schrijven van onderzoeksvoorstellen in de toekomst. 264

6 op reis met kind en adolescent Tot besluit Ik wil Kind en Adolescent hartelijk danken voor het mogelijk maken van deze leerzame uitwisseling. Ook wil ik de onderzoeksgroep in Örebro bedanken voor hun gastvrijheid en de schier eindeloze maar altijd interessante discussies. Literatuur Cuijpers, P., Jonkers, R., De Weerdt, W. I., & De Jong, J. A. (2002) The effects of drug abuse prevention at school: the Healthy School and Drugs project. Addiction, 97, Koning, I. M., Engels, R. C. M. E., Verdurmen, J. E. E., & Vollebergh, W. A. M. (in druk). Alcohol-Specific Socialization Practices and Alcohol use in Dutch Early Adolescents. Journal of Adolescence. Koning, I. M., Van den Eijnden, R. J. J. M., Engels, R. C. M. E., Verdurmen, J. E. E., & Vollebergh, W. A. M. (ingediend). Why target early adolescents and parents in alcohol prevention? The mediating effects of self-control, rules and attitudes about alcohol use. Koning, I. M., Verdurmen, J. E. E., Engels, R. C. M. E., Van den Eijnden, R.J.J.M., & Vollebergh, W.A.M. (in voorbereiding). Moderation effects of a Dutch alcohol prevention program targeting adolescents and parents separately and simultaneously: Differential effects on specific subgroups? Koning, I. M., Vollebergh, W. A. M., Smit, F., Van den Eijnden, R. J. J. M., Verdurmen, J. E. E., Ter Bogt, T., e.a. (2009). Preventing heavy alcohol use in adolescents (pas): Cluster randomized trial of a parent and student intervention offered separately and simultaneously. Addiction, 104, Koutakis, N., Stattin, H., & Kerr, M. (2008). Reducing Youth alcohol drinking through a parent-targeted intervention: The Örebro prevention program. Addiction, 103, Van der Vorst, H., Engels, R. C. M. E., Meeus, W., & Deković, M. (2006). The impact of alcohol-specific rules, parental norms about early drinking and parental alcohol use on adolescents drinking behavior. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 47,